Logo DBNL
Herinneringen uit de levensjaren van Mr. H.P.G. Quack 1834-1913 (1913)

Herinneringen uit de levensjaren van Mr. H.P.G. Quack 1834-1913

(1913)–H.P.G. Quack–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Zesde hoofdstuk.
Arbeid aan de economische productie-factoren in ons land.

Mijn praktisch doen en mededoen aan den arbeid van de economische productie-factoren in ons land bepaalde zich in de dertig jaren, sinds ik Utrecht verlaten had, tot het werk aan de Nederlandsche Bank, aan de Nederlandsche Handelmaatschappij, aan de Staatsspoorwegen en aan de Koninklijke Nederlandsche Stoombootmaatschappij. Achteréénvolgens zal ik mijn positie bij die vier ondernemingen van grootbedrijf even pogen toe te lichten.

I.

Het eerst komt natuurlijk in aanmerking de Nederlandsche Bank, waarvan ik tot Juli 1885 secretaris, later mede-directeur was.

Toen ik in December 1877 aldaar als secretaris optrad, stond in die kantoren der Nederlandsche Bank als oppermachtig leider en strategist de heer mr. W.C. Mees. Van April 1849 tot Februari 1863 was hij secretaris dier instelling, na 1863 werd hij de president. Veilig kan men zeggen dat hij die circulatie-bank, welke tot op zijn optreden eigenlijk slechts een Amsterdamsche inrichting was, levende onder den druk van machtige kassiers, heeft weten op te voeren tot een waarachtig Nederlandsche instelling. Hij was 64 jaren oud, toen ik als secretaris het werk aan de Bank van mijn ouden kennis Gleichman, die minister van financiën in het kabinet-Kappeyne werd, overnam. Ik kende den heer Mees reeds lang, eerst in den tijd toen ik secretaris der Amsterdamsche Kamer van Koophandel was, later als professor te Utrecht, toen hij door de regeering tot presidentcurator was benoemd. Zijn voorkomen, eenvoudig en bijna

achteloos, zonder scherpe trekken of uitdrukking, maakte geen indruk. Hij leek zoo dood-gewoon, het gelaat was zelfs ontsierd door een eenigszins roodgetinte neus. Doch onder de zware wenkbrauwen stonden oogen, die doordringend konden flikkeren. Dit had slechts een enkele maal plaats, want rustig, kalm en gelijkmatig ging hij doorgaans zijn gewonen weg in het voor hem steeds gelijkvormige leven. Zijn bestaan en loopbaan waren niet verbrokkeld. Hij had te Utrecht gestudeerd, eerst in de natuurkunde of medicijnen, later onder zijn oom professor Ackersdijk in de wetenschap der maatschappij. Toen was hij weder naar zijn geboorteplaats Rotterdam gekeerd, als onder de vleugelen van het groote kassiers-kantoor R. Mees & Zoonen, aan welk kantoor hij zich altijd als vastgehecht gevoelde. In Rotterdam was hij secretaris der Kamer van Koophandel geworden: hij werkte daar met liefde, toen in Amsterdam de betrekking van secretaris der Nederlandsche Bank open kwam. In 1849 werd hij naar Amsterdam als zoodanig verplaatst. De economische leer van professor Ackersdijk, de verworven handels- en financieele kennis uit het kantoor van zijn vader, zou hij nú gaan toepassen. En hij bleek weldra te zijn de rechte man op de rechte plaats. Hij ging als van-zelf zijn vasten gang. In de bureaux der Bank werd hij volkomen de meester en leider. De directie zelve volgde altijd zijn adviezen. Trouwens hij was de man die het wist. Ik geloof niet, dat hij zich ooit in Amsterdam inheemsch gevoelde hij leefde trouwens dáár uiterst zuinig en zag bijna geen vrienden of gasten bij zich aan huis, maar in zijn ambtswoning en in den grooten tuin achter die ambts-woning (toen hij president was geworden) voelde hij zich volkomen thuis. Gelijk zijn redeneertrant geheel en al den trant der natuurmethode volgde - hij was zelden boos en wist niet wat het was opvliegend te zijn of aan een buitengewone opwelling te gehoorzamen: hij beschouwde de handelingen der menschen als natuur-evenementen - zóó kwam hij op later leven mij het meest aantrekkelijk en eigenaardig voor, wanneer hij vroeg in de morgen-uren door zijn tuin wandelde. Het zwart zijden petje op 't hoofd, kon men hem dáár eiken boom, eiken struik, elk plant zien bespieden. Met zijn trouwen tuinman - vader van een later op de beurs welbekend financier - redeneerde hij over den groei der natuur. Stak hij dan over naar het gebouw van de Bank, dàn zette hij die methode van opmerken en redeneeren voort, slechts op andere onderwerpen toegepast. Dan gold het de maatschappelijke, of eigenlijk de financieele ont

wikkelingen en verwikkelingen. Doch let wel, hij liet geen enkele speelruimte toe aan wat men divinatie of fantasie kon noemen. Zelden heb ik hem zóó verbaasd gezien, als toen de jonge geniale geleerde Van 't Hoff, professor in de chemie te Amsterdam, zijn inaugureele rede hield over de rol der verbeelding in de natuur-ontdekkingen. Wat de maatschappelijke vraagstukken betreft, zoo hield hij streng vast aan de zoogenaamde ‘onveranderlijke’ economische wetten. Hij was van de oude school, wier beginselen hij slechts wilde verdiepen en uitbreiden. Ik had dit ééns scherp moeten voelen bij gelegenheid van een feest te Amsterdam, toen ik nog professor te Utrecht was. Men vierde den eersten November 1876 in de hoofdstad de opening van het Kanaal door Holland op zijn smalst. De koning had des ochtends den zeeweg geopend en den tocht medegemaakt. Des middags was een groote feest-maaltijd aangericht in het Paleis van Volksvlijt. Daar ik, oud-secre- taris der Amsterdamsche Kamer van Koophandel, wakker voor den zeeweg had gestreden en geschreven, deed men mij de eer aan mij een plaats aan dien maaltijd te geven. Ik zat naast den heer Mees. Juist had ik de eerste aflevering van mijn boek over de socialisten uitgegeven. In de inleiding van dat werk had ik de leer bestreden, dat de arbeid een koopwaar was en als zoodanig uitsluitend zou staan onder de wet van vraag en aanbod. De heer Mees - mijn president-curator dier dagen - riep mij onder 't diner daarover ter verantwoording. Hij bestreed mijn voorstelling uit 't oogpunt der ‘vrijheid’. Ik deed mijn best hem te betoogen, dat die vrijheid een schijnbeeld was. Waar was het onderscheid, of men iemand als slaaf tot werken dwong, dan wel hem vrij heette doch zijn werkkracht onderwierp aan een economische wet die deze kracht tot verlamming kon slaan? In beide gevallen was ‘de mensch’, de persoon, uit het gezicht verloren. De slavernij deed het rechtstreeks, de oude economie zijdelings. Men mocht, naar mijn inzien, de econornie niet opvatten louter als een leer der materieele rijkdommen. De heer Mees bleef ontstemd: hij liet de bedenkingen tegen de absolute, gesloten, regelen der doctrinaire wetenschap niet gemakkelijk toe. Ik had den indruk, dat hij mij als beoefenaar der staathuishoudkunde niet hoog stelde. Of liever, dat hij mij te verstaan wilde geven, dat een economist, als ontleder en blootlegger der maatschappelijke feiten en verhoudingen, niet te maken had met de zedelijke waardeering dier verhoudingen. Tot mijn opvolger als professor der economie te Utrecht deed hij dan ook later benoemen

prof. d'Aulnis, die zijn intree-rede hield meteen bestrijding van het katheder-socialisme. Ik begreep den wenk, ook voor de toekomst. Toch werd onze betrekking in de Nederlandsche Bank vriendelijk. Zij naderde soms bijna de grens van het vertrouwelijke, die hij echter bij mij niet overschreed, toen ik als secretaris dier Nederlandsche Bank werkzaam was. Hij was over mij tevreden, mits ik maar niet aan de stellingen der economie raakte.

Ik had het ambt van secretaris verkregen wel niet tegen den zin van den heer Mees, maar ook niet volgens zijn bepaald verlangen. Hij had, toen Gleichman hem verliet, geen candidaat. Of liever hij had één candidaat, die het ambt niet begeerde. Het was de agent der Nederlandsche Bank te Utrecht, mr. Baert, die geruimen tijd chef der secretarie aan de Bank was geweest. In mijn levens-bericht over mr. J.F.B. Baert, opgenomen in de werken der Leidsche Maatschappij van Letterkunde, heb ik de motieven verhaald, waarom mr. Baert niet uit Utrecht wilde verhuizen. Toen Baert dus voor de eer bedankte, dong ik zelf naar die betrekking, zegde mijn hoogleeraarschap te Utrecht vaarwel, en werd een tijd-lang de uitvoerende macht der directie van de Nederlandsche Bank.

Uitvoerend in beperkten zin. Want de gedachte, de bezieling tot in bijzonderheden, ging uit van den heer Mees. Slechts met dit correctief, dat hij in alles te rade ging met zijn veeljarigen vriend, den heer mr. J.H. Molkenboer, toen mede-directeur der Nederlandsche Bank. De heer Mees had dien vriend van zijn Utrechtschen studenten-tijd tot zich geroepen als kassier-generaal, toen in 1862 Hinsbeeck's financieel wanbeheer uitkwam. Den lsten Maart 1863 wist hij hem het secretariaat der Bank, en in April 1871 het directeurschap der Bank op te dragen. Het was en werd een bepaald tweemanschap, altijd ééndrachtig handelend. Te zamen vormden zij het ‘denkend hoofd’ der Bank. Er was bij hen beiden volmaakte éénheid van leiding en voorschrift. Sinds het jaar 1863 werd alles in die Bank door hen hervormd. Twee uitgangs-punten stonden op den vóórgrond: ten eerste de omwerking van de Bank van een Amsterdamsch kantoor tot een volkomen Nederlandsche instelling, toen het octrooi in 1863 moest worden herzien; en ten tweede de practische organisatie van het samenstel der agentschappen en kantoren, toen het pleit der hernieuwing van het octrooi was beslist. Wat die hernieuwing betreft had Mees geen oogenblik stil gezeten. Hij had niets aan toeval, aan de quasi-ontwikkeling der tijden, aan de

uitspraken eener zoogenaamde geleerde of niet-geleerde publieke opinie, of aan politieke inzichten der regeering van den dag overgelaten. Neen, hij-zelf gaf den stoot, organiseerde nu verder het gansche eenvoudige plan der geheele nieuwe emissie van bankpapier, en gebruikte voorts anoniem de pers als het aangewezen middel om een ieder te overtuigen en zedelijk te dwingen. Hij was trouwens ‘de meester’ in deze zaken. En zijn intellectueele kracht was geëvenredigd aan zijn zelf bewustzijn. In mijn levens-bericht over Baert heb ik uitvoerig de wijze toegelicht, hoe hij bij het ontwerpen van het nieuwe octrooi der Bank werkte. Dit was de eerste helft van den arbeid. De tweede bestond daarin, om, overeenkomstig de bepalingen der nieuwe wet, het bankwezen in alle gewesten van ons land voor goed te vestigen. Hier werkte hij vooral en bijna uitsluitend met den heer Molkenboer. Binnen weinige maanden verschenen in alle deelen van het land agentschappen en correspondentschappen, en aan de bestuurders van die kantoren werden voorschriften gegeven, die hun den plicht oplegden op onbekrompen wijze handel en nijverheid ten dienste te staan. Het werd een goed omschreven, vast omlijnde centralisatie der uitgifte van waarde-papier uit één middenpunt. Kleine plaatsen werden in onmiddellijk verband gebracht met het centrum, dat over groote krachten kon beschikken. Alle reglementen en maatregelen van bestuur werden met wijs beleid vastgesteld, zóó precies en zóó juist, dat er, behoudens enkele verruimingen, geen artikel nu nog na bijna 50 jaren te veranderen valt. De voorschriften, die aan de nieuwe agenten werden gegeven, de regels die gesteld werden voor hun werkkring, alles werd voor langen tijd vastgesteld. De uitvoerige bewerking der onderdeelen werd wel door den heer Molkenboer hier verricht. Het was waarlijk geen lichte taak een regeling in dit opzicht te doordenken, welke voor alle bijkantoren een groote mate van zelfstandigheid en vrijheid van beweging met de eischen eener stipte comptabiliteit en strenge contrôle moest vereenigen. Doch Molkenboer toonde zich hier even scherpzinnig als kundig administrateur. Toen hij in April 1871 als secretaris aftrad, waren door hem in overleg met den heer Mees de grondslagen gelegd, waarop de Nederlandsche Bank zich tot kracht en aanzien heeft ontwikkeld. Nu niet enkel in Amsterdam, maar door het geheele land. Die grondslagen bleken deugdelijk. Wat ook later werd uitgebreid en toegevoegd principieele herziening behoefde het eenmaal vastgestelde niet. Er was ruimte genoeg voor hetgeen gewijzigde omstandigheden eischten.

