Aurelia, 1632 & Tyrus belegeringhe en ondergangk, 1627 [Alleen Aurelia, 1632]

[p. 3]

Inleiding

Uitwendige beschrijving van het manuscript

Evenals de drie eerder in deze reeks verschenen manuscripten, De 't samensweringe Catalinae van M.F. Besteben, Thiëstes en Anticlia van D.C. Wittenoom en D'Eersuchtige Wraak van P. van Zeeryp ¹, behoort het handschrift Aurelia van Th. Rodenburg tot het legaat van de Haarlemse kunstminnaar Adriaan van der Willigen (1766-1841). ² Van der Willigen was zelf beoefenaar van de dichtkunst en factor van de rederijkerskamer ‘de Wijngaardranken’, bekend onder de zinspreuk ‘Liefd boven al’. Hij vermaakte ‘zijne uitgebreide verzameling van Hollandsche dichtwerken en tooneelspelen [...] aan de stadsbibliotheek te Haarlem’. ³ Aurelia berust er nog steeds onder signatuur 187 B 6. ⁴

Het manuscript van Aurelia is vrijwel zeker een afschrift en geen autograaf. Bij zijn beschrijving van het handschrift wees Alblas er reeds op dat Worp

1 Zie Handschriftencahiers 1, 3 en 4.

2 Supplementum Catalogi Bibliothecae Publicae Harlemensis. Haarlem, 1852, p. 6. Deze verwijzing dank ik aan de heer H.J. Duijzer, conservator van het oude bezit fonds van de Haarlemse Stadsbibliotheek.

3 Van der Aa, Biographisch Woordenboek der Nederlanden. Amsterdam, 1852-1857, VII, p. W 88 - 89.

4 Tot nog toe bleef het handschrift onuitgegeven. Nadat ik mijn editie beëindigd had, vernam ik dat in 1982 F. van Driel en P.R. Postema, twee studenten aan de Universiteit van Amsterdam, als doctoraalscriptie voor een kritische transcriptie van het stuk zorgden (F. van Driel, P.R. Postema, Theodoor Rodenburg, Aurelia. Scriptie Universiteit van Amserdam, Instituut voor Neerlandistiek, scriptie-archief afd. D.N.L., nr. 2902). Ze maakten daarbij gebruik van het diacritisch tekensysteem, voorgesteld door P.J. Verkruysse in Spektator en normaliseerden de tekst op een aantal belangrijke punten. Ze lieten b.v. de titels en de interpunctie in de rolaanduidingen achterwege, plaatsten de eigennamen boven de clauzen i.p.v. in de linkermarge, schreven aan het begin van een vers consequent een hoofdletter, enz. Zodoende wijkt het eindresultaat nogal wat af van deze transcriptie, die strikt diplomatisch is opgevat.

[p. 4]

verschillende schriften aantrof in dit hs. en in andere geschriften van de hand van Rodenburg. ⁵

N.a.v. haar onderzoek naar de herkomst van de toneelaanwijzingen in een ander stuk van Rodenburg, Vrou Jacoba(1638), vergeleek E. Oey-De Vita op haar beurt het handschrift van Aurelia met twee brieven van Rodenburg uit een vroegere periode waar ook Worp naar verwees. Zij besluit:

‘Ook in Aurelia zijn twee schrifttypen gebruikt, een gotische cursief voor de tekst en een Italiaans-Latijnse cursief voor rolaanduidingen en toneelaanwijzingen. Het lijkt ook mij dat het handschrift van Aurelia in beide schrifttypen geen enkele overeenkomst vertoont met dat waarin de brieven geschreven zijn. Het verschil valt vooral op bij de Italiaanse cursief, maar bij iets nadere beschouwing is het ook bij het andere schrifttype zeer duidelijk. Nu kan Rodenburghs hand zich in de twintig jaar die liggen tussen de brieven en Aurelia gewijzigd hebben. Wat dit betreft moet vertrouwd worden op Worp die handschriften uit de periode 1632 gezien heeft’. ⁶

Het manuscript in kwestie is weliswaar niet origineel, maar gezien aard en wijze van formuleren van de toneelaanwijzingen -ze zijn geheel overeenkomstig met die in Hertoginne van Savoyen en Don Juan de Mendossa en Vrou Jacoba- heeft het afschrift de autograaf toch nauwkeurig gevolgd. ⁷ Impliciet blijkt dit overigens ook uit de volgende vaststelling van J.H. Hopman: ‘... de in de toneelaanwijzingen voor de (vele) vertoningen aangekondigde afbeeldingen ontbreken in dit afschrift’. ⁸ Tenslotte kunnen m.i. de manier waarop en de plaats waar de scribent correcties en retouches heeft aangebracht (zie infra) de lezer enkel doen besluiten dat hij met een apograaf te doen heeft.

Tal van vragen resten: wie was de kopiist? wanneer is het handschrift ontstaan? welke was de functie van de apograaf? ...

‘... den laesten Octobris // 1632’, de datum op de titelpagina en de datum waarmee de auteur het stuk ondertekende, geeft alleen een terminus ante quem voor het ontstaan van de apograaf.

Ook het onderzoek naar het watermerk heeft ons geen antwoord kunnen verschaffen op de vraag wanneer de Aurelia-apograaf precies ontstaan is. Het eerste en het laatste diploma, door de binder toegevoegd, zijn zonder watermerk. Op het eerste schutblad vooraan en op de folio's 4, 6, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 14, 15, 17, 18, 20,

5 J. Alblas, Bibliographie der werken van Theodoor Rodenburgh. Utrecht, 1894, p. 27.

6 E. Oey-De Vita, ‘Problemen van kopijonderzoek voor toneelstukken uit de zeventiende eeuw II’. In: Spektator, 3 (1973-1974), p. 673.

7 idem, p. 675-676.

8 H.J. Hopman, De vertoning, met name in de toneelstukken van Theodore Rodenburg. Nijmegen, 1970, (onuitgegeven doctoraalscriptie van de K.U. Nijmegen), p. 27.

[p. 5]

22, 25, 26, 28, 30, 33, 38, 44, 46, 47 en 48 treffen we hetzelfde watermerk, nl. een Straatsburgse lelie, aan. Bij de onderlijnde folio's staat het watermerk omgekeerd doordat het papier ondersteboven gebonden is. Het geheel, de combinatie van een lelie op een gekroond wapenschild met daaronder een langgerekt cijfer vier dat op zijn beurt op de letters steunt, staat telkens ongeveer in het midden van het vel en meet op de uiterste punten 66 mm in de hoogte bij 140 mm in de breedte. Onder de ettelijke varianten van de Straatsburgse lelie die Churchill afbeeldt, komt het watermerk in het papier van Aurelia niet voor. ⁹ Het contramerk WR, dat we in verschillende watermerken aantreffen, zou ontleend zijn aan het watermerk van Wendelin Riehel, een papierfabrikant uit Bazel. ¹⁰

Het manuscript telt 48 beschreven bladen. Het voorste dekblad vormt met het eerste schutblad een diploma: evenzo het laatste dek- en schutblad. Het tweede schutblad vooraan en het eerste schutblad achteraan zijn van hetzelfde maaksel als de beschreven bladen en vormen samen met deze een katern van 25 in elkaar gelegde dubbelbladen. Tegen de rug van de middenste katern is over de hele lengte van het boek een verstevigingsstrookje bevestigd. De bladen meten 325 mm in de hoogte (richting van de kettinglijnen) bij 205 mm in de breedte (richting van de draadlijnen). De randen van het papier zijn ietwat afgesleten. Het geheel is ingebonden in een kartonnen kaft met een lederen rug van 40 mm breed. Het bruin met zwart gespikkeld papier, waarmee de kaft bekleed is, overlapt het leder aan weerszijden 5 mm.

De tekst is geschreven in bruine inkt. De afschrijver had een vrij regelmatige hand. Hij schreef netjes, geproportioneerd en vormde zijn letters duidelijk. Slechts hier en daar, b.v. op fol. 40v. en fol. 41r., is de schriftuur grover en ongelijkmatig. Sporen van vermoeidheid?

9 W.A. Churchill, Watermarks in paper in Holland, England, France, etc., in the XVII and XVIII centuries and their interconnection. Amsterdam, 1967, p. 297 - 319.

10 idem, p. 79 en 83.

Wijze van uitgeven

Gewoontegetrouw volgen we het manuscript nauwkeurig. We hanteren daarbij de algemene principes voor een diplomatische uitgave zoals uiteengezet in de inleiding tot de eerste uitgaven van deze reeks. ¹¹

We maken bij de transcriptie gebruik van twee verschillende lettertypes: één voor de Italiaans-Latijnse cursief, gebruikt in rolaanduidingen, regie-aanwijzingen, vertoningen, sommige monologen, eigennamen en citaten in de tekst

11 Zie ‘Algemene inleiding’ door G. van Eemeren in de Handschriftencahiers 1-2, p. 3-6.

[p. 6]

en voor de brief en het lied aan het einde van het stuk, en één voor de gotische cursief in de dialogen en de overige monologen.

Omwille van de bladspiegel hebben we de kantlijnen in het handschrift wegegelaten. Kantlijnen komen voor vanaf fol 3v. Hun afstand tot de rand van het blad varieert van 19 tot 28 mm. Op bladzijden waarop alleen de Italiaanse cursief voorkomt, kan de marge tot 36 mm verbreden.

We hebben de verzen genummerd op basis van het eindrijm. Enkele complicaties deden zich voor:

op fol. 4r heeft de afschrijver de cijfers 1 en 25 vóór de respectieve verzen in de marge geschreven. Daarmee houdt zijn versnummering op. Bij de transcriptie hebben we met deze cijfers geen rekening gehouden en een eigen telling gevolgd;

de hemistiches in de verzen 231 en 2773 beschouwen we als volledige verzen omdat ze noch met de regel die eraan voorafgaat, noch met de regel die erop volgt een alexandrijn vormen;

van de brief die volgt op vers 2773 hebben we de regels gewoon doorgenummerd. De vertoningen daarentegen zijn niet in de telling opgenomen: ze maken geen deel uit van de gesproken tekst.

Vanaf de bladzijde waar het stuk begint, kregen de folio's van het manuscript een potloodnummer in de rechter bovenhoek. Wij nemen deze niet op in de transcriptie, maar brengen zelf foliëring aan te beginnen bij de titelpagina.

De volgende abbreviaturen en ligaturen in de tekst zijn cursief opgelost:

in de rolaanduiding voor v. 18: Ter^nt

in v. 26: le'en

de verwijzing in de marge voor v. 432: Mons.

in de vertoning na v. 605: voorn

in de vertoning na v. 917: voorn

in de regie-aanwijzing naast v. 1242: binne

in de rolaanduiding voor v. 2625: dien^r

in r. 2785: maj^ts

Problemen in verband met het geschrift

Aangezien de scribent zich t.a.v. de aaneenschrijving van woorden uitermate inconsequent gedraagt, zijn we op dit vlak afgeweken van het vooropgezet principe van een correcte weergave. We volgen in dit opzicht wat in de inleiding tot Bestebens De 't samensweringe Catalinae geschreven werd: ‘waar (we menen dat) het moet, daar passen we aan het gewone gebruik aan; waar (we menen dat) het

[p. 7]

kan, daar laten we het zoals het er staat.’ (Handschriftencahier 1, p. 12). Voorbeelden van ‘toevallige’ aaneenschrijvingen (a) en woorden die, ook in de 17de eeuw, beslist aaneen hoorden (b), zijn:

a)	b)
v. 339 hertochzeijden	v. 224 weerliefde ns
v. 444 Princessezijt	vertoning na v. 231 navolgen de
v. 691 moedichdringen	v. 1256 dankbaerheij dens
v. 1238 H/hoezal	v. 1276 d e s e
v. 1297 heeftgeschreydt	v. 1568 s preken
r. 2782 doorstrickt	v. 1605 mins te

Voornaamwoordelijke bijwoorden en samenstellingen worden soms wel, soms niet aaneengeschreven. Hetzelfde geldt voor het pronomen ‘men’ en het bijwoord ‘er’ in combinatie met een voorafgaand woord en voor voorzetsels gevolgd door het lidwoord ‘de’ of een bezittelijk voornaamwoord. Bij twijfel plaatsten we het betreffende diacritisch teken.

In het handschrift komen relatief weinig correcties voor. Bovendien is het opvallend dat slechts letters en woorden, zelden een heel vers verbeterd worden. Het feit dat nergens grotere tekstgedeelten geschrapt of toegevoegd worden, wekt bij de lezer de indruk dat het eerder om vergissingen van een afschrijver gaat dan om fouten van de auteur.

Naast toevoegingen en weglatingen zonder meer komen de volgende soorten verbeteringen voor:

de scribent laat de foutieve tekst staan en schrijft de juiste tekst erover; daarbij maakt hij zo veel mogelijk gebruik van de vormen van de eerstgeschreven letters;

de foutieve tekst blijft staan, de juiste tekst wordt erover geschreven en de resten van de foutieve tekst worden geëxpungeerd;

de foutieve tekst wordt doorgehaald en het woord dat in de plaats komt, wordt boven de regel toegevoegd;

de foutieve tekst wordt doorgehaald en de juiste tekst wordt ernaast geschreven.

Om verbeteringen van de tweede soort in de transcriptie weer te geven, was tot nog toe geen diacritisch teken voorhanden. We hebben daarom het teken «a» <b> aan het lijstje in Handschriftencahier 5, p. 10 toegevoegd.

Bij de volgende tussenvoegingen boven de regel en verbeteringen van de derde soort plaatst de kopiist zelf een aanhalingsteken op de plaats waar een woord dient tussengevoegd te worden en één vòòr of na dit woord boven de regel:

v. 617 ↑<u>↓

v. 688 ↑<dat>↓

v. 864 ↑<lang>↓ [- al]

v. 1530 [- bij] ↑<toe>↓

[p. 8]

Het onderscheid tussen een vraagteken en een uitroepteken is niet altijd even duidelijk. Waar in dit verband problemen rezen, hebben we op basis van de betekenis van de zin proberen uit te maken welk van deze twee leestekens het meest logisch leek. Soms biedt ook de zinsinhoud geen oplossing en blijft er twijfel bestaan. De komma komt in twee vormen voor: de gewone en een cursiefstaande streep (de gotische of Duitse komma ¹²). Deze laatste vorm treffen we o.m. aan in v. 1236, v. 1243 en v. 1258.

Voor de weergave van hoofdletters passen we de vuistregels toe die G. Van Eemeren in de inleiding tot de transcripties van A. De Konings Maegden-Spel en Hagars vluchte ende weder-komste formuleerde (zie Handschriftenhahiers 5 en 6, p. 9).

De scribent gebruikte voor een aantal letters drie typen: een duidelijke majuskel, de ambivalente vorm, en een duidelijke minuskel. De probleemletters bij de Italiaanse cursief zijn andere dan die bij de gotische cursief. We geven voor beide lettertypen afzonderlijk een overzicht.

1. De Italiaanse cursief

12 H.M. Hermkens, C. van de Ketterij, Grammaticale interpretatie van zeventiende-eeuwse teksten. Instructiegrammatica. Groningen, 1980, p. 24.

[p. 9]

2. De gotische cursief

[p. 10]

Volgend uniform tekensysteem hanteren we bij het editeren van het handschrift.

I Toevoegingen
1. <a>	op de regel tussengevoegd
2. ↑<a>↑	boven regel tussengevoegd
3. ↓<a>↓	beneden regel tussengevoegd
4. <*...*>	toegevoegd maar onleesbaar
5. *<a>*	a mogelijk op de regel tussengevoegd
6. ←< >	toegevoegd in de linkermarge
7. < >→	toegevoegd in de rechtermarge
II Weglatingen
1. [-a]	geschrapt
2. [-*...*]	geschrapt en onleesbaar
3. [-a]<b>	a geschrapt en b op de regel
4. [-a]↑<b>↑	a geschrapt en b boven de regel tussengevoegd
5. « »	geëxpungeerd
6. «a» <b>	b over a heen geschreven en resten van a geëxpungeerd
7. «- »	geïmpungeerd na schrapping
III Vervanging
1. [a+]<b>	b over a heen geschreven
IV Onzekere lezingen
1. *a*	a is onzeker
2. a*b*	b achter a is onzeker
3. *...(?)*	onzeker of er iets geschreven staat
4. *ende*	het hele woord is onzeker
5. A/a	onzeker majuskel of minuskel
6. a/b	onzeker a of b
7. ab\cd	onzeker aaneengeschreven
V Andere tekens
1. Ende...	abbreviaturen (de oplossingen worden gecursiveerd)
2. *±...*	onleesbaar(zo mogelijk één punt per letter; bij twijfel ± toevoegen)
3. | |	open plaats
4. * a↑<b>↑*	open variant b boven a