Tussen de regels

Wandelen en spoorzoeken in de moderne poëzie

[p. 179]

Nieuwe Vlaamse poëzie

Taptoe, Gard-Sivik; Snoek, Van Ruijsbeek. (zomer 1955)

Wanneer er vergelijkenderwijs over de literaire situatie in Nederland en Vlaanderen gesproken wordt, hoort men vaak de opmerking maken dat Vlaanderen het land van de romanschrijvers is en Nederland het land van de dichters. In de laatste zestig jaar, zo hoorde ik onlangs een Vlaming betogen, heeft Nederland een reeks dichters voortgebracht, die bij elkaar een unicum in de literatuurgeschiedenis vormen; en inderdaad, wanneer A. Roland Holst, Nijhoff, Marsman en Achterberg in een wereldtaal hadden geschreven, zou men dan Nederland niet, in plaats van het land der kooplieden, het land der dichters genoemd hebben?

Ook de nieuwe of experimentele dichtkunst heeft in Vlaanderen niet zulk een gesloten front van belangwekkende dichters voortgebracht als Nederland met Hans Lodeizen, Guillaume van der Graft, Lucebert, Andreus, Campert, Kouwenaar en Elburg. Naast Hugo Claus - en misschien Bontridder - lijken er in Vlaanderen toch geen namen van meer dan voorbijgaand belang te noemen. Maar daar staat iets anders tegenover: de genoemde Nederlandse dichters, die nu toch allen om en nabij de dertig zijn, zijn in Nederland nog steeds ‘de jongsten’; en al zijn er wel experimentele epigonen (zowel jongere als oudere), van een werkelijke nieuwe generatie, de generatie van de thans twintigjarigen, merkt men nog weinig.

Vlaanderen daarentegen heeft wel zulk een nieuwe generatie, die thans zelfs al over twee eigen tijdschriften beschikt: naast Tijd en Mens, waarin de ‘oudere experi-

[p. 180]

mentelen’ aan het woord komen, staat het gestencilde blaadje Taptoe, geredigeerd door de Brusselaars Janine Fontaine en Walter Korun, en thans ook het gedrukte tijdschrift Gard-Sivik, een uitgave van de ‘vereniging ter bevordering van de avant-gardekunst’ te Antwerpen, waarvan onlangs het eerste nummer verscheen en waarin men dezelfde namen aantreft als in Taptoe: Paul Snoek, Gust Gils, Hugues C. Pernath, Willy Roggeman, Simon Vanloo en nog enkele anderen. Een groep dichters, die men niet zonder meer met de term ‘epigonisme’ kan afdoen, maar die men het best zou kunnen aanduiden als de ‘tweede experimentele generatie’. Ik bedoel daarmee niet dat deze jongsten nu reeds een geheel eigen gezicht zouden vertonen - invloeden van Paul van Ostaijen, Claus, Lucebert zijn duidelijk aan te wijzen -, maar wel: dat zij zich bewust zijn een nieuwe generatie te vormen, een generatie die weer op andere wijze in de wereld staat dan de dichters van Tijd en Mens, voor wie dus Remy van de Kerckhove, Erik van Ruysbeek, Bontridder, Cami, Marcel Wauters en zelfs de nog zo jonge Claus alweer ‘de ouderen’ zijn.

Behalve in de genoemde tijdschriften kan men met deze jongste dichtergeneratie ook kennismaken in het speciale nummer, dat De Kunst-Meridiaan aan ‘de jongste Vlaamse poëzie’ wijdde (4e Jg. No. 3) en dat voorafgegaan wordt door een inleiding van Walter Korun. Deze schrijft o.a.: ‘Claus echter was 10 jaar oud in '39, de meesten van de jongste dichters 6, 7, Kritov 3. Deze laatsten “beleefden” de oorlog nog niet. Voor hen kwam het volwassenheidsbesef pas na de oorlog (...) zij hadden de herinnering aan vroegere waarden niet omdat ze ze nooit gekend hadden (tenzij van horen spreken) en velen onder hen voelden zelfs de behoefte niet meer aan normen, zekerheid, en dus zeker niet de weemoed om wat verloren ging: het probleem stelde zich eenvoudig niet meer (...) Als Jan Walravens (d.i. de essayistische woordvoerder van de “eerste experimentele generatie” in Vlaan-

[p. 181]

deren. P.R.) dus wil dat de moderne dichter in de stilte van de woorden de noden van zijn tijd en zijn volk uitdrukt, geldt dat zeker niet voor dezen die niet inzien waar de noden zijn. Ik heb me nooit het hoofd afgetobd met de zinloosheid van de wereld en met het gezoek naar iets nieuws om uit dat zinloze te geraken en ik ken onder mijn vrienden geen enkele die echte belangstelling heeft voor b.v. sociale of politieke aangelegenheden’.

Dit ‘gezoek naar iets nieuws’ vormde, zo niet een typerend kenmerk (als bij de avantgardisten van de eerste wereldoorlog), dan toch wel een niet geheel weg te denken aspect van het werk van de eerste experimentele generatie, terwijl men van de meeste dezer dichters zeker niet kan zeggen dat zij geen sociale en politieke belangstelling hebben. Men zou de tweede experimentele generatie luchthartiger, zorgelozer en vooral ongecompliceerder kunnen noemen. Walter Korun meent dan ook bij een aantal van hen een zich ‘afkeren van de verste (zgz. modernste) uitlopers van de gesloten, “hermetische” poëzie’ te kunnen constateren, en een terugkeer naar ‘meer open, eenvoudige gedichten’. En inderdaad lijkt de beeldspraak bij deze dichters vaak de richting van het volkslied uit te gaan, zoals b.v. in de volgende regels van Paul Snoek (ontleend aan zijn bundel Archipel):

Zij naaide
op het kleed van liefde
drie stille knopen aan
van zwijgen van verdriet
en een van paarlemoer.

Maar de ongecompliceerdheid van deze jongste generatie is toch ook weer geen ‘simpelheid’ in de zin van een zekere geestelijke bekrompenheid: zij lijkt - maar het spreekt vanzelf dat het moeilijk is hier reeds definitieve uitspraken te doen - eerder in verband te staan met wat ik voorlopig niet anders weet aan te duiden dan als een

[p. 182]

‘kosmisch besef’ (of misschien ook wel een geseculariseerd katholicisme). Deze dichters voelen zich thuis in de wereld - maar hun wereld is niet die van de psychologische noch die van de sociale categorieën (deze ondergaan zij als uiterlijkheden, epifenomena), maar die van de elementaire kosmische verbanden. Het is opvallend, welk een grote rol begrippen (symbolen) als sterren, sterrenbeeld, melkweg, firmament in hun poëzie spelen; ik citeer ter illustratie nogmaals Paul Snoek, die mij een der talentvolste dichters van de tweede experimentele generatie lijkt, al zijn zijn verzen nog zeer ongelijk:

Kleine meisjes met staartsterrenhaar
spelen met een kaatsbal regenbogen
aan een geraniummuur
van het achterkoerheelal

Jongens blazen op de mondharmonica
van de dag
en roepen achter planetenhoepels
op het melkwegmacadam.

Aan de andere kant is er een sterke preoccupatie met delfstof, steen, verstening; en wanneer wij denken aan Vasalis' ‘Ik droomde, dat ik langzaam leefde... langzamer dan de oudste steen’, dan voelen wij onmiddellijk aan dat deze preoccupatie ook iets met het ‘kosmische besef’ te maken heeft: de kwalificatie ‘langzaam’ (of: lang, loom, lui enz.) speelt trouwens ook alweer een niet onbelangrijke rol in deze poëzie, terwijl stenen en sterren vaak in één adem genoemd worden (bij Rudo Durant: ‘de ochtenddonkerte verbranden op de glans in de stenen / de sterrenstilte opdoeken / de uren vrijmaken’; dezelfde dichter spreekt ook kortweg van de ‘steensterren van de nacht’). Men zou kunnen zeggen dat de sterren de ruimtelijke kant, het ondergaan van de steenstructuur de tijdelijke kant (vgl. Vasalis) van het kosmisch besef vertegenwoordigen.

[p. 183]

Nu treft men soortgelijke tendenties ook bij een oudere experimenteel als Erik van Ruysbeek aan, van wie er onlangs een bundel Verzen verscheen; en iets soortgelijks vindt men ook bij Arp, door wie Van Ruysbeek overigens wel beïnvloed lijkt. Men vergelijke regels als:

tegen het ijle van de poolnacht
tussen poolster en grote beer
leunt mijn blindgekeken voorhoofd.
Nog wentel ik lippen naar alle zijden
slechts het luchtledige voedt mijn honger.

Maar het verschil met de jongste experimentelen ligt dan toch weer in hun groter argeloosheid; Van Ruysbeek is meer woordkunstenaar - hij oscilleert tussen een experimenteel rederijker en een experimentele Van de Woestijne - en daardoor minder natuurlijk, minder open, al is hij juist in zijn geslotenheid vaak grandioos.