Noch mr. Gleichman, die den heer Molkenboer in 1871 opvolgde, noch ik, die in 1877 de taak van Gleichman overnam, hadden, wat de algemeene regeling betreft, als secretaris iets anders te doen dan in het goede en strenge gareel ons te blijven bewegen. Voorts werkte ieder van ons naar eigen aanleg. De gang der zaken, met al de verschillende ambtenaren op het hoofd-bureau, de besprekingen met de tallooze personen die crediet komen vragen, de correspondentie met de Bijbank en de vele agentschappen, de aanraking met de wisselmakelaars, enz. enz. vorderden eiken dag van den secretaris groote stiptheid en voortvarendheid. Des middags is hij de pen-voerder en dienaar der directie, behartigt hij met den directeur van de week het kelderwerk. Ik leefde mij in dit alles in, al leek het mij eerst haast een sprong in het duister, toen ik mij Woensdag herinnerde, dat ik Maandag nog met een plechtige rede mijn afscheid als professor te Utrecht, met al de daarbij behoorende vormelijke en deftige ceremoniën, had genomen. Doch ik was nog jong en opgewekt, en amuseerde mij met het gewoel en gekrioel van het leven weder te zien. De heer Mees, die mij eerst eenigszins links had aangekeken, knikte van tijd tot tijd, niet al te dikwijls, mij trouwhartig toe. Ik begon schik in mijn betrekking te krijgen.

Zelfs dacht ik, dat er, te midden der vele operatiën en financieele verkeers-vormen, die door den heer Mees met speurenden blik werden gevolgd en behartigd, nog wel iets voor ons land door de Nederlandsche Bank was te doen. Ik had dit bij de aanvaarding van het secretariaat dadelijk, in het bijzijn van den heer mr. C. van Heukelom die ook een vriend was van den heer Gleichman, aan mijn voorganger (toen minister) gezegd. Het betrof twee punten, die uit de wet op de Bank voortvloeiden, doch niet naar mijn inzien tot hun recht waren gekomen. Zij betroffen de bewaargeving en het rekening-courantschap.

Wat de bewaargeving aangaat, waartoe artikel 7 der wet van 22 December 1863 (de eerste wet die de voorwaarden regelde van het octrooi der Nederlandsche Bank) de bevoegdheid gaf, zoo waren in den vóórzomer van het jaar 1869, toen het nieuwe bankgebouw te Amsterdam gereed was gekomen, de bepalingen door de directie openbaar gemaakt, volgens welke zij zou geschieden. Maar die bepalingen betroffen enkel de gesloten bewaargevingen. Slechts trommels, kisten of koffers met waarden (effecten, goud, zilver en edelgesteenten) konden aan de Bank ter bewaring in haar brandvrije kluizen worden toevertrouwd. De bewaargever

moest daartoe persoonlijk in Amsterdam komen, evenals hij persoonlijk ook weder daarheên moest reizen, indien hij zijn pakket wilde terugnemen; terwijl die overkomst natuurlijk ook noodig was, wanneer aan het pakket iets werd toegevoegd of iets daarvan werd uitgenomen, en de coupons moesten worden geknipt. Dit alles moest door den bewaargever zelf of door zijn lasthebber worden verricht. De Bank deed niet anders dan bewaren. Mijn ondervinding, vooral te Utrecht onder de professoren, onder bezitters van kleine fortuinen, die hun gelden toevertrouwden aan niet altijd nauwgezette commissionnairs in effecten, had mij geleerd, dat de Bank op het voetspoor der Fransche Bank veel meer zou kunnen doen ten gerieve van het publiek. Ik meende, dat, naast de instelling der gesloten bewaargevingen, een dienst van open bewaargevingen bij de Bank in het leven moest worden geroepen, welke dienst dan echter slechts effecten, acten en bescheiden, maar geen andere voorwerpen van waarde, zou omvatten. De Bank zou dan zelve, op aanvraag van den bewaargever, de coupons voor den bewaargever knippen en voorts bijvoegingen of afnemingen van stukken - volgens order van den deposant - bewerkstelligen. De heeren Mees en Molkenboer ondersteunden het denkbeeld, dat nú 1 December 1880 werd ingevoerd. Het kostte een harden strijd in de directie en onder de commissarissen om die eenvoudige gedachte te verwerkelijken. Doch de heer Mees zette, niettegenstaande allerlei ook door den heer Gleichman geopperde bezwaren, zijn schouders onder den maatregel. En toen eens de steen aan het rollen was gebracht, ging de loop der beweging de verwachte en gehoopte vaart. Ik mocht als secretaris nog medewerken, om in het boekjaar 1881/1882 bij de Bijbank te Rotterdam effecten in open bewaring te doen geven, en voorts door alle agentschappen de bij hen in bewaring te geven effecten enz. naar de Hoofdbank te laten opzenden. Ten gevolge van deze maatregelen behoefde men nu niet meer de reis naar Amsterdam te maken, om stukken in de bewaringen te brengen of daaruit te lichten en coupons in ontvangst te nemen. Alle verzendingen van en naar de Hootdbank gebeurden voortaan voor rekening en risico der Bank door tusschenkomst van haar dienaren. De stoot was gegeven, om de bewaargeving bij de Nederlandsche Bank van een plaatselijke tot een Nederlandsche inrichting te vervormen. Sinds dien tijd zijn nog allerlei bijzonderheden bij dezen dienst ingevoerd - ik noem alleen de verzilvering der coupons en de in verband brenging van het stelsel met het rekening-courant-systeem - door welke faciliteiten de

Nederlandsche Bank een goed deel der bevolking van ons land geriefde.

Mijn tweede voorstel: uitbreiding van het rekening-courant- stelsel, vond daarentegen bij den heer Mees geen warm onthaal. Ik bedoel de ons bij de wet ook toegekende bevoegdheid van het rekening-courantschap. Ik wenschte vurig dat element bij de Nederlandsche Bank wat flinker in praktijk te doen brengen. In mijn voorstelling zou de Bank dan in het boek-crediet, nevens de bankbilletten, als het ware een tweede anker van bevestiging in het volk vinden. Een gezonde toepassing van het stelsel zou dàn kunnen leiden tot een inheemsch giro-wezen, in den trant als de Duitsche Rijksbank dit had ingevoerd. De heer Mees, steunende op zijn mede-directeuren, wilde zoovèr niet gaan. Hij meende dat zeer goedkoope kas-kwitanties - die later door bank-assignaties werden vervangen - voor 't oogenblik voldoende waren. Het publiek was daarmede, naar zijn inzien, volkomen gebaat. De Nederlandsche Bank was eigenlijk allereerst circulatie-bank, had daarvoor haar groot monopolie ten bate van het land, maar moest zich nu ook daarin concentreeren. De rekening-courant-transactiën waren in Amsterdam en Rotterdam de eigenaardige werkkring der groote, zeer solide werkende kassierderijen. Nam de Bank een deel van het werk dier kassierderij in zich op, dan maakte zij misbruik van haar positie, en ging zij een taak volvoeren, die zij misschien (of bijna zeker) niet zoo goed kon vervullen. De Duitsche Rijksbank, die franco-rekening-courant aanbood, had dat voordeel met allerlei bezwarende condities omringd, die voor ons land niet zouden kunnen worden toegelaten. De omstandigheden van ons land, waar het zelf-kashouden nog steeds regel was, en men in 't algemeen met kleine kassen werkte, moesten eerst zich wijzigen. Daarna kon men later zien, wat men voor verruiming van het rekening-courant-verkeer bij de Nederlandsche Bank zou kunnen doen. Hij verwees dus mijn voorstellen naar de toekomst.

Overigens was het steeds mijn lust hem in den werkkring, der Bank te volgen. En volgen werd van-zelf waardeeren en bewonderen. Naast de circulatie der bankbilletten beheerschte hij de eigenlijke munt-politiek van ons land. Toen door het verkeerd beleid der Staten-Generaal verzuimd was, de gouden munt als éénigen standaard bij de wet vast te stellen, en eerst de ontwerp-wet van 1874 was verworpen, daarna de wet van 6 Juni 1875 wèl de vrije aanmunting van goud beoogde, met behoud evenwel van de beperkte zilveren

standaard-munt, waarvan de aanmunting door particulieren echter verder verboden werd, begreep de heer Mees door de Ned. Bank te moeten laten doen wat eigenlijk het werk van den staat was. Hij zorgde dus, dat de Bank in het belang van onzen buitenlandschen handel onze zilveren munt op de goudwaarde hield. Hij concentreerde dus onzen voorraad gouden munt in de kelders der Bank, gaf geen gouden munt aan het publiek, wanneer het bankbilletten inwisselde, doch stelde die gouden munt, wanneer de wisselkoersen stegen, zoo volledig mogelijk voor uitvoer naar het buitenland beschikbaar. Met forschen greep handhaafde hij dit stelsel, dat in 't begin waarlijk niet algemeen gewaardeerd werd, maar waardoor hij de depreciatie van ons ruilmiddel verhoedde en het crediet van ons land in het buitenland hoog hield. Hij was bereid in dit opzicht al de consequentie van deze gedachte te volvoeren, en liet de wetgevende macht - die zich toen haastte, om bij de wet van 27 April 1874 een bevoegdheid tot ontmunting van het zilver vast te stellen - ééns met een sterk sprekend cijfer zien, hoe vèr de uitvoer van het goud naar het buitenland kon reiken. Hij zelf was altijd tamelijk gerust, zoolang hij de schroef van de disconto-politiek stevig in zijn hand kon houden, al steunde hij - waar het voorkwam - de pogingen der bimetallisten, die een vaste verhouding tusschen goud en zilver op een zeer groot terrein door staats-overeenkomsten zochten te vestigen.

Zij, die den heer Mees, als leider der Nederlandsche Bank en der goud-politiek van deze Bank, goed willen begrijpen, moeten zich de kleine moeite geven de verslagen van zijn hand over de werkzaamheid der Bank, die jaarlijks aan de aandeelhouders door den president der Nederlandsche Bank werden uitgebracht, te doorbladeren. Zij vinden daarin telkens van die superieure opmerkingen, puntige samenvatting van veel omvattend weten, die in ééns licht over dorre materie van crediet en geld doen uitstralen. Dit betreft de theorie. In de praktijk was de heer Mees voorzichtig en kloek. Met critischen blik volgde hij alle crediet-operatiën, vooral onzer agenten. Hij rekende zelf hier alles na. In tegenoverstelling der groote buitenlandsche circulatie-banken gaf hij ook aan den kleinen man crediet. Hij was altijd voor een ieder te spreken. Alle groote handels-huizen kwamen hem steeds raadplegen. Hij was dus meestal in stad, ging slechts weg, wanneer hij meende elders persoonlijk te moeten optreden. Dàn deed hij meesterlijk zijn taak. Een enkele maal zag ik dat persoonlijk. Altijd zal in mijn geheugen blijven de reis,

die ik den 13en Mei van het jaar 1879 met hem naar Rotterdam deed, toen de inéénstorting der zaken van Pincoffs aan de Nederlandsche Bank bekend was geworden. De heer Mees zou in Rotterdam alles in orde pogen te brengen, en wèl zóó, dat de groote handels-huizen aldaar met geen gevaarvolle crisis zouden te worstelen hebben. Ik zat met hem op het kantoor der heeren R. Mees & Zoonen, hielp voor mijn bescheiden deel aan de ontwarring van het kluwen van den vèr vooruitzienden Israëliet, en was getuige van het weêrgaloos beleid en tevens van de stoute grepen op financieel terrein van mijn president, waardoor allerlei jammer gekeerd werd.

Toen de heer Mees in December 1884 stierf, droeg ik in mijn hart - al behoorde ik niet tot zijn vertrouwdste jongere vrienden - diepen rouw over dien man, een der meest beteekenende figuren die ik in mijn leven heb ontmoet. In mijn rede over ‘sociale politiek’ van het jaar 1885 poogde ik hem te teekenen, vooral als man der praktijk. Bij hem -aldus sprak ik - een afschrik van al wat vaag of onbestemd was, en een afkeer tegen allés wat zekere maat overschreed. Bij hem was alles goed belijnd en vast. Hij wist op zijn terrein het kleine klein, het groote groot te achten. Echt mathematisch hoofd, paste hij op al wat hij waarnam de methode der natuurwetenschappen toe. In de vormen, waarin hij zich uitdrukte, was hij eenvoudig en sober, bovenal vreemd aan alles wat naar drukte en omhaal zweemde. Geen meester van het woord, en toch is hetgeen hij sprak zoo duidelijk en doorzichtig als glas. Zuinig in zijn lofspraak. Wars en onhandelbaar tegen oppervlakkigheid. Onbevangen in zijn oordeel zooals geen ander. Voor allen dezelfde. Toegerust met een ijzeren wil wist hij altijd scherp en juist wat hij bedoelde, en bracht hij (soms op een schijnbaar achtelooze wijze) de menschen tot de eenvoudige conclusie, de gezonde oplossing, die voor allen dan het ei van Columbus geleek. Deze man zweeg, waar hij meende nog niet alles te weten. Dacht hij dat het oogenblik van spreken voor hem gekomen was, omdat alle gezichts-punten van een vraagstuk door hem waren onderzocht, dàn kwam er een kleine flikkering in de oogen door donkere wenkbrauwen overhuifd, dàn speelde er een zekere luim over zijn lippen, en deed hij op enkele fragmenten van economisch terrein zijn licht schijnen. Wat hij sprak of deed kwam altijd op tijd. Hij wachtte, en sloeg zijn slag.

Na zijn sterven heb ik als mede-directeur der Nederlandsche Bank onder twee presidenten gewerkt, die elk op eigen wijze voortreffelijk de taak en koers van den heer Mees hebben

voortgezet. Eerst de heer mr. N.G. Pierson. Zijn talent en karakter waren anders gevormd dan dat van zijn voorganger, maar zijn behartiging der zaken, behoorende tot den kring der circulatie-bank, was even groot. Zijn kennis van het vak was de vrucht van groote belezenheid der auteurs op dat gebied, en van wetenschap die voortdurend uit allerlei bronnen werd bijgehouden en vermeerderd. Bij Mees was dit het eigenaardige, dat hij over zijn vak en trouwens over geheel de leer der economie bijna niet las. Ik zag hem zelden met lectuur over staathuishoutkunde bezig. Al zijn gedachten en maatregelen vloeiden bijna natuurlijk uit zijn goed geschoold brein. Zonder aarzelen of zonder iets na te slaan raakte en trof hij altijd het middenpunt der questie. Alles kwam bij hem als van-zelf. De heer Pierson, door de praktijk opgevoed, achtte wetenschap zeer hoog, en ontging soms wel niet het gevaar aan meeningen van een nieuwen auteur toe te geven, gelijk hij in't algemeen toegankelijk was voor nieuwe kennismakingen van personen, die soms misbruik van deze voorkomendheid maakten. Maar zijn voortdurende dagelijksche zorg voor het credietwezen van ons land was boven mijn lof. Op enkele punten week hij van zijn voorganger af, onder anderen in zijn voorkeur van een portefeuille met buitenlandsche wissels, als voorpost, bolwerk, borstwering en beschutting van den goudvoorraad der Bank, waartoe een vernieuwd octrooi der Bank in 1888 hem de bevoegdheid gaf. Die zoogenaamde buitenlandsche portefeuille had nooit het verlangen van den heer Mees uitgemaakt. Wèl wenschte de heer Mees met zekeren aandrang, dat de staat zou ophouden met munt-billetten uit te geven. Hij wilde dat de Bank volledig alle circulatie-middelen van het land in handen zou houden. De heer Pierson drong hiertoe niet zóó sterk aan. De opvolger van den heer Pierson, mr. N.P. van den Berg, die in 1891 optrad nam - bij de onderhandeling over het octrooi van 1904 - dit punt weder op, en wist door enkele concessies den staat te bewegen, de meening van den heer Mees tot werkelijkheid te maken. Het voegt mij niet de door alle mannen van het vak erkende bekwaamheid van de bank-specialiteit - die de heer van den Berg was en is - te prijzen. Daar hij langen tijd president van de Javasche Bank was geweest, werd door hem telkens een aanknoopingspunt aan den arbeid van die Oost-Indische circulatie-bank gezocht, gelijk hij het levendigste belang bleef stellen in de munt-politiek van dat Indië, en daaraan van tijd tot tijd de hulpbronnen van de Nedérlandsche Bank wist te ver-

binden. Dit alles verwijdde soms den horizont der Nederlandsche instelling.

Mijn leven gleed onder het behandelen der tallooze zaken van de Bank haast ongemerkt daarheên. Alle directeuren hebben steeds met groote liefde hun taak vervuld. Zij kwamen van verschillende hoeken en kanten uit de bedrijfswereld van Amsterdam. Maar juist door die verscheidenheid van oorsprong en optreden waren zij een waarborg tegen éénzijdigheid van routine, of sleur van behandeling. Aardig was het, hoezeer het doopsgezinde element - waarover ik in mijn ‘Herinneringen’ bladz. 76 sprak - altijd eenigszins bleef domineeren bij de keuze van leden der directie. Er bleef zich hier een zekere stroom van traditie doen gelden. Namen als: van Eeghen, van Heukelom, Fock, Rahusen kwamen als van-zelf vóór onder de namen der directeuren. Onder de persoonlijkheden, die in den kring der directie tijdens mijn leven werkzaam waren, toonden zich enkele bepaalde typen. Ik noem als voorbeelden de heeren Jacob Fock en Zeverijn.

De eerste was in alle opzichten een scherp geteekende individualiteit. Een koopman, zooals onze republiek ze moet hebben opgeleverd. Zonder eenige weekheid van aandoening bij het behandelen van zaken. Bijna zonder scrupules in dat opzicht. Teêrhartigheid voor noodlijdenden stond, wanneer hij ‘zaken’ behandelde, niet in zijn woordenboek geschreven. Eer weigerde hij hulp, dan enkel in zaken hulp te bieden. Nooit ging hij over één nacht ijs. Zonder verschooning was hij voor feilen en te-kort-komingen van ambtenaren. Hij was de man der meest stipte contrôle. Als zoodanig was hij een aanwinst en een veiligheids-klep voor iedere zaak die hem als commissaris koos. Hij was de tegenvoeter, en, binnen zekere grenzen, de antagonist - zij 't meestal in welwillenden zin - van den heer Mees, voor wien hij respect had. Ook hij was bij uitstek knap, goed rekenaar, en wist altijd wat hij wilde. Een man van de daad, die alles van het bankwezen, voor zoover het de Beurs raakte, afwist. Trouwens zijn grootvader en zijn vader waren beiden president der Nederlandsche Bank geweest, toen deze instelling nog het meer Amsterdamsch karakter droeg. Die Amsterdamsche plooi behield hij. Hij-zelf was chef van het bankiershuis Determeijer Weslingh en Zoon, en tevens assuradeur zooals zijn vader en grootvader. Zijn grootvader Jacob Fock, de vroegere president der Nederlandsche Bank, was gehuwd geweest met juffrouw Bondt, door wie het bankiers-huis. Determeijer Weslingh en Zoon tot den kleinzoon gekomen

was. Die kleinzoon zou door Karl Marlo misschien tot de plutocraten gerekend zijn. Want Co Fock gaf in zijn bedrijf ‘weinig om de vormen, maar des te meer om de zaak; verlangde noch liefde, noch achting, maar in de eerste plaats stipte betaling, en beschouwde het betalings-vermogen, de solvabiliteit, als den grondslag van alle vriendschap’. Daar zijn bankiers-zaak de agentuur van de Belgische Nationale Bank waarnam, was hij eigenlijk steeds eenigszins, voor het disconteeren, een concurrent der Nederlandsche Bank, en schijnbaar een zelfs gevaarlijk concurrent, in de oogen van hen die niet in het ware wezen van een circulatiebank waren ingedrongen. Bij alle discussiën was hij in het debat de evenknie van den heer Mees, tegen wiens hooger en dieper inzicht hij echter steeds de vlag moest strijken. Hij was een man van de 18de eeuw, in zooverre hij boeken beminde en zelfs allerlei literatuur bijhield. Ook voor gemoed had hij een soort van uitweg, de muziek: tot op hoogen ouderdom bespeelde hij zijn klavier. Maar overigens was hij in zijn oordeel over anderen tamelijk hard, hield hij zich tegenover de wereld gereserveerd, en zag hij meestal uit naar den kant van waar winst hem of aan de Ned. Bank kon toewenken. Men was in den kring der ambtenaren in de Ned. Bank steeds bang voor zijn uiterst gestreng toezicht.

Anders deed zich Zeverijn voor. Hij was ook een zakenman, doch in tegenstelling van den heer Fock, die zijn positie aan zijn afkomst verschuldigd was, kwam hij van onderen op, en had hij door ongewone energie zich naar boven geworsteld. Nù gold het voortaan voor hem: leven en leven laten. ‘Self-made’-man reikte hij de hand aan ieder die in den kamp van het leven moest strijden. Wij hebben hem niet lang in den kring der Nederlandsche Bank gezien, want in 1885 tot directeur der Bank verkozen, ging hij reeds in 1889 als president-directeur der Javasche Bank naar Batavia, vervangend aldaar den heer mr. N.P. van den Berg, die onze president werd. Vier jaren later stierf hij - 60 jaar oud - nadat hij door zijn werkkracht de Javasche Bank tot bloei en ontwikkeling had gebracht. Een langdurig en geduldig lijden was zijn sterven voorafgegaan. Bij zeer velen klopte van aandoening het hart, toen hij grafwaarts werd gedragen. Want hij was in den vollen zin van het woord een braaf, trouw en edel man. Oorspronkelijk en sympathiek. Hij was begonnen als de bescheiden werkman, als dienaar op groote kantoren, doch werd vanzelf allengs de persoon tot wien men opzag. Opgewekt, vroolijk en vol geest ging hij zijn weg. Hij hielp altijd

overal en een ieder met raad en daad. Zijn wakkere oogen tintelden u toe. De oprechtheid straalde uit zijn blik. Ziedaar een man - zeide een zijner oude vrienden - van wien verklaard kan worden, dat hij nooit gelogen heeft. Hij was een hart van goud, in wien niets dan eerlijkheid is gevonden. Een man van de daad, tegelijk een man die de economische handels-literatuur wist te verrijken. Zijn brochure van 1881 over ‘Onze Oost-Indië-vaarders’, zijn artikelen in den ‘Economist’ over den termijn-handel in koffie, en over de Londensche suiker-conventie, zijn in hun tijd zeer opgemerkt en overdacht. Altijd rusteloos bezig zette hij zijn schouders onder elk ernstig streven van anderen. In mijn levens-bericht over A.C. Wertheim heb ik verhaald, hoe op zijn kantoor in 1884 de toen bijna vallende NederlandschIndische Handelsbank weder werd opgericht.1) Daarbij had hij de gaaf om met een trek van humor allerlei toestanden te kenschetsen. Toen mijn artikel over Marlo overal aanstoot gaf, en dit mij scheen te grieven, zond hij mij onder couvert een enkelen opwekkenden bijbeltekst. Hoe hartelijk heeft hij den ganschen tafel-kring der bestuurders van onze Bank doen lachen, toen hij ons een audientie bij Lord Rothschild op diens kantoor te Londen beschreef! De machtige rijke Joodsche Lord, wien hij de belangen der Javasche Bank wilde opdragen, bood hem geen zitplaats aan, en riep achter den stoel, waarop hij zelf zat, een zijner hoofd-boekhouders. ‘Hoe groot is dat kapitaal van die Javasche Bank?’ vroeg hij aan Zeverijn. Toen deze het matig bedrag nog wèl in millioenen van guldens had genoemd - want in £ St. had het zóó weinig geleken - wendde Rotschild zijn hoofd naar den nederig achter hem staanden boekhouder, en trok medelijdend zijn schouders op.

Ziedaar enkele figuren uit de directie, zooals ik die heb gekend. Doch niet allereerst met die personen heb ik hier te doen. Ik hechtte mij aan hen, doch vooral aan het doel van de Bank. Want in ons land heeft die Nederlandsche Bank, als regulator van het productie-vermogen van ons volk, krachtig en aanhoudend voor het algemeen belang ingewerkt. Aan handel en nijverheid, straks aan landbouw, heeft zij in ruime mate crediet-hulp kunnen verstrekken, doorgaans tegen een zeer matige en stabiele rente, matiger en stabieler dan in de meeste der ons omringende andere landen kon geschieden. Het haar bij uitsluiting van anderen toegekende recht is een monopolie, maar een monopolie in

het belang van het geheele Nederlandsche volk. Aan het geheele verkeer van ons land is zonder ophouden door haar de stoot gegeven. Waarlijk niet enkel ten bate der meer vermogenden, maar ook voor de kleine burgerij. Het grootste deel van haar binnenlandsche portefeuille - zie de vermelding in het verslag der Bank over 1888/1889 - bestaat uit acceptatiën van winkeliers, grossiers, kleine fabrikanten en landbouwers; acceptatiën die door allerlei kanalen tot haar komen. Zij heeft den regel nooit losgelaten van open te staan voor ieder, die een goeden naam heeft.

Den 30sten Maart 1912 nam ik mijn afscheid uit de directie der Nederlandsche Bank. Een nieuwe president zou weldra worden benoemd, daar de taak van den heer van den Berg met 25 September 1912 afliep. Als zoodanig werd door de regeering de heer mr. G. Vissering aangewezen, die zijn sporen had verdiend, evenals de heer van den Berg, in de betrekking van president der Javasche Bank. De aandeelhouders der Nederlandsche Bank gaven mij toen een plaats in het college van commissarissen.

Veel was in het tijdperk, sedert ik aan de werkzaamheden der directie begon deel te nemen, veranderd in de werkkrachten, waarover de Nederlandsche Bank te beschikken had. Het cijfer der bankbilletten in circulatie, dat in 1877 allengs begon te naderen tot 200 millioen guldens, bereikte, altijd klimmende, nu het cijfer van 300 millioen gulden. De weekstaat van 2 November 1912 gaf voor de bankbilletten in omloop zelfs een cijfer van f 334,925,110 aan. En wat den metalen schat der Bank betreft, zoo was de verhouding van het goud tot het zilver geheel en al gewijzigd en als het ware omgekeerd. Terwijl in het jaar 1877 (munt en muntmateriaal bijééngevoegd) de metaalkas bestond uit 40 % aan goud en omstreeks 60 % aan zilver - zilver dat voor het internationaal verkeer geheel onbruikbaar was - wees de samenstelling van den metaalvoorraad van de Bank op 31 Maart 1912 aan, dat de verhouding van het goud tot het zilver was 91,797% goud tegen 8,21 % zilver. De goud-politiek van den heer Mees was, onder het regime van den hinken- den munt-standaard, tot op dien datum volkomen proefhoudend gebleken, al had hij zelf, helaas, in een zwak oogenblik, willen toegeven - toen al te veel gevaren dreigden - aan de ijdele verlokking van het bimetallisme. De behoefte van Indië aan zilver had voor ons land den doorslag gegeven aan omkeer van vroegere min of meer leerstellige opvattingen.

Aan den staat heeft de Bank allengs een groot deel van

haar winsten afgestaan. Haar voorzichtig beleid heeft duidelijk aangetoond, dat de vele en gewichtige, met geheel het economisch leven der natie nauw verbonden, belangen door een staatsbank kwalijk beter zouden kunnen worden behartigd, dan door deze onder de hoede en contrôle van den staat werkende particuliere instelling. Staats-ambtenaren zouden nooit met die kieschheid in de intieme vermogensaangelegenheden der bevolking kunnen intreden, als de met het vertrouwen hunner mede-burgers vereerde leden der directie. Elk geheim dezer mede-burgers was bij eiken directeur veilig. Men legde alles voor hem open, wat men den staat wellicht zou willen verzwijgen. Nooit heb ik berouw gehad mijn diensten aan de Nederlandsche Bank te hebben gewijd, al was het een sterk monopolie, lijnrecht indruischend tegen de absolute leer van den vrijhandel. Altijd heb ik de stelling verdedigd, dat een goede credietgeving onder alle vormen der maatschappij, die men zich denken kan, een sociale taak is. Slechts onder een goede circulatie ontwikkelt zich de productie. Voorts beaamde ik dàn de uitspraak van Walter Bagehot: ‘crediet is een macht die kan groeien, maar niet kunstmatig kan worden in het leven geroepen. Laten zij, die onder een groot en krachtig crediet-systeem leven, er aan gedachtig zijn, dat, indien zij dit vernietigen, zij-zelven er nooit een ander zullen aanschouwen, want er zijn jaren en nog eens jaren noodig, om er een nieuw voor in de plaats te stellen.’

Den 3den en 4den April 1914 werd eenigszins luisterrijk het honderdjarig bestaan der Nederlandsche Bank gevierd, bij welke gelegenheid aan den scherpen blik en het beleid van den stichter der Nederlandsche Bank - koning Willem I - de aan zijn nagedachtenis in alle opzichten toekomende hulde werd gebracht.

Buiten het kader dezer ‘Herinneringen’ over personen en zaken, met welke ik volledig medegeleefd heb, vallen natuurlijk de buitengewone maatregelen, die de directie der Nederlandsche Bank, in overleg met de regeering, tijdelijk moest nemen, om de financieele crisis te bezweren, die bij het uitbreken van den Europeeschen oorlog in Augustus 1914, toen ik in Zwitserland bij Zürich (Dolder) als opgesloten zat, in ons land ontstond. De kern dezer buitengewone maatregelen zijn vervat in de volgende negen maatregelen:

1.- De Nederlandsche Bank stelde ter beschikking van een bankiers-consortium een bedrag van ten hoogste f 200 millioen, om daarmede personen en instellingen aan beschikbare middelen te helpen, die tengevolge van de bijzondere tijdsomstandigheden hun onthouden werden.
2.- Teneinde de Nederlandsche Bank tot dergelijke uitzetting harer operatiën in staat te stellen werd de dekking der obligo's bij Kon. Besluit van 3r Juli 1914, Sbl. 334 van 2/5 op l/5 teruggebracht.
3.- Opgeheven werd de verplichting door de Ned. Bank aangegaan om de wisselkoersen op goudpariteit te houden, en bij Kon. Besluit d.d. 31 Juli 1914 Sbl. 333 werd de gouduitvoer verboden.
4.- Bij den geweldigen aandrang om kas te maken en te houden werd de groote voorraad van bankpapier in zulk een korten tijd uitgeput, dat in allerijl nuod-bankpapier moest worden aangemaakt, welks bewerking in enkele dagen kon geschieden. In de eerste week van Augustus 1914 begint de uitgifte van dit nood-papier.
5.- In weerwil van aanmunting van zilveren specie blijft de voorraad bij de Ned. Bank onvoldoende om de zucht tot ophoopen van specie tegen te gaan. De regeering besluit in overleg met de Ned. Bank zilverbons uit te geven van f1.-, f 2.50 en f 5.-. (Wet van 6 Augustus 1914, Sbl. 377.)
6.- De opkomende aandrang om een moratorium wordt in overleg met bankiers-consortium en Ned. Bank door de regeering bestreden.
7.- De Ned. Bank besluit achtereenvolgend tot rente-tarief-wijzigingen:
29 Juli, met een vol percent voor alle rubrieken verhoogd.
1 Augustus, met anderhalf percent voor disconto's, met één percent voor de overige rubrieken verhoogd.
14 Augustus, met een half percent wordt het rente-tarief voor beleeningen verlaagd.
20 Augustus, met een geheel percent wordt het rente-tarief voor alle rubrieken verlaagd.
8.- De Ned. Bank besluit op 1 Augustus den termijn voor beleeningen op ééne maand te stellen, en het surplus met 10% te verhoogen. De beleeningen zullen worden gesloten onder voorwaarde dat 50 % wordt uitbetaald en voor 50 % wordt gecrediteerd in Rekening-courant, waarover kan worden beschikt hetzij per giro, hetzij per cheque, mits deze door derden wordt aangeboden. De provisie voor stortingen in Rekening-courant wordt opgeheven.
9.- De Ned. Bank zal van het bankiers-consortium ook fondsen nemen als onderpand, welke tot heden niet bancabel werden beschouwd, - goederen tot heden uitgesloten, - en als zekerheid aannemen hypothecaire vorderingen, hypotheken, teneinde zooveel mogelijk in de behoefte aan beschikbare middelen te knnnen voorzien.

II.

Naast de Nederlandsche Bank werd ik vastgehecht aan de belangen van de Nederlandsche Handelmaatschappij.

Mijn oude vriend Balthasar Heldring verbond mij al spoedig, na mijn aftreden als secretaris van de Nederlandsche Bank, aan deze tweede groote handels-instelling. Hij was mijn dorps-genoot. Wij waren in dezelfde Betuwsche streek geboren, in twee kleine Geldersche dorpen, die haast in elkander liepen: hij in Hemmen, waar zijn vermaarde vaderpredikant was, ik in Zetten. Met de vertrouwde vriendin van mijn vrouw was hij gehuwd, een zuster van een mijner beste vrienden: Alexander Sillem, en zóó hechtte hij er aan met mij over al zijn denkbeelden te kunnen spreken. Ik werd plaatsvervangend commissaris, weldra commissaris, toen - nadat Heidring president der Handelmaatschappij was geworden - commissaris der koningin bij die instelling en als zoodanig president-commissaris.

De Nederlandsche Handelmaatschappij vervulde in Amsterdam drieërlei werkkring. Zij was vooreerst een bedrijf van goederen-handel. In de tweede plaats een cultuur-onder- neming vol risico en schommeling. Daarnaast was zij echter een bankiers-zaak, die in allerlei verschillende belangen geïnteresseerd was, en als zoodanig vrij regelmatige en standvastige winsten behaalde. Nu was door den loop der omstandigheden, en vooral door den invloed van den heer Heidring, dit laatste gebied van den werkkring der Handelmaatschappij telkens grooter geworden. Men kon zelfs zóó - mits men de woorden niet al te eng opvat - spreken van een soort van transformatie der Handelmaatschappij. Doch de twee eerste onderdeelen behielden toch haar groote waarde. Vooral de cultuur-ondernemingen, waarin, toen ik optrad in die instelling, slechts ruim een zevende van het gansche maatschappelijk kapitaal direct was vastgelegd, behielden haar eigenaardige bekoring en prioriteit in 't oog der commissarissen. Zij gaven, door haar veranderlijk element en door de beweeglijkheid van haar toestanden, meestal aanleiding tot winsten van groote afmetingen, waarvan het gansche kapitaal der Handelmaatschappij dan profijt trok. Het was een taak die gezette inspanning van de directe vereischte, om een zoo uitgebreid kapitaal als dat der Handelmaatschappij - een groote 35 millioen gulden.

die weldra tot 45 millioen werden opgevoerd - voor de aandeelhouders vruchtbaar te maken. Ik mag daarbij doen opmerken, dat juist in het aanzienlijke van dat kapitaal het belangrijke voordeel gelegen was, dat de Handelmaatschappij aan de handels- en geld-markt van ons vaderland kon verschaffen. De Nederlandsche Handelmaatschappij was daardoor het stevige bolwerk, dat veel streven van anderen kon stutten, en dat, door het massale van haar vermogen, overal ontwikkeling op de verkeers-wereld van ons land en zijne koloniën kon steunen, een kracht die in moeilijke tijden iets kon doen. De kapitaals-positie der Handelmaatschappij maakte, dat zij op een gegeven oogenblik, wanneer een meer dadelijk Nederlandsch belang haar steun vorderde, ook met gewicht kon optreden, al was, in het dagelijksch bedrijf, menig participatie in zulke financieele aangelegenheden, uit een meer algemeen oogpunt en uit het weidsche doel der maatschappij begonnen, niet dadelijk in den eersten tijd een bron van winst.

Wat altijd aantrok was de veelzijdigheid van het bedrijf der Handelmaatschappij ten bate van ons gansche land. Uitgangspunt was hier de gedachte van den grondlegger der Maatschappij, den bij uitstek in zaken van handel en nijverheid beleidvollen koning Willem I. Hij had in de statuten, of zoogenaamde artikelen van overeenkomst, in art. 49 op breede wijze den werkkring der maatschappij doen omschrijven, en daarin opgenomen ‘het doen van voorschotten, het verschaffen van bedrijfs-kapitaal aan, en het deelnemen in ondernemingen van landbouw, visscherij, nijverheid, handel, scheepvaart en vervoer te land en in de overzeesche bezittingen of koloniën van den staat...’ ‘Inzonderheid strekken haar handelingen tot bestendiging, uitbreiding en aanknooping van voor Nederland en zijn koloniën voordeelige handelsbetrekkingen.’ In het zoo lezenswaardig boekwerk, dat de oud-gouverneurgeneraal mr. P. Mijer gewijd heeft aan Jean Chrétien Baud, wordt uitvoerig de beraadslaging medegedeeld over de vorming en kweeking van het idee der Handelmaatschappij, gelijk dat toen in de omgeving van Willem I in de knapste breinen onzer staatslieden en administrateurs ontkiemde. Jean Chrétien Baud was lid en secretaris der commissie, benoemd bij Koninklijk Besluit van 7 Mei 1824 nℴ. 106, om met de afgevaardigden der deelnemers in de Handelmaatschappij de artikelen der overeenkomst te ontwerpen. In de verschillende overwegingen van den koning en zijn kring treffen ons telkens gezegden, waarop de toekomst haar zegel heeft gedrukt. Zóó het woord van den heer

F. Rant, in vroeger tijd algemeen boekhouder op het OostIndisch Huis te Amsterdam: ‘Een vereenigde maatschappij (zie pag. 221) zonder monopolie en zonder politiek gezag in Indië beschouwde hij als 't éénig middel om den handel derwaarts met voordeel te drijven.’ Let wel op het woord ‘zonder monopolie.’ Dus oordeelden de besten. Want zij waren overtuigd, dat de energie onder het volk moest worden opgewekt. ‘De ondervinding van tegenspoed - zóó lezen wij op pag. 219 - had de gemoederen week, buigzaam en lijdelijk gemaakt.’ Welnu, tegen dezen verflauwenden zin wenschte men zich te verzetten, en die bestrijding van slapte van geest moest steeds een goede leuze voor de Handelmaatschappij wezen- Een stevige ruggegraat was daarvoor altijd noodig in deze corporatie. Zulke stemmen weêrklonken ook in de Tweede Kamer der Staten-Generaal onder de regeering van Willem I. In mijn studenten-tijd had mij aangetrokken de dissertatie van den door mij altijd bewonderden Gerrit de Clercq, in zijn leven, evenals zijn vader, secretaris der Handelmaatschappij. Die Latijnsche dissertatie over de geschiedenis der Handelmaatschappij sloot met een aanhaling uit een redevoering in de Tweede Kamer der Staten-Generaal, den 14 December 1838 gehouden door den heer Van Alphen, een der meest verlichte kenners van Indië toen ter tijde. Van Alphen schetste dáár, in den kring der Hoogmogenden, de Handelmaatschappij als ‘een associatie, die den reëelen handel bevestigde en nationaliseerde, die hier te lande aan de industrie een goede leiding en inrichting kon geven, die een band knoopte welke het moederland aan de kolonie, en de kolonie aan het moederland verbond, zonder dwang, zonder uitsluiting, zonder verkorting van iemands rechten, en die kon beletten dat wij de dupes werden van pogingen om handel, scheepvaart en cultures louter aan vreemde kapitalisten te verzekeren.’

Het kwam mij voor, dat commissarissen van een wakkere, bezige directie steeds zulke gulden woorden zich moesten herinneren... wanneer het noodig was.

Gelukkig was dit niet meer noodig in den tijd, toen ik zeer werkzaam was als rapporteur der commissarissen over de verslagen der directie, en later als voorzitter van dat college.

Het tijdperk toch der ontwikkeling van het Indisch cultuuren consignatiestelsel, der daarmede samenhangende inrichting van het scheepvaart-bedrijf, en in verwijderd verschiet de geheel eigenaardige door de Nederlandsche Handelmaatschappij gegeven plooi aan de textielnijverheid was

voorbij. Ook in het algemeen voorbij de tijd der verleening van vaste subsidies en premies door den staat, deivestiging van monopolies, en van den rechtstreekschen steun uit de staatskas aan handelaars en industrieelen: kortom der doorgaande blijvende bescherming door de overheid van verschillende takken van bedrijf. De bevordering van den nationalen arbeid ook door de particuliere instelling der Handelmaatschappij - dus buiten den staat om - bleef echter meer dan ooit op den vóórgrond staan, zooals dit geschetst was in art. 49 der artikelen van overeenkomst. En in die richting stuurden thans president en directie der Handelmaatschappij.

Drie presidenten der Handelmaatschappij heb ik zien werken. Allereerst den heer Alting Mees, oud-minister. In Juni 1900 stierf deze toen tachtigjarige, stoere, krachtige grijsaard, die zonder omhaal of drukte, met krachtige hand, de zaken der maatschappij in het goede vaarwater dreef. Een in vormen eenvoudige man, die al de trappen eener groote carrière in Indië en in het moederland had beklommen, en nù, als een der oude gestalten door Homerus geteekend, zijn leven afrondde en besloot met kostbaren raad te geven aan ‘de jongere geslachten der menschen, die als het gebladert des wouds elkander afwisselen.’ De Handelmaatschappij was voor hem steeds een aan het staatsrechtelijke verwante inrichting ten bate van den handel, waar niet dadelijk naar gewin mocht worden gestreefd. Hij had de betrekking niet begeerd, maar had hem die zien opgedragen, toen hij president-commissaris was, en de keuze tusschen twee jongere min of meer mededingende directeuren den koning moeilijk werd gemaakt. Hij bewaakte toen rustig de aan zijn zorgen toevertrouwde belangen. Ik paste altijd op hem toe de wapenspreuk, die ik onder het blazoen van een Fransch edelman had gelezen: ‘vaillant et veillant’.

Hij werd als president opgevolgd door mijn vriend Balthasar Heldring, die toen 61 jaren oud was. Jong was hij naar Amsterdam gegaan ten kantore van de firma van Eeghen & Co. en in verloop van tijd naar een kantoor in Padang. In het vaderland teruggekeerd, helaas met een rheumatische ziekte, die hem al zijn leven heeft gekweld, maar zijn veerkracht niet heeft kunnen breken, werd hij in 1865 aangesteld tot directeur der pas opgerichte Kasvereeniging. Vijftien jaren bleef hij dáár werkzaam, toen hij lid werd der directie van de Handelmaatschappij. In het jaar 1900 werd hij president, welk ambt hij tot aan zijn sterven in Juli 1907 heeft bekleed. Die zeven

jaren hebben in het leven der Maatschappij een groote plaats beslaan. Hij was een man wiens hand altijd voorwaarts wees. Toen, in het tijdperk tusschen de jaren 1860 en 1870, het bewustzijn in ons land wakker werd, dat men, door den ouden weg te bewandelen, inderdaad in den maatschappelijken wedloop der volken achteruitging, was Heldring een der voornaamste economische leiders, die als uitgangs-punt en drijfveer aannam, dat meer energie, meer durf in handel en bedrijf moesten worden aan den dag gelegd, dat ons materieel productie-vermogen kon en moest worden verhoogd. Op die basis zou dan geheel ons Hollandsch volks-leven, naar zijn inzicht, intensiever worden. Men moest zich niet onttrekken aan de bewegingen van maatschappelijken vooruitgang, die in andere landen tot vaster samenhang en tot voorspoed drongen. Zóó trad hij in Amsterdam op. Hij wilde verbinden de oud-Hollandsche traditie van ons verkeers-leven met hooger waardeering van vooruitgangs-elementen. In die richting schreef hij enkele korte pittige artikelen in ‘De Gids’ die telkens zeer scherp werden opgemerkt. In dien geest nam hij het directeurschap der Handelmaatschappij waar. Toen hij omstreeks 1880 dáár optrad, was de stabiele rust in den groothandel van ons land reeds verbroken. De stille golven bruisten op. De groote waterwegen van Amsterdam en Rotterdam waren aangelegd. Spoorwegen werden in ons land volgens een vast plan getrokken. De handels-tarieven ondergingen herziening. De exploitatie der koloniën werd in anderen zin geleid. De productieve krachten waren dus reeds hier en dáár wakker geschud. Één eenigszins onbewogen plek bleef volgens strenge berispers nog altijd over. De volks-mond duidde nog altijd de Ned. Handelmaatschappij aan - trots wat reeds Alting Mees had tot stand gebracht - als een instelling, die te-veel met het verleden, niet genoeg met de toekomst rekening hield. Een eenmaal door de traditie geijkte leuze is taai. De Handelmaatschappij had reeds het wezen der hervorming maar nog niet den naam. Men herinnert zich, dat Multatuli - toen hij zijn vlammend pamflet schreef - aan dat boek van Max Havelaar den ondertitel gaf: ‘de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij’. Er was stout optreden noodig, om een ieder te overtuigen dat zulk een titel een vorm van laster was. Heldring wist dat in Amsterdam te bewerken. Hij ging de lieden overtuigen, dat, wat zij een bolwerk van het behoud meenden te mogen noemen, inderdaad een vaste reserve voor den vooruitgang in zaken was. Al zijn veerkracht heeft hij

tijdens zijn leven voor die gedachte gegeven. Aan het bankiers-bedrijf der Handelmaatschappij werd grooter terrein door hem verleend. De bakens werden verzet. En er kwam in de publieke opinie over de Handelmaatschappij nu allengs een vaste kentering. Trad men in de dagen, toen Heldring president was, op de Amsterdamsche beurs, dan zag men die verandering. De Handelmaatschappij was in, de verste verte niet meer geïsoleerd, neen, zij stond aan net hoofd der vooruit-drijvende krachten dier beurs. De productieve factoren van onzen handel, industrie en scheepvaart vonden in de Handelmaatschappij het machtigst orgaan. Het drijven van Heldring werd beloond. Trouwens hij had altijd den blik op de toekomst. Hij dacht aan het morgen en overmorgen. Hij deed dit alles met het gezag van zijn kennis. Met stevigen greep. In het richten naar zijn doel was hij zeer positief en stellig, even kernachtig in zijn woord als in zijn daad. Alles ging bij hem uit van een ijzeren wil. Willen is onze persoonlijkheid inzetten voor iets binnen ons bereik. Welnu, die wil, was er, in de leiding der Handelmaatschappij, altijd bij Heldring: de wil die altijd naar een in de gedachte gezien doel uitgaat, zich nooit laat ontmoedigen, nooit verslapt, nooit verbrokkelt. Wij zagen dien wil in zijn oogen, en in de plooien van zijn voorhoofd immer gegrift. Vraag nu niet, of hij altijd zacht in zijn uitingen was: dit behoorde niet in de eerste plaats tot zijn optreden. Soms was hij in de discussie zeer ‘cassant’. Wat wij in hem echter bewonderden was de ingespannen werkzaamheid, om ons land in den wereldhandel vooruit te brengen, en daarnevens de aangeboren fierheid, die neêr kon zien op rumoerige verwijten en aanmerkingen om hem heên. De inblazingen eener zoogenaamde publieke opinie lieten hem koel. De lieden, die altijd in vergaderingen, brochures of dagblad-artikelen, van ‘vrijhandel’ spraken, en met dat tooverwoord alles meenden te kunnen bezweren, zonder verder iets te doen wat hun land vooruitbracht, werden door hem minachtend bejegend. Niet aan het woord of de leus hechtte hij, slechts aan de daad. Al het andere was voor hem schuim en wind. Al dat geschrijf over vrijhandel vergeleek hij met het spinnen van rag. Als ik des zomers met hem op zijn buitengoed Berkheide te Hilversum wandelde - liefelijk oord door hem met groote zorg aangelegd en gekweekt - kon hij rustig daarover lachen. Een oud-vriend van ons beiden, P.N. Muller, moest het dan wel eens ontgelden. Ik zag hem zoo gaarne op dat Berkheide, want hij vergat dáár bijna de lichaams-smarten, die

hem op het laatst van zijn leven altijd folterden. Op het kantoor der Handelmaatschappij vergat hij ze niet, maar hij liet ze niet merken. Hij was als onbewogen te midden van allerlei pijn. De bedilzieke stuurlui aan wal mochten niet zien wat hij leed, terwijl hij resoluut zijn plicht deed. Ook voor hem gold het woord, dat een Duitsche zendingsvriend op zijn vader Otto Gerhard Heldring toepaste, spelende met zijn naam: ‘Held ring zum Siege’.

De derde president, met wien ik werkte, was de oudminister van koloniën, de heer J.T. Cremer. Zijn benoeming door de koningin op het einde van Juli 1907 maakte overal een uitstekenden indruk. Zijn groote kennis der cultuurzaken in Oost-Indië, juist verlevendigd door een uitgebreide reis naar het Oosten, waar hij al onze bezittingen en alle onze handels-vóórposten had bezocht; zijn karakter als man van bedrijf; zijn werkkracht gaven de waarborgen dat hij werkelijk de leider van onze onderneming zou zijn. Hij trad dadelijk in het spoor van den heer Heidring, maar met voorkomender en vriendelijker vormen. Toen hij een zekeren tijd president van de Handelmaatschappij was, begon men overal in hem te waardeeren, naast zekere eigenschappen die aan een Amerikaanschen go-ahead-man deden denken, de continuïteit van zijn inspanning, zonder gejaagdheid of overmoed. Er was dadelijk bij hem merkbaar zekere frischheid, te-gemoetkoming, hartelijkheid, soberheid, eenvoud en afwezigheid van parti-pris. Voorts volkomen evenwicht en evenredigheid van wil en inzichten. Hij deed alles als vanzelf, zoodat men haast, als men hem iets zag doen, zou zeggen: ‘n'est ce que ça?’ Toch voelde men daarbij iets als een stevige bries, wanneer men zijn optreden in zaken gadesloeg. Ook hij was geen vriend van illusies: achter het tooneelscherm van de illusies stond voor hem de realiteit, die hij wenschte te zien, en die hij niet altijd gunstig achtte in ons land. Doch des te sterker moest men veerkracht en ondernemings-geest ook in de Handelmaatschappij opwekken. Hij-zelf gaf dán altijd het voorbeeld.

De Handelmaatschappij stond langzamerhand, dank zij ook de wending die onder Heldring was genomen, min of meer op een keerpunt. Het is de tijd, dat meer dan ooit de buitenbezittingen van Java de aandacht van ons land trekken. In onze Kamers der Staten-Generaal weêrgalmen telkens die woorden. De Handelmaatschappij moest de kracht hebben onze handels-vlag - de vlag der oude Compagniete doen wapperen op vele van die plaatsen. Maar dit was waarlijk niet het éénige. Al de relaties met het Oosten

moesten worden uitgebreid. Op Engelsch Indië en in China moesten vestigingen der Maatschappij verrijzen. Het voorbeeld, dat de heer Poolman in 1857 reeds gaf, toen hij het kantoor te Singapore vestigde, moest worden nagevolgd. Inderdaad werden dan ook - in de jaren toen ik commissaris was - kantoren der Nederlandsche Handelmaatschappij geopend te Rangoon in Britsch Indië, te Shanghai en Hongkong in China. Zulke kantoren gaven nu niet dadelijk winst, maar waren bakens voor de toekomst. Veler wenkbrauwen trokken zich samen, toen in ons college de heer Heldring zijn voorstellen daaromtrent verdedigde. Doch de directie volhardde. Zij meende op die wijze een geheele afronding en uitbreiding te kunnen geven aan de vroegere vestiging te Singapore. Natuurlijk moest in die operaties - die zich ook uitstrekken over sub-agentschappen te Medan, Penang, Palembang, Telok-Semaweh, Olehleh, Bandjermasin zekere matiging worden betracht. Te veel middelen konden niet van het geheel der Maatschappij hier worden opgeëischt, maar zeker is het, dat beleid en verstandige durf hier veel vermogen.

Dat beleid moest telkens ook uitkomen, waar de Handelmaatschappij kapitaal aan Nederlandschen handel en industrie verstrekte, overeenkomstig het door mij reeds vermelde artikel 49 der statuten. Uit den aard der zaak hield geheel het bestuur - directie en commissarissen - zich voort- durend bezig met de ontleding en toetsing van het financieel getimmerte der zaak, met de vooruitzichten van de toekomst op dat financieel gebied. Nauwkeurig werd dus de zeer groote omvang der financieele syndicaten ontleed, waarin de Handelmaatschappij als bankier was en is gewikkeld. Er zijn als het ware drie categoriën dier syndicaten. Zij die meer bepaald een uitvloeisel zijn van het bankiersbedrijf; zij die ter wille van het handels-bedrijf werden aangegaan, daar zij de brug uitmaken om nieuwe consignaties uit Indië te bekomen; zij die een steun beoogen voor nationale oogmerken, al is de winst niet dadelijk te voorzien. Een betrekkelijk hoofdgewicht wordt nu ook aan die laatste categorie gehecht. In dien zin is in de laatste jaren de onderneming der Hollandsche aannemers voor de groote verbeterings-werken aan de Wampoe-rivier bij Shanghai gesteund, en kunnen andere aannemers, die in den vreemde nieuwe -werken uitvoeren, nu en dan op financieele hulp der Handelmaatschappij rekenen. Deze zaken vermogen aan de Handelmaatschappij dadelijk voordeel op te leveren, en hebben het reeds gedaan. Een zaak

van belang voor de Nederlandsche vlag was het, toen de Handelmaatschappij in het begin van het jaar 1905 het besluit nam, rechtstreeks deel te nemen in het organiseeren van een geregelden stoomboot-dienst op Zuid-Amerika, hetgeen leidde tot het constitueeren van de zoogenaamde Koninklijke Hollandsche Lloyd. Er was gevaar, dat die scheep vaart-lijn, welke met onvoldoende geldmiddelen was opgericht, niet langer een nationale lijn zou blijven, doch aan het buitenland zou worden vervreemd. Toen trad de Handelmaatschappij daartusschen, om te zorgen dat de Zuid-Amerika-lijn, die in de eerste plaats de vaste verbinding van Nederland met Argentinië en Brazilië tot stand bracht, een Nederlandsche lijn bleef. Het was eenigszins een oogenblikkelijk offer, maar bovenal een vaderlandslievende taak, welke aan den arbeid van ons land later ten goede moet komen. In het algemeen mocht ik - zoolang ik het voorrecht had in het college van commissarissen der N.H. Mij. te zitten - getuige zijn van het streven der Handelmaatschappij om onze Nederlandsche industrie, waar het mogelijk was, te steunen ten einde de eerste en moeilijke jaren te doorworstelen. In herinnering werd altijd als voorbeeld door ons gehouden, dat, overeenkomstig de bezielende aansporing van onzen eersten koning uit het huis van Oranje, door de Handelmaatschappij in Twente de katoenindustrie als uit den grond werd opgestampt, toen de scheiding der Zuidelijke provinciën den invoer der Belgische textielof weef-nijverheid in Java voorloopig onmogelijk maakte. De Handelmaatschappij zond terstond in 1833 haar secretaris Willem de Clercq naar Twente1) om in Noord-Nederland de taak te vervullen die Zuid-Nederland tot nu toe had volbracht. Ons land is klein en moet het dus ook vinden in den export.

Eénzelfde nationale daad had de Handelmaatschappij in de laatste jaren pogen te verwerkelijken, door - als in tegenoverstelling van Singapore - de havenwerken van Sabang te organiseeren. Als een marquanten trek mocht ik reeds in het jaar 1904 aan de koningin wijzen op de uitbreiding, die door het beleid der Handelmaatschappij gegeven werd aan de zeehaven en het kolenstation te Sabang. Trouwens reeds in 1904 was de scheepvaart-beweging, die in 1903 aldaar 423 schepen telde, tot 837 schepen geklommen. Aan steenkolen werd 76974 ton in 1904 afgeleverd, tegen 36409 ton

in 1903. De voordeden, die in 1905 aldaar werden verkregen, door het passeeren der Russische vloot naar Japan, waren natuurlijk voorbijgaande, doch het bezit van die haven bleek een blijvend voordeel voor onzen Nederlandschen staat. Het was een zaak van algemeen belang. De Nederlandsche staat zag het in, drukte het zegel op dat werk, en nam in 1909 bij de wet ons werk aldaar over.

In den heer Cremer - die helaas slechts vijf jaren (van 1907 tot en met 1912) president was - vond de Maatschappij den man die, geheel in den geest van Heidring, sterke uitdrukking gaf aan de beweging van expansie, welke voortaan den loop der zaken van de Handelmaatschappij moest kenmerken. Terwijl hij rekening moest houden met het feit, dat voor de Handelmaatschappij de~beteekenis van Singapore in den eersten tijd sterk verminderde - het scheen te dalen als handels-emporium, al bleef de scheepvaart er aanzienlijk - gaf hij al zijn aandacht aan de buitenbezittingen van Java, bewerkte hij een goede vestiging te Makassar, richtte hij zijn oog op Padang, stichte hij kleinere bijkantoren o.a. te Medan, te Tabing Tenggo, doch zorgde hij tegelijk voor het stichten van nieuwe suikerfabrieken op Java in de residentiën Pekalongan, Banjoemas, straks in Kedoe. In Djember, in Bandong werd zijn krachtige hand gevoeld. Overeenkomsten met de tabaks-ondernemingen werden herzien. Waar het hem mogelijk was, werd in Indië nieuw leven gewekt; een taak soms voor de Handelmaatschappij niet al te licht, omdat de andere belangrijke koloniale ondernemingen, op Java gevestigd, allengs aan die N. H. Mij sterke concurrentie gingen aandoen, en de Javasche Bank niet altijd zich streng binnen de perken van een zuiver circulatie- en emissiebank bewoog, maar hier en dáár als bankiers-instelling begon te werken. Het was dus niet altijd gemakkelijk werk voor den president der N. H. Mij, die wegens de wenteling in het Oosten - na den oorlog van Rusland en Japan en de revolutie van China - ook het oog moest houden op de Chineesche kantoren te Shanghai, te Hongkong en zelfs op Rangoon, die niet voordeelig werkten.

De wissel- en bankzaken, zoo in het Oosten als hier te lande, bleven zich intusschen steeds uitbreiden. Op de jaarlijksche aandeelhouders-vergadering van 14 Juni 1912, de laatste die hij presideerde, kon de heer Cremer de volgende mededeelingen daaromtrent doen: ‘Trekking en remises en de daarmede gelijkstaande operatiën tusschen ons en onze vestigingen in het Oosten hebben thans het cijfer bereikt van nagenoeg zes honderd millioen gulden, waarvan

f 331,730,000 op rekening komt van onze kantoren in Nederlandsen Indië en f 266,164,000 van die daarbuiten. Het saldo der deposito- en giro-rekeningen bij al de vestigingen in het Oosten bedroeg, blijkens de gecombineerde balans dier vestigingen, te zamen ruim f 72,000,000 - de totale omzet op die rekeningen beliep f 1,570,000,000’; - derhalve meer dan ander-half milliard.

De heer Cremer meende zich nog voorloopig te moeten onthouden bij de vaart, die in rubber - object van zuivere speculatie - werd gevoeld. Doch het was voor hem een in zijn oog voor de hand liggende taak, om weder een koffie-markt van beteekenis te Amsterdam te creëeren. Ter zijde latende het eigenaardig optreden van den Rotterdamschen koffie-handel, wist hij, gebruik makende van den invloed die de N.H. Mij. had gehad in de oprichting, der Koninklijke Hollandsche Lloyd, voortdurend groote aanvoeren van Santos-koffie naar Nederland te dirigeeren, en daarvan groote winsten aan zijn instelling te verzekeren. In allerlei Nederlandsche ondernemingen stak hij voorts kapitaal der N.H. Mij.

Ik wijs op dit alles, omdat te-veel door het publiek wellicht de nadruk steeds gelegd wordt op de bemoeiing, der Maatschappij enkel met de cultuur-ondernemingen op Java, waar dan ook inderdaad de directie steeds bezig is - vooral wat betreft de suiker - schaduw-strepen weg te vagen, en voor industrie en handel nieuwen afzet, ook en vooral naar het Oosten, te verwerven, en tegelijk voordelen te doen afdalen op de arbeidende bevolking. Breed is werkelijk de blik der Handelmaatschappij geweest in de laatste tientallen jaren. Het gold verwijding en verheffing, van geheel de werkzame beweging van ons land. Het was nog altijd de verwerkelijking van het programma van koning Willem I. Bij den aanvang van zijn regeering, toen het politieke zelfbestuur van ons land was verzekerd, bevestigde hij de levens-functies, die een gezond frisch-ademend leven door geheel het organisme onzer Nederlandsche maatschappij - rustende op handel, nijverheid en landbouw - zou doen stroomen. In 1814 stichtte hij daarvoor de Nederlandsche Bank, tien jaren later de Nederlandsche Handelmaatschappij. Hem zweefden daarbij voor den geest tradities en legenden van de Amsterdamsche Wisselbank en van de Oost-Indische Compagnie. Doch die tradities werden verruimd en aangepast aan moderne begrippen der 19de eeuw. In zijn bedoeling en in dat zijner bekwaamste staatslieden lag het, aan het maatschappelijk leven van ons

vaderland twee krachtige longen te geven. Hij en zijn kring dachten wellicht aan de oude verzen van Vondel:

 
Uitheemsche vyanden te sitten in de veêren,
 
Te slingeren den staert groothartigh over see,
 
Is ydel, als uw long, geslagen aan het teeren,
 
Inwendig vast vergaet, en ghy van hartewee,
 
Soo deerlyck sucht en kucht....

Welnu, de Nederlandsche Handelmaatschappij poogt er nog steeds voor te zorgen, dat onze handels-markt niet kucht en niet zucht. De heer Cremer trad als president af 31 December 1912. Hij werd als zoodanig opgevolgd door den heer C.I.K. van Aalst, die de periode der expansie der Maatschappij, begonnen door den heer Heldring, verder ontwikkeld door den heer Cremer, met energie en geestdrift ging voortzetten. In October 1913 bracht hij het kapitaal der N.H. Mij. op 50 millioen, terwijl 8 Dec. 1913 aandeelhouders hem machtiging gaven het tot 75 millioen later te kunnen brengen.

Toen ik den leeftijd van 80 jaren naderde verzocht ik 21 Mei 1914 eerbiedig aan Hare Majesteit ontheffing uit mijn betrekking als commissaris der koningin, welke betrekking ik sinds 6 Januari 1904 had bekleed. Dat ontslag werd in zeer vriendelijke woorden mij 27 Mei 1914 verleend.

III.

In de derde plaats handhaafde ik mijn plaats bij de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen.

Door mijn aanvaarding der betrekking van secretaris der Nederlandsche Bank moest ik tijdelijk het commissarisschap der Staatsspoorweg-maatschappij nederleggen, daar president en secretaris der Bank, volgens de usantie, geen dergelijke commissariaten mogen aannemen. Bij mijn optreden aan de Nederlandsche Bank maakte ik echter met den heer Mees de afspraak, dat ik slechts tijdelijk mijn positie aan de Staatsspoorwegen zou opgeven, een positie die geen uitzicht op winsten van eenige beteekenis gaf, en die als 't ware met mijn arbeids-leven was saâmgevlochten. Aldus gebeurde het, dat de aandeelhouders dier Maatschappij mij de betrekking van commissaris, die ik in 1878 had vaarwel gezegd, in Juni 1881 teruggaven. De raad van commissarissen, in wier midden ik keerde, benoemde mij dadelijk weder tot lid van het engere comité uit zijn midden, waarin de zaken met den directeur-generaal allereerst werden besproken en voorbereid.

Dat comité was intusschen eenigszins uitgebreid. In plaats der drie leden van vroeger was dat comité, overeenkomstig een nieuw reglement van 13 December 1879, uitgebreid tot zes leden. President was de heer den Tex, en onder de leden had de heer A.C. Wertheim toen den voorrang en overwegenden invloed.

Trouwens na het aftreden van den heer F. s' Jacob, die weldra gouverneur-generaal van Neêrlandsch-Oost-Indië zou worden, was veel in den gang der Exploitatie maatschappij veranderd. Ik heb daarop reeds gezinspeeld op pagina 193. Tot directeur-generaal was - in den tusschentijd toen ik niet tot den kring van commissarisssen behoorde - na heftigen strijd gekozen de heer Willem Vrolik. In samenstemming met de denkbeelden van de heeren den Tex en Wertheim, begon deze nieuwe directeur-generaal een tijdperk van krijg en concurrentie, een uiterst bedrijvig handelen, waarbij als einddoel voor oogen stond het vastklinken van het staatsspoorweg-net aan de hoofdstad, aan Amsterdam, Ik heb de persoonlijkheid van den heer Willem Vrolik op de bladzijden 194-197 dezer ‘Herinneringen’ pogen te schetsen. Op zijn geestkracht, op zijn slagvaardigheid, doch tevens op zijn al te impulsieve en turbulente natuur, heb ik dáár

den klemtoon gelegd. Aanstonds bij zijn optreden als leider der Maatschappij toonde hij dit volledig. Hij gaf zich geheel zooals hij was, zonder eenige terughouding of matiging. Elk uur van den dag was hij aan den arbeid, kloek, slim en onstuimig. De hoofdambtenaren, op wie de heer s' Jacob steunde, verlieten nu, één voor één, onze maatschappij. Secretaris en gedruischlooze spil werd de heer J.L. Cluysenaer. Al dadelijk werd door den heer Vrolik, bij 't begin van het jaar 1882 - op hetzelfde tijdstip, toen de door Tak van Poortvliet gepresideerde parlementaire enquête over de spoorwegen te 's-Gravenhage werd gehouden - in den boezem van het comité aan de orde gesteld een mogelijke overneming van de Rijnspoor, en tegelijk een herziening der overeenkomst met den staat van het jaar 1876. Want deze overeenkomst, die ons financieel goed had geholpen, belemmerde in alles onze vrijheid van beweging en onze uitgaven. Werd die overeenkomst niet loyaal als associatie met den staat opgevat, niet breed door den staat toegepast, dan verwarde men zich in een omslag, en in een netwerk'van allerlei regeerings-colleges, stond men weerloos in den tarief-oorlog tegenover het buitenland, en verzwakte men zich in een concurrentie der vrachten met de binnenlandsche spoorweg-maatschappijen, nú wij toch reeds altijd bovendien te kampen hadden met de mededinging der waterwegen. Gruwelijke krachts-verspilling was dàn het resultaat. Zóó oordeelde de heer Vrolik en met hem de meerderheid van het comité. Terzelfder tijd had hij (December 1881) reeds een onderhoud met de heeren Forbes en Ameshoff, de leiders der Rijnspoor, om de geheele Rijnspoorbaan te koopen. Want de Rijnspoor kon vermoeden, dat zij in 1898 geen verlenging der concessie van de regeering kon verkrijgen, en zag in, dat door de geweldige concurrentie, die de Exploitatie-maatschappij in de gelegenheid was haar aan te doen, zeker voor haar (wanneer zij op zich-zelve bleef staan) wèl vermindering, maar geen vooruitgang te verwachten was.

Aldus werd het schaakspel der spoorwegen door den heer Vrolik begonnen. De strijdstukken werden op het schaakbord onmiddellijk stevig vastgesteld.

Van het jaar 1882 af tot op het jaar 1889 is het nú een felle kamp geweest, slechts even nu en dan onderbroken door gewapenden wapenstilstand of scherpe onderhandeling tusschen de Rijnspoor en de Staatsspoorwegen, terwijl, als lang niet onverschillig belangstellendemogendheid, de Hollandsche spoor, met doordringenden blik:

toezag, om, als het oogenblik dáár was, haar slag te slaan.

Want de Hollandsche spoor werd allengs na eenige jaren feitelijk gedirigeerd door een even merkwaardig bestuurder als de heer Willem Vrolik: wij noemen den heer Robert van Hasselt. Het is onmogelijk den heer Vrolik goed te begrijpen, zonder het beeld op te roepen van zijn tegenstander, en wij moeten hem dus in den kring onzer herinneringen opnemen. Zij waren beiden gelijktijdig studenten te Delft geweest, hadden te zamen deelgenomen aan al de beroeringen van het studenten-corps dier dagen, en waren boezemvrienden geworden. Zij bleven dit, terwijl zij voor de wereld, elk aan de spits van de twee groote Spoorweg-maatschappijen van ons land, elkander heftig concurreerend bekampten. Het was de meest zonderlinge verhouding-, die men zich denken kan, bijna éénig in de wereld van ‘zaken’. Het gansche jaar door bestreden zij elkander in hun werkkring, en des zomers gingen zij te zamen, met hun beider echtgenooten, die ook vriendinnen waren geworden, op reis naar Zwitserland of een andere bergstreek, beklommen zij te zamen bergen, genoten te zamen van de frissche natuur, spraken over alles en nog wat,... behalve over spoorweg-politiek. Dit was de voorwaarde der reis, een beding dat zij trouw nakwamen en volhielden. Beiden werkten zij rusteloos, met onwrikbaar zelfvertrouwen. De één, Vrolik, was misschien genialer, maar de ander, van Hasselt, had het groote voordeel, dat hij niet in een gewestelijke land-stad als Utrecht woonde, maar in en door de handeldrijvende atmosfeer van een groote stad als Amsterdam was geleid en opgekweekt. Terwijl Vrolik nog tobde met de ‘Zeeland’ te Vlissingen, verkreeg van Hasselt het mede-zeggenschap in groote, veerkrachtige scheepvaartlijnen als de ‘Nederland’. Met al de mannen der beurs te Amsterdam stond hij in dagelijksch levendig mondeling contact, terwijl Vrolik alle zaken slechts uit schrifturen en papieren, op zijn eenzaam bureau te Utrecht, moest leeren kennen. Vandaar dat bij Vrolik de levendige verbeelding te sterk ging werken, en dat de realiteit hem soms ging ontglippen. Zóó arbeidde hij niet rustig, en gunde zich niet den tijd resultaten af te wachten. Een enkel gesprek op of bij de beurs met de groote kooplieden of ondernemers gaf aan van Hasselt een nieuwen kijk op een door hem beraamd plan; hij behoefde slechts de nuance hier of dáár te verzwaren of te verlichten, terwijl Vrolik - die soms als in isolement werkte - met rukken voorwaarts ging, van den hak op den tak sprong, en veelal den arbeid van weken en maanden prijs gaf, om een nieuw denkbeeld uit te werken, dat dikwijls

spoedig weder door geheel andere opvattingen werd verdrongen. Hij werd dán voor het comité der staatsspoorwegen, dat hem ter zijde moest staan, bepaald vermoeiend. Zijn karakter bleef echter daarbij volkomen ongerept en zonder kreuk of rimpel. Ik heb nooit iemand ontmoet die zóó volkomen onbaatzuchtig leefde. De gedachte aan eigen voordeel kwam zelfs niet bij hem op.

Toch was er bij Vrolik in zijn bestuur der staatsspoorwegen, onder het hulsel van geniale onrust, een vaste continuïteit. De vormen mochten telkens veranderen en verschillen, maar het doel bleef hetzelfde. Hij achtte het voor den bloei van zijn Maatschappij een onmisbaar vereischte, dat zij een eindpunt had in de hoofdstad, in Amsterdam. Dit denkbeeld bepaalde zijn gedrags-lijn. Geen middel werd nu door hem onbeproefd gelaten om dat doel te bereiken: tal van plannen werden daarvoor door hem opgemaakt. De geheele overneming van de Rijnspoor door de Exploitatie-maatschappij was het begin. Toen dat mislukte, werd een fusie-plan van Rijnspoor en Staatssporen door hem geconstrueerd. Daarna, toen ook dit geen gevolg had, werd een zoogenaamde ‘running-power’ voor Rijnspoor of Hollandsche spoor bedacht. Eindelijk, toen al die plannen in rook verdwenen, werd, met behulp van den hoofdingenieur van weg en werken der Maatschappij, den heer Kalff, de stoute constructie van een eigen weg en eigen station in Amsterdam, op papier gebouwd. De publieke opinie glimlachte dadelijk over dien ‘luchtspoorweg’, zoo als zij dien noemde. Niets werd dus verwezenlijkt. De rustelooze geest van Vrolik werd niet moede, maar het lichaam, rug, spieren, zenuwen, begonnen aan afmatting te lijden, gevolg der overspanning van het brein.

Daarbij voegde zich de voor Vrolik zeer droevige omstandigheid, dat de voorzitter der commissarissen, de heer den 'Tex, op wiens raad hij vooral steunde, den 6en December 1882 overleed. In Januari 1883 werd den Tex als voorzitter van den Raad van commissarissen opgevolgd door den heer Bieruma Oosting- Ook deze stierf op het einde van Juli 1885. Toen benoemden commissarissen mij, die juist den post van secretaris der Nederlandsche Bank met dien van mede-directeur der Bank verwisseld had, den 12en December 1885 tot voorzitter van den Raad, dus ook tot voorzitter van het comité uit dien Raad.

De werkzaamheid was veel omvattend en daarbij - met het oog op de eigenaardige persoonlijkheid van Vrolik - uiterst vermoeiend. Geen dag ging voorbij zonder brieven

van zijn hand; telkens werden andere denkbeelden geopperd. Zittend in zijn Utrechtsche éénzaamheid, kon hij maar niet berusten in een politiek van afwachten. Altijd turende op het voor hem alles beheerschende plan der verbinding, van het net der staatsspoorwegen met Amsterdam, liet hij van tijd tot tijd tastbare dadelijke voordeelen door de Hollandsche spoor zich ontrooven, en beging hij een bepaalde fout. Wij doelen op de onderhandelingen van de jaren 1883 en 1884, toen de Hollandsche spoor, en niet de heer Vrolik, zich van de Geldersch-Overijsselsche locaalspoor, en dus voor een groot deel van het vervoer van Twente met de Hollandsche havensteden, meester maakte. De commissarissen, en vooral de leden van het comité, waarin nu allengs de heeren oud-ministers mr. G. de Vries Az. en mr, J.H. Geertsema en voorts de heer jhr. mr. J. Röell zitting namen, werden eenigszins wrevelig. Er ontstond een lichte verkoeling, en dus een haast onmerkbare maar toch voelbare remming van de zijde van commissarissen. Over en weder vielen verwijten. Toen kwam er echter na eenig toeven eensklaps een oplossing der groote questie, en wel van een zijde die Vrolik niet had verwacht. De regeering zelve werd het in 1889 ééns met de Rijnspoorweg-maatschappij over den aankoop van haar lijnen, en opende onderhandelingen met de Exploitatie-maatschappij en met de Hollandsche spoor over een verdeeling van de exploitatie van het geheele Nederlandsche spoorweg-net. De kern-gezonde heer van Hasselt had met zijn scherpen zaken-kijk toegezien, toegezien en afgewacht, en zou nu het voordeel met zijn vriend Vrolik, die zich voor de zaak had afgebeuld, rustig en kalm gaan deelen. Ik heb die onderhandelingen over de verdeeling van het spoorweg-net in alle onderdeelen mede gevoerd. Vrolik werd daarin bijgestaan door een commissie uit de commissarissen waartoe de heeren J.H. Geertsema, A.L. Wurfbain en mijn persoon werden gekozen, terwijl de heer A.C. Wertheim met weêrgaloos talent voortdurend raad gaf, en telkens, wanneer de overgangen tot elkander kraakten of dreigden te breken, meesterlijk kunstige en tegelijk toch houdbare bruggen (soms uit kinderbalken) tot toenadering wist te slaan of te bouwen.1) Het werd een zwaarwichtige en langdurige bemoeiing.

Van de zijde der regeering werd de onderhandeling gevoerd door de hoofdambtenaren, de heeren J.P. van Bosse en J.C. de Marez Oyens. Van tijd tot tijd grepen de ministers, die van Financiën, Godin de Beaufort, en die van Water-

staat, de heer Havelaar, zelven in. Conferenties op conferenties werden gehouden. Het begon in Februari 1889. De eerste voorwaarden van een contract met den staat werden reeds besproken, toen het bleek dat de heer Vrolik door ernstige ongesteldheid werd aangetast. Hij moest een buitenlandsch verlof nemen van 4 Maart tot 15 April. In dien tusschentijd werden door ons de grondslagen, waarop de onderhandelingen steunden, nader overwogen en getoetst. Het eigenlijke overleg begon dus eerst, zoodra de heer Vrolik was teruggekeerd. De groote lijnen der verdeeling van het net werden toen eerst voor-goed met de Hollandsche spoor en de regeering besproken. Bij de regeering stond op den vóórgrond, dat men twee als het ware in zich-zelf geconcentreerde Spoorweg-maatschappijen voor het gansche land zou verkrijgen, die in de gelegenheid werden gesteld, op elk punt naar het buitenland met elkander te kunnen concurreeren. Bij onze Maatschappij was hoofdzaak de verbinding met Amsterdam door overneming van Amsterdam-Emmerik, Utrecht-Rotterdam en een Centraal-spoorweg. Voorts zou dán een zeer uitgebreid recht van ‘running-power’ aan beide Maatschappijen worden gegeven. De Hollandsche spoor zou volledige verbinding met Duitschland verkrijgen, ook gedeeltelijk met België. Leiddraad van onze overwegingen was, dat wij aan onze aandeelhouders moesten kunnen aantoonen, dat wij financieel in geen slechter conditiën kwamen, dan waarin wij tot nu toe waren gesteld. Op die wijze vorderden dan ook de onderhandelingen. Toen eensklaps in de maand Juli twee groote struikelblokken zich voordeden, waarover de heer Vrolik niet kon heênstappen. De eerste was, dat de staat beslag legde op al onze fondsen, als verkregen en gereserveerd uit de bruto-ontvangsten; de tweede was, dat onze directeur-generaal de overtuiging voor zich zelven begon te koesteren, dat de Hollandsche spoor door den staat financieel meer werd bevoordeeld dan de Staatsspoorwegen; hij eischte door den staat op gelijken voet gesteld te worden als de Hollandsche spoor. Het eerste struikelblok, de fondsen, werd nu op meesterlijke wijze geëffend door den heer A.C. Wertheim. Het tweede struikelblok nam ik voor mijn rekening. Ik betoogde, dat de gansche zaak niet mocht afspringen op het beweren, dat de Hollandsche spoor, straks onze éénige concurrent, krachtiger zou worden dan wij. Dit was zij thans in zekere mate ook mú. Wij, die den eisch stelden, dat wij bij de nieuwe regeling, welke wij in groote lijnen als plan toejuichten, financieel niet zouden achteruitgaan, konden het der concurreeren de maatschappij

niet euvel duiden, wanneer zij in zake der financiën datzelfde standpunt innam. De voordeelen voor ons waren tastbaar: 1° de vaste huur, zij het dan gecorrigeerd door de winstverdeeling en door art. 20; voor die vaste huur kochten wij onze vrijheid: de overeenkomst toch van 1876 trok en bond ons in al haar artikelen, met zooveel draden en koorden, was een netwerk van afhankelijkheid en contrôle; 2° de aansluiting van ons net aan de hoofdstad; 3° de mogelijkheid om gpedkooper te exploiteeren, daar wij vele faux frais konden vermijden: in plaats van verwoede concurrentie zou, door den loop der ontwikkeling, min of meer geregelde samenwerking tusschen de beide Maatschappijen moeten ontstaan, elke der twee maatschappijen blijvende op haar eigen gebied. Lieten wij nú de ons aangeboden kans varen, dan zouden wij geheel geïsoleerd staan, waren wij zeker van de blijvende tegenwerking der regeering, en zouden wij aan de Hollandsche spoor de verleiding gemakkelijk maken, om wellicht haar slag te slaan en de Rijnspoor zelve ‘en bloc’ te nemen. Voor deze argumenten boog onze Raad van commissarissen, de heer Vrolik echter niet - Vergadering op vergadering volgde. Samenkomsten hadden plaats met de regeering. Lange besprekingen met de ministers van Financiën en Waterstaat, o.a. in het departement van Waterstaat op 12 Juli 1889. Alles duurde wegens het ingewikkelde der questie zeer lang. Ik herinner mij een vergadering te mijnen huize op Dinsdag 27 Augustus 1889, van 's ochtends 10 uur tot 's avonds 10 uur, tusschen de heeren Geertsema, Wertheim, Wurfbain en mij met de heeren van Bosse, Oyens en Rijperman (lid der Commissie van Toezicht). Wij, de commissie uit de commissarissen, naderden tot de inzichten der regeering, doch de heer Vrolik werd hoe langer hoe onverzettelijker en bijna koppig. Toen begon een bitter drama. Een strijd in eigen boezem. Vrolik, die al zijn leven gewerkt had, om de verbinding van het Staatsspoorwegen-net met de hoofdstad te verwerkelijken, die vroeger alle bezwaren en tegenwerking had overwonnen, verloor zijn fier en krachtig zelfbezit. In het gezicht van de haven liet hij het stuur aan anderen over. Hij wilde niet toegeven, dat hij in zekeren zin gelijke voorwaarden van de regeering kreeg als zijn vriend en tegenstander van Hasselt. Hij overwoog het besluit om af te treden. Nog ééns zouden wij, met ons beiden alléén, aan de ministers onze bezwaren voordragen. Het geschiedde Zaterdag 31 Augustus 1889. Nooit heb ik zulk een droeven gang gedaan als op dien tocht naar Den Haag. Wij beiden spraken met

de twee ministers. Geen van hen gaf toe. Toen deden Vrolik en ik een lange eenzame wandeling in het Bosch. Wij waren alléén en zwegen. Het weder was verrukkelijk. Men voelde de suizel-stilte van het woud. Lichte wolken dreven in de blauwe lucht. De zonnestralen trilden langs de dichtgebladerde boomstammen. Op de vijvers weêrkaatste de zacht rimpelende stroom den groenen oeverkant. Doch wij zagen dat alles ter nauwernood. Wij dachten niet meer aan harmonie of overéénstemming. Vrolik had, als stout speler, zijn levens-lot op één worp gezet, en die worp faalde. Zijn gelaats-trekken werden hoe langer hoe strakker, zijn kleur bleeker. Het stormde in zijn brein. Hij bood definitief kort-af mij zijn ontslag aan.

 

De verdere onderhandelingen liet hij aan mij en de Commissie van Bijstand uit de commissarissen over. Noodgedrongen namen wij de zware verantwoordelijkheid op ons. Bij verdere vergaderingen zat de heer Vrolik met zijn lichaam, niet met zijn geest. Hij liet alles begaan, totdat 17 October 1889 de aandeelhouders hem zijn eervol ontslag gaven, en in zijn plaats benoemden den heer J.L. Cluysenaer, den vroegeren secretaris der Maatschappij, die in de laatste jaren was opgetreden als directeur der Zuid-Afrikaansche Spoorweg-maatschappij, welke betrekking hij thans vaarwel zegde.

Intusschen werd de overeenkomst met de regeering, over de verdeeling enz. van het spoorweg-net in Nederland, in het volgende jaar 1890 (de Tweede Kamer der Staten-Generaal nam het aan 18 Juni, de Eerste Kamer 17 Juli) door de regeering bekrachtigd.

Vooraf hadden wij onzen aandeelhouders op 4 November 1889 de artikelen dier overeenkomst voorgesteld.

Namens commissarissen hield ik in de vergadering de volgende door mij opgestelde rede:

Wederom komen wij tot U met een voorstel ter verandering van de grondwet onzer Maatschappij.
In de zes en twintig jaren van ons maatschappelijk bestaan hebben wij, gedurende de eerste helft van dat tijdvak, geleefd onder de bepalingen der zoogenaamde concessie van 1863. Toen die concessie financieel ons dreigde te gronde te richten - daar, bij de schaal der uitkeeringen aan den staat, niet genoeg rekening was gehouden met de telkens bij iedere uitbreiding van het vervoer klimmende sommen der uitgaven - is in 1876 de overeenkomst met den staat tot stand gekomen, die uit den financieelen druk ons ophief. Wij hebben (andermaal dertien jaren) onder de betrekkelijk rustige heerschappij dier overeenkomst
van 1876 geleefd, en thans wordt door den staat - naar aanleiding van de voorgenomen opheffing en liquidatie der Rijnspoorweg-maