Tussen de regels

Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie

[p. 202]

Dichters van de periferie

(augustus 1955)

Poëzie is de kunst, woorden op een zodanige manier tot zinnen samen te voegen, dat de door die zinnen geëvoceerde werkelijkheid op een of andere manier iets ‘definitiefs’, iets onaantastbaars en onveranderlijks krijgt; het goede gedicht wekt de indruk, om met Goethe te spreken, ‘of het er altijd al geweest is’. Dit houdt in dat het gedicht zich, op het ogenblik van zijn ontstaan, niet alleen op een toekomst projecteert, maar ook op een potentieel verleden: het is er ‘eigenlijk’ altijd al geweest, maar pas nu is het door een dichter ‘aan het licht gebracht’. De dichter is aldus minder de scheppér dan wel de ont-dekker van het gedicht, en het gedicht een autonoom organisme, dat zich pas laat ontdekken wanneer de tijd daartoe rijp is.

Het ontstaan van een gedicht verschilt daarom in wezen niet van een wetenschappelijke ontdekking: de wet van de zwaartekracht is er ‘altijd al geweest’, maar Newton bracht haar aan het licht, formuleerde haar en gaf haar daardoor iets onaatastbaars en onveranderlijks; de hiëroglyfen bestonden al eeuwen, maar Champollion ontcijferde, ont-dekte ze en gaf ze een ‘definitieve’ zin. Maar hoe kwamen Newton en Champollion aan hun ontdekkingen? Wel: doordat zij zich niet aan de traditionele onderzoekingsmethoden, de traditionele zienswijze hielden, maar nieuwe methoden, een nieuwe zienswijze ontwikkelden. En zo is het ook met de poëzie, en dat is haar grote paradox: dat zij slechts aan het eeuwige - het ‘definitieve’ - deelheeft dóór zich in de tijd te ontwikkelen, dóór voortdurend te veranderen, zich van steeds weer nieuwe methoden te bedienen. De poëzie is

[p. 203]

autonoom, maar haar autonomie is een functie van de tijd; juist in haar eeuwigheidsaspect is zij het meest tijdgebonden.

Dit alles wil dus zeggen dat contemporaine gedichten, voorzover zij wezenlijk ‘poëzie’ zijn, altijd iets verwonderlijks, iets op het eerste gezicht bevreemdends of zelfs wel ‘schandaligs’ hebben: zij maken immers van nieuwe, nog onbekende methoden gebruik, gaan van een geheel nieuwe visie uit (dat er ook zoiets als een kunstmatige originaliteit bestaat, doet in dit verband niet ter zake; deze is trouwens gemakkelijk genoeg van de ware originaliteit te onderscheiden: de bevreemding blijft hier ook op het tweede gezicht bevreemding, zonder ooit voor authentieke verwondering, voor het ‘thaumazein’ der Griekse filosofen plaats te maken). Terwijl dus de wezenlijke poëzie voortdurend verandert, steeds haar tijd vooruit is, laat zij na iedere revolutie een complex van vormen, methoden en zienswijzen na, waarmee poëzieminnenden nog altijd min of meer aanvaardbare gedichten kunnen schrijven. Ik zeg ‘waarmee’: want het kenmerkende is hier, dat het gedicht niet meer ontdekt wordt, maar gemaakt: het gedicht is ‘uitdrukking van gevoelens’, geen schouwen van werkelijkheden.

Zo kan men dus in de literaire situatie van iedere tijd een centrum onderscheiden, waarin de poëzie ‘warm’ is, en een periferie waarin zij gaandeweg ‘kouder’ wordt, waarin a.h.w. haar ‘geladenheid’ - die ontstaat doordat men in het in-de-tijd-gewordene het eeuwige, het immerschon-dagewesene herkent - afneemt. Dat wil niet zeggen dat gedichten uit de perifere zone daarmee als waardeloos veroordeeld zouden zijn; zeer zeker niet! Alleen, hun functie is een andere dan een strikt-poëtische. Men zou misschien het best van ‘toegepaste poëzie’ kunnen spreken: er worden immers in deze gedichten geen waarheden, geen werkelijkheden ont-dekt, maar zij dienen slechts om het psychisch leven aan de hand van reeds ontdekte en gesystematiseerde waarheden te ordenen;

[p. 204]

het is een poëzie, die men misschien het best als ‘boekhouding van de ziel’ zou kunnen aanduiden. Zo hebben de grote romantici bepaalde waarheden omtrent de droom en de menselijke eenzaamheid aan het licht gebracht, die een perifeer dichteres als Corinne van Moorselaar de gelegenheid geven, haar psychische huishouding volgens een op deze waarheden gebaseerd debet- en creditsysteem te ordenen:

Het hart is moe soms om verloren dingen -
Dan zijn de dagen dor, de nachten koud.
Mijn hand, als was zij duizend jaren oud
Kan niet meer strelen en mijn mond niet zingen.

En niets is nieuw en niets is mij vertrouwd.
De jaren dragen geen herinneringen
Dan aan de daden, die de droom vervingen
Waarop ik mijn verlangen heb gebouwd.

Maar altijd bloeit de kamperfoelie weer
En elke zomer zingen nachtegalen
Waarvan ik dan een nieuwe glimlach leer

En weet - al mocht ik duizend maal nog falen -
Dat ik niet minder dan die droom begeer
Al moet ik steeds met eenzaamheid betalen.

Het sonnet vertoont een zekere fraaiheid en zuiverheid (en overigens wel wat erg hoornikiaanse zinswendingen!) en zal wellicht de dichteres en een aantal lezers emotionele bevrediging schenken: en daarmee is het doel van de toegepaste poëzie bereikt. Zoals Champollions ontdekking het de na hem komende egyptologen mogelijk maakte, steeds weer nieuwe teksten tot zinvolle gehelen te ontcijferen, zo heeft de ontdekking van de romantici het verscheidene generaties van dichters mogelijk gemaakt, hun gevoelsleven tot een zinvol geheel te ordenen

[p. 205]

en meer of minder mooie gedichten te schrijven die, zonder dat zij veel met poëzie te maken hebben, niettemin, als een soort euritmische geestes- en gevoelsoefeningen, een cultureel belangrijke functie vervullen en als zodanig van waarde zijn.

Het is niet toevallig dat er zich onder deze marginale beoefenaars der dichtkunst veel dichteressen bevinden; het schijnt nu eenmaal in de aard van de vrouw te liggen dat ‘poëzie’ voor haar meer een ‘uitspreken van gevoelens’ dan een schouwen van waarheden, van werkelijkheden betekent.

Een curieus dichter van de periferie is ook Johan Toot, die zeker niet zonder talent is, maar wiens puur-symbolistische verzen mij onwillekeurig doen denken aan die eenzame zonderling, die zich veertig jaar lang in zijn laboratorium had opgesloten om onlangs triomfantelijk met een uitvinding voor de dag te komen: hij bleek de telefoon uitgevonden te hebben. De verzen van Toot hebben vaak een zekere schoonheid, maar zij zijn volkomen onwezenlijk; zijn sleutelwoorden: betovering, sprookje, droom, geheim, woud, prinses, kasteel enz., ééns ont-dekkingen van psychische waarheden, zijn thans niet meer dan de elementen van een gratuit spel: zij bekoren nog wel, maar zij ‘zeggen’ niets meer:

Elk is op doortocht in 't betoverd woud
waarin de ziel in 't korte oponthoud
in dromen, uit verlangen en gemis
geboren, tot de dood gevangen is.

Men zou Toot een (onopzettelijke) Van Meegeren van de poëzie kunnen noemen. Een geheel ander karakter krijgt de perifere poëzie, zodra de humor er een rol in gaat spelen: hier wordt de perifere poëzie zichzelf als zodanig bewust, en juist door dit bewustzijn van haar afstand tot de wezenlijke poëzie mist zij het enigszins krampachtige, onnatuurlijke, dat het werk van de hier-

[p. 206]

boven besproken dichters kenmerkt. Men ziet dit bij de Groninger J.S. Niehoff, wiens als ‘serieuze poëzie’ bedoelde verzen stuntelig afsteken bij een studentenvers als Geschrapt of de nonchalante Ballade van de Dode Machinist, waarvan de galgenhumor niettemin een originele, authentieke waarde binnen het randgebied van de poëzie vertegenwoordigt.

In Weerbarstig Alfabet van Daan Zonderland tenslotte is de humor zichzelf genoeg en blijft van de poëtische pretentie alleen maar de lege vorm over, waardoor er een allervermakelijkste parodie ontstaat op het perifere gedicht, dat meer wil zijn dan het is. Want verschilt de gevoelstoon, het menselijk pathos, waarmee de wereld van Alfa, Bet en hun vierentwintigling worden weergegeven, zo wezenlijk van de toon van talloze ‘serieuze’ dichters en dichteressen? Het pathos van de volgende regels klinkt ons vertrouwd-poëtisch in de oren:

Steeds in dezelfde duisternis
En door dezelfde huid omsloten,
Voor daglicht ontoegankelijk
En van de wereld uitgesloten...

en de criticus tekent reeds aan: melancholische dichterfiguur, bezingt in verrassend-zuivere verzen de existentiële eenzaamheid van de mens, enz.; tot hij aan het eind van het vers ontdekt dat het onderwerp van deze ‘gevoelsweergave’ een... knieschijf is. In de spiegel, die Daan Zonderland de perifere poëzie voorhoudt, onthult deze zich als wat zij is: een passepartout; maar zoals gezegd ligt nu juist in dit passepartout-karakter haar niet te onderschatten sociale betekenis: de uitdrukkingsmiddelen, de gezichtspunten van de perifere poëzie zijn het ABC van het algemeen-beschaafde gevoelsleven.