Verzamelde werken. Deel 4. Verzameld proza. Deel 2. Over den dichter Leopold. In memoriam Herman Gorter. Shelley - een afscheid. Uit zelfbehoud. Eigen achtergronden. Van erts tot arend en andere essays

[p. 103]

VI
Van twee landen

[p. 105]

Van twee landen

VOOR mij staat een kleine prent, die ik meenam uit het dorp, waar ik vele jaren geleden wonen kwam: een lange vijver, overschaduwd door het loover van zware boomen, een landweg daarlangs, aan dien weg een oude hoeve, en dan nog een iets in dit alles - of is 't slechts mijn herinnering? - alsof niet ver vandaar het open gebied der duinen begint. Kijkend naar die prent uit de landstreek waar mijn wezen woont, voel ik hoe het liefhebben der schoonheid in oorsprong wel niet anders kan zijn dan het verlangen - het heimwee? - naar een leven, een wereld, naar metgezellen ook, wel gelijkend op wat ons hier het dierbaarst werd, maar volstrekter en duurzamer van toedracht.

Zouden de dichters in wie de liefde der schoonheid zich op deze wijze bewust bleef, niet vooral te onderscheiden zijn in hen, die zich richten naar het land van Hart's Begeerte, en hen die zoeken naar het land van Ziel's Verlangen? Zij, die zich richten naar dat eerste land, zullen een vurige drang voelen de wereld, waarin zij geboren werden, door hun zingende woorden te hervormen naar den trant van wie en wat zij in die wereld het meest lief kregen, omdat het hun helderder en hoopvoller dan al het andere dat Land van Hart's Begeerte schijnt te beloven, er inderdaad soms een voorteeken van schijnt te zijn. Naarmate meer en meer alles in hen zich door die drang laat bepalen, zullen zij in hun woorden niet enkel meer zingend mededeelen,

[p. 106]

zij zullen ook willen betoogen, want het verstand, kijkend door glazen die geen droom doorlaten, is, hoe sterk ook, nooit lenig genoeg voor het edeler spel. Als geen woorden meer volstaan zullen zij tot daden komen. Er was er maar een, die zelfs in zijn betoogen en in zijn daden nog de droomer kon blijven, ‘the Happiest of the Poets’, William Morris, die het leven van dat nieuwe land in zijn huis zelf wilde beginnen; op samenkomsten stond hij er van te vertellen, en zijn helder leven lang liep hij klaar wakker te droomen van zijn ‘Earthly Paradise’. Hij was de laatste edele gelukzoeker. Na hem kon dit niet meer. De heldere droom van het geluk moest óf geknecht en verminkt worden door de betoogende en berekenende aanspraak op macht, óf ontzenuwen binnen den omheinden schemer van een zielige ethiek: hij werd vermorzeld in de krant, of verkommerde in de hut.

Toch, al was 't dan niet helder meer, bleven de dichters van dat Land van Hart's Begeerte zingen, hoezeer ook hun blootgestelde leven verward, beproefd, en vaak bevlekt werd door het gedrang van een menigte, die hun hart hielp oproepen. Wij dichters, geboren in een later tijd met andere inzichten, veroordeelen deze beproefden vaak al te uitsluitend naar de daden van hun verwarring. Wij zouden òf de dichters willen zijn van dat andere land van Ziel's Verlangen en wilden wel door deze wereld gaan, helder als verklaarde vijanden; òf wij willen de dichters zijn van dit (het volle?) leven, en willen niet weten, dat dit een tijd is, waarin de geest moet kiezen, en dat de stoel waarop ‘Gentle Will’ in de taveerne zat te praten

[p. 107]

met zijn vrienden, uitziende naar wat op straat voorbijging, niet eens meer brandhout is. In het eene en in het andere geval zijn wij weer dichters, die elke leer of leuze voor het dagelijksch leven afwijzen. Wij ontzeggen ieder het recht ons leven van beker, bord en bed borg te laten staan voor ons dichterschap. En zoolang wij het eigen spiegelbeeld binnen eigen kamer aan kunnen zien, geloof ik dat wij gelijk hebben. De dichter echter van dat land van Hart's Begeerte wilde ook als dagelijksch mensch verantwoord zijn, niet slechts tegenover zichzelven, doch - allereerst vaak - tegenover hen, die hij opriep tot zijn streven. Leer en leuze dwongen hem voor den spiegel der wereld te staan. Naarmate een gevaarlijk mengsel van idealisme en hoogmoed hem in zijn dichterschap als in een priesterschap deed gelooven, stelde hij zich roekeloozer (vaak inderdaad moediger) bloot, niet slechts aan verguizing en hoon (dat donker weer, waar goede grond zich mee kan voeden) maar aan een verwarring van het hart zelve door zijn vermomde vijanden, en in zulk een mate als wij, lateren, wellicht niet meer ten volle kunnen beseffen.

Zooals verwarring van het zinnelijk leven in elk dichter het ingekeerde werk der schoonheid kan bederven (ontzenuwen of verstarren), zoo moest in hem, door de verwarring des harten, het streven naar het Land van Hart's Begeerte aangetast worden, en - alle schijn ten spijt - met een te erger en wezenlijker pijn, omdat hij van meet af aan wist, dat hem de edelste vorm werd ingegeven van het liefhebben der schoonheid: het immer hunkeren naar een ander leven, een ander land.

[p. 108]

Als hij zijn hart niet liet verharden zal het door die pijn gebroken worden, en zoo ooit van genadeslag mag worden gesproken, dan hier. Want in dien laatsten, donkersten kuil zal hij bezocht worden en worden opgericht door het geloof in het land van Ziel's Verlangen, dat nooit van de wereld zijn kan, hoe helder en betooverend het zich hier ook soms als het Land van Hart's Begeerte weerspiegele. Gedoken - geknield misschien - in zijn lichte, late stilte, zal hij het dan aan den moeden lijve zelve als een koelte voelen, hoe Verlangen en Heimwee Westen en Oosten zijn van eenzelfde kim, en hoe juist de edelste begeerte niet anders was dan - bewust of onbewust - een tijdelijke zon daartusschen. Het zal wellicht te laat zijn voor zijn dichterschap, want is het hart niet het instrument waar de ziel op speelt? Maar gemeten naar het nog maar stamelend gevoel, dat hem dan is gaan bewonen, geloof ik te moeten erkennen, dat de dichter van de ziel, die nooit begoocheld kon worden door dat Land van Hart's Begeerte, in onzen tijd althans, armer is en kouder.

Als ik uit het zeer vele, dat Frederik van Eeden voortbracht, het beste kies naar de maatstaf der schoonheid waarover ik hier sprak, dan erken ik in hem vooral den dichter (ook in proza) in wien, zijn veelbewogen leven lang, een vaak vooral door innerlijke vijanden verward streven naar het land van Hart's Begeerte op aarde van jongs af aan steeds weer verlicht, soms bevleugeld, ten slotte zelfs overvleugeld werd door dat ontembaar Verlangen naar het Land van de Ziel en wie daar wonen.

[p. 109]

Daarin moge het nageslacht zijn beteekenis zien, een diepere wellicht dan nu veelal vermoed wordt.

1930

[p. 110]