Met twee maten

[p. 5]

Inleiding - tevens gebruiksaanwijzing

Men kent het kinderspel van koud-warm: de kinderen nemen een bepaald voorwerp, dat zich in de kamer bevindt, in gedachten en het kind dat buiten de kamer heeft moeten wachten, moet raden welk; is het er ver vandaan, dan wordt er ‘koud’ geroepen, komt het dichterbij dan is het ‘warm’. Het kind loopt misschien langs een prachtige antieke klok, langs een kostbare kandelaar, een aquarium met zeldzame tropische vissen - het blijft ‘koud’, want het bedoelde voorwerp is de knop van de radiator, het glas van het raam, een boek in de kast: daar, in de buurt van de radiator, het raam, de kast, is het ‘warm’.

Van wat poëzie eigenlijk is heeft nog niemand een afdoende definitie weten te geven. Een van deze niet-afdoende definities luidt: poëzie is natuur geworden geest; deze definitie verklaart in ieder geval waaròm er geen afdoende definitie van poëzie is te geven. Het natuurelement ‘water’ kan men in een formule vangen: H₂O; poëzie kan men definiëren als een bepaald literair genre - niettemin blijft water, niettemin blijft poëzie iets geheimzinnigs houden: het wezenlijke blijft verborgen. Maar ook zonder te weten wat water is, kan men er van alles mee doen: men kan het drinken, men kan er energie mee opwekken, men kan helder en troebel water onderscheiden. Poëzie, gedichten, kan men lezen zoals men water drinkt, men kan er bloemlezingen uit samenstellen, die in hun beste vorm met krachtinstallaties vergelijkbaar zijn (Dirk Costers Nieuwe Geluiden is jarenlang zo'n literaire krachtinstallatie geweest), en men kan goede en slechte gedichten onderscheiden. Zolang het althans niet over de ‘allermodernste’ poëzie gaat, bestaat er in de waardering van poëzie een zekere communis opinio, die overigens voldoende speelruimte laat voor persoonlijke smaak, persoonlijke voorkeur. Op deze communis opinio, waarbinnen ik niettemin mijn eigen smaak en voorkeur heb laten gelden, is het eerste deel van deze bloemlezing, dat ik Met de ene maat heb genoemd, opgebouwd. Deze eerste afdeling wil dus

[p. 6]

een beeld geven van het beste, dat er de laatste halve eeuw in Nederland en Vlaanderen aan poëzie is geschreven. De bloemlezing begint met Verwey en eindigt met Lodeizen; de eigenlijke experimentelen ontbreken hier: de allermodernste poëzie, d.w.z. de poëzie van het ogenblik, vormt namelijk - men kan het in elke periode van vernieuwing constateren en men heeft het al vaker opgemerkt - als het ware de ‘blinde vlek’ in het gezichtsveld van de ‘objectieve’ waardering, de waardering van de communis opinio. Dit houdt in dat de communis opinio in wezen historisch is ingesteld: de actualiteit van de poëzie - de plaats waar de ‘poëziezenuw’ in het oog van de poëzielezer treedt, waar de poëzie ontstaat, waar zij geen feit, maar een ‘gebeurtenis’ is - blijft voor haar appreciatie verhuld.

Dat de communis opinio ‘historisch’ oordeelt, wil zeggen dat zij koel oordeelt, met een zekere distantie; zij wikt, weegt en vergelijkt; zij weet ook te verklaren waarom zij dit ene gedicht mooier, ‘beter’, vindt dan dat andere, en voorzover er een irrationele factor in het spel blijft, is het die van de persoonlijke voorkeur, de persoonlijke smaak; een relatief koel en bezonnen criterium. Zo kan een kind (en een poëzielezer is ergens ‘kind’), zolang het zich niet in de roes van het spel bevindt (het ernstige spel van het kind, dat op volwassen niveau het ernstige spel van de poëzie is), zeer wel de objectieve waarde, het ‘mooie’, van de antieke klok en de kostbare kandelaar waarderen; er is nog geen geheim, nog geen verborgenheid, die de kamer tot een koortsig wisselspel van warm-en-koud structureert.

Elke contemporaine poëzie heeft haar ‘geheim’, haar ‘verborgenheid’ - de plaats waar de ‘poëziezenuw’ binnentreedt - die het veld van appreciatie een bepaalde structuur van warm-en-koud geeft. Voor de tijdgenoot van Boutens was elk gedicht waarin woorden als droom, zilver of nachtegaal voorkwamen ‘warm’, voor de tijdgenoot van Marsman waren dezelfde woorden ‘koud’; ‘warm’ werd een gedicht door woorden als bloed, vuur, tocht. Maar het gaat natuurlijk niet alleen om woorden, het gaat om specifieke zinswendingen, metaforen, ritmen, sentimenten, attitudes, die tezamen de ‘warme’ periferie

[p. 7]

vormen van het geheim, het ‘onzegbare’, dat deze poëzie in haar net van woorden tracht te vangen.

Een revolutie in poëticis - d.w.z. het ontstaan van een nieuwe ‘verborgenheid’ waaromheen zich een nieuwe ‘warme zone’ vormt-heeft altijd twee richtingen: een oriëntatie op de toekomst en een op het verleden, een ‘programma’ en een reconstructie van de poëtische erfenis. De wijze waarop deze reconstructie - deze revolutie in omgekeerde richting, dit programma met terugwerkende kracht -wordt ter hand genomen, bepaalt de levensvatbaarheid van de poëtische revolutie; revoluties, die de reconstructie van de poëtische erfenis alleen maar zien als een afwijzen van elke erfenis, blijven steriel.

De tweede afdeling van deze bloemlezing, Met de andere maat, wil een poging zijn tot reconstructie van de poëtische erfenis van de laatste halve eeuw, op basis van het contemporaine poëtische bewustzijn, dat in zijn meest geprononceerde vorm in de poëzie der experimentelen tot uitdrukking komt; deze afdeling begint daarom eveneens met Verwey, maar loopt tot en met Andreus, Lucebert en Hugo Claus. Het criterium is hier dus niet, zoals in de eerste afdeling, goed-slecht, maar: warmkoud, een criterium dat de objectiviteit van het goedslecht als zodanig overigens niet uitsluit; ik kom hierop in het essay, dat de beide bloemlezingen ‘splitst’, nog uitvoeriger terug, maar zou de lezer willen aanbevelen, de beide bloemlezingen in eerste instantie voor zichzelf te laten spreken: de essayistische beschouwing, analyse en commentaar, vormt de theoretische rechtvaardiging van een ‘splitsing’, die zich in eerste instantie eveneens zonder theorie voltrokken heeft.

De tweede bloemlezing vormt, zoals gezegd, een programma, en wel één met terugwerkende kracht; hierin ligt het verschil met de bloemlezing, die ik twee jaar geleden samenstelde onder de titel Nieuwe griffels, schone leien. In deze laatste bloemlezing spoorde ik voorlopers van de experimentelen op, in de tweede afdeling van deze bloemlezing gaat het niet om voorlopers, maar om voorbeelden: om dichters bij wie bepaalde aspecten, die wij als ‘warm’ ervaren, reeds een zekere perfectie hebben bereikt. Met het tegenover-elkaar-plaatsen van de bloemlezingen

[p. 8]

Met de ene maat en Met de andere maat - isolering en splitsing van de ‘kern’ van een halve eeuw poëzie - wil ik tevens een voorbeeld geven van wat men een experiment in toegepaste literatuurwetenschap zou kunnen noemen; het experiment, dat de natuurwetenschappen groot heeft gemaakt, zou m.i. ook inde literatuurwetenschap een belangrijke rol kunnen vervullen.

Tot slot enkele zakelijke gegevens. Wanneer ik van de ‘kern’ van vijftig jaar poëzie spreek, dan moet ik het voorbehoud maken dat de ruimte niet toestond, grotere gedichten op te nemen, zoals Cheops van Leopold of Medousa van P.N. van Eyck, die niettemin hoogtepunten van de poëzie van deze eeuw vormen. Ook heb ik geen fragmenten opgenomen (behoudens een enkele uitzondering, die ik noodzakelijk en verantwoord achtte), zodat bv. Marsman, wiens poëtisch zenit in Tempel en Kruis ligt, niet geheel tot zijn recht komt. Ook vertalingen heb ik principieel uitgesloten, hoezeer ook sommige vertalingen (de oosterse vertalingen van Leopold, de copla's van Hendrik de Vries) met recht als ‘nationaal bezit’ kunnen worden beschouwd; maar het is moeilijk, hier een grens te trekken, en de Sylphe-variaties (naar het gedicht van Valėry) van Schmidt-Degener, die zeer zeker, ook wat betreft de meer directe vertalingen, een hoogtepunt van de Nederlandse poëzie vormen, komen toch pas geheel tot hun recht in hun totaliteit; het enkele gedicht uit deze variaties, dat ik toch heb opgenomen, staat er dan ook min of meer symbolisch, omdat de figuur van Schmidt-Degener m.i. niet mocht ontbreken.

De bloemlezing begint met Verwey, Gorter en Henriëtte Roland Holst; wat Gorter betreft, moet ik opmerken dat ik me uitsluitend tot de ‘tweede’, de socialistische Gorter heb bepaald; de sensitivistische Gorter behoort, ook chronologisch, nog tot de negentiende eeuw en de beweging van Tachtig. Ik heb dus de twintigste eeuw laten inzetten op het punt waar het impressionisme van Tachtig plaats maakt voor een breder geestelijke horizon: de creatieve idee van Verwey, de socialistische idee van Gorter en Henriëtte Roland Holst. - Over de vraag, welke dichters al dan niet tot de ‘kern’ van vijftig jaar poëziegeschiedenis gerekend moeten worden, valt natuurlijk te

[p. 9]

twisten: de overzichtelijkheid - het gaat er tenslotte om, een beeld te geven, geen opsomming zonder meer - gebood, dat ik me tot een vijftigtal beperkte en verscheidene dichters, die op zichzelf belangwekkend genoeg zijn, maar aan het beeld als zodanig geen beslissende nuance toevoegen, heb moeten laten vervallen.

Gaarne wil ik op deze plaats mijn oprechte dank betuigen aan de directie van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag, wier royale medewerking bij het totstandkomen van deze bundel welhaast een sine qua non was.

Den Haag, september 1956

PAUL RODENKO