De oude waereld III: Morgenland

[p. 505]

Nawoord

Couperus heeft in zijn schitterend en vooral zeldzaam eerlijk artikel in ‘Groot-Nederland’ van April 1919, over Koningen, (een zóó bewonderend artikel, dat het vele mijner teer-beminde, brave collega's, niét van afgunst, doch uitsluitend van belangstelling en vreugde, hartkloppingen heeft bezorgd), een beetje wrevelig gesproken van het ‘Boek der Toelichtingen’. Hij vond dat ik dit niet had moeten geven; ik behoefde het publiek niet in het atelier van den kunstenaar te brengen. Ik was het niet met hem eens en ben het nog niet met hem eens, en toch heb ik na rijp beraad besloten, voorloopig het ‘Boek der Toelichtingen’ te onderbreken. Het schrijven heeft mij een ontzachlijke geestelijke inspanning gekost, en de dank dien ik er voor oogstte was betrekkelijk matig. Vele critici en lezers hebben mij blijkens hun beoordeelingen en brieven, uitmuntend verstaan. Ik gaf al mijn bronnen en nevenbeschouwingen ter oriënteering, in groote openhartigheid. Men kan hier in Holland niet goed dulden, dat iemand ook geestelijk op de hoogte is van zijn onderwerp. Ik heb natuurlijk fouten begaan en enkele flaters gemaakt, doch dit verhoogt m.i. van menschelijk standpunt uit bekeken, de bekoorlijkheid van zulken arbeid. Ik kan uit het werk van mijn ‘becritiseerders’,

[p. 506]

met groot gemak misschien nog grootere fouten en nog méér flaters aanwijzen. Ik spreek natuurlijk alleen van het ‘Boek der Toelichtingen’. Over het Perzische epos zélf en zijn beoordeelaars rep ik hier geen woord.

Door de plotselinge onderbreking van het ‘Boek der Toelichtingen’ ben ik echter genoodzaakt dit nawoordje te schrijven. In de verschillende beoordeelingen is althans één misverstand zeer duidelijk gebleken. Ik heb in mijn eerste ‘Boek der Toelichtingen’ in Koningen, mijn werkplan breedvoerig omschreven en in onderdeelen uitgewerkt, en ondanks deze kenschetsing, zijn er toch lichtelijk dwaasheidjes verkondigd in de critiek over mijn werk doel. In het eerste deel gaf ik Darius en het Perzische hof, in het tweede deel, Xerxes als jonge koning, zwervend in Aethiopië en eindelijk terugkeerend naar zijn land. Daar bereidde hij zich voor op zijn grooten oorlog tegen Hellas.

In dit deel Morgenland begint echter wat ik zou willen noemen het dubbel contrapunt van het epos. De verhaalmotieven en de beeldende karakteristiek gaan van twee milieu's uit: van de Perzische woestijn en van Xerxes in Klein-Azië. In Morenland begint de groepeering van geheel nieuwe, tegenover en naast oude figuren. De lezer krijgt vóór zich de Tsjarvadar-figuur, den opperkameeldrijver, een jongen, vromen Pers, die een groote rol zal spelen in de vervolgdeelen; doch ook Haman, den Jodenhater, in dit milieu. In ditzelfde milieu verschijnt ook later Mordechay, de groote bijbelsche figuur, de beschermer van koningin Esther, de heroïsche Jodin. Mordechay, Haman en Esther worden eerste-plans-figuren. In Mordechay hoop ik het oude Jodendom te teekenen, tijdens en onmiddellijk ná de ballingschap in Babylon. In Esther, de heerlijke Joodsche vrouw uit de oudheid, die haar volk redde uit de wraakzucht van den Amalekietischen Haman. Dit alles geef ik in de regeeringsjaren van Xerxes tót zijn dood. Een derde groot verhaal-motief vlecht zich door de twee andere heen: n.l. Xerxes in Hellas; hoofdfiguren uit de Helleensche samenleving, Helleensche krijgers en staatslieden. Themistocles o.a. wordt een

[p. 507]

hoofdfiguur, in verband met de Perzen. Doch het alles concentreerende middelpunt is het Hof van koning Xerxes, koning Xerxes zelf en oud-Perzië. Tot dezen grootkoning en zijn milieu keert alles terug.

Morgenland begint met de woestijn en met de groote karavaan, onder de opperleiding van den Tsjarvadar. In deze karavaan komen van alle oorden der waereld, rassen en volkeren tesaâm. Daardoor heb ik de gelegenheid allerlei volkeren uit de oudheid, representatief te teekenen, in verband met hun oorsprong. Deze stof is overweldigend; ik zei het reeds. Daarom zullen na Morgenland er járen overheen gaan, eer ik weer een vervolgdeel kan schrijven, ten eerste door een afwisseling in arbeid die ik noodig acht, ten tweede door de uitgebreidheid der voorstudiën. Zij die dus op een ‘ontknooping’ wachten zullen teleurgesteld worden, als zij deze althans wenschen te lezen in dit deel. Ik heb nadrukkelijk doen uitkomen, dat ik alle groote volkeren uit de oudheid wil beelden, in hun milieu's en in enkelvoudige karakterontleding; dat mijn boeken zoo goed symbool zijn als werkelijkheid, uiting van religieus leven als geestelijke waereldbespiegeling.

Ik verklaarde reeds vroeger, dat ik aanvankelijk beperkte stof voor onmiddellijke dramatiseerende bewerking gereed hield: oud-Perzië in de vijfde eeuw vóór Christus. Ik wilde geven de stof van het Boek Esther, den Hebreeuwschen Mordechay en den bijbelschen Ahasverus (Xerxes). Maar ook verklaarde ik waarom ik afzag van het plan, alleen de stof van het Estherboek óm te werken tot een groot drama uit de oudheid en uit het Iranië van Zarathustra: omdat ik óók tegenover Perzië wilde beelden Klein-Azië, Aegypte, Hellas, Israël en Syrië. En dit mag niet worden vergeten bij de beoordeeling van de compositie van dit werk. Ik wil ook geven Babylon en Assyrië. Ik schreef: ‘Omdat ik dit boek, in zijn innerlijkheid open voor het universeele, alle innerlijke kernen van leven schenken wil, verschijnen er in, de wijsheid en de wellust, de mystiek, de droom, de natuur-verrukkingen en uit veler landen, volkeren en oude staten, het waereldlijke, geestelijke en verborgene

[p. 508]

leven, de gods- en eerediensten van de Arische en Semietische Oosterlingen uit de Oudheid.’

Men versta mij dus goed, ook Arische omgevingen zal ik beelden en ook Arische persoonlijkheden. Het heerlijke oud-Indië! Men begrijpe dus, dat zij die wanen alleen over Perzië en Xerxes met zijn romantische levens-verwikkelingen te zullen lezen, zich ernstig vergissen. Ontknoopingen komen er, zelfs meer dan een; doch men moet geduld hebben en er op willen wachten tot ík ze geef, en dat zal niet altijd zijn wanneer ze door mijn lezers als romantisch eindpunt verlangd worden.

Men kan het behandelen van alle oude volkeren, een geheel willekeurige en matelooze uitbreiding van de stof achten. Het zij zoo. Ik wijk niet van mijn plan af. Het is mij te doen om oneindig meer dan alleen verhaal, om iets oneindig diepers dan alleen verwikkeling.

Ik schreef reeds in het eerste deel, dat de omvang van het werk door mij nog niet is te bepalen. Ik liet uitkomen: een hoofddoel is, te beelden het leven van Xerxes, maar een ander hoofddoel, de waereld óm hem, in Aegypte, Anatolië, Israël en Indië.

Het historische tijdperk is afgebakend. Want alles geschiedt tusschen de allereerste regeeringsjaren van Xerxes en zijn dood. In de figuren welke ik opvoer geef ik wel retrospectief het leven van voorgeslachten, doch de hoofdhandeling blijft gebonden aan het Xerxistische tijdperk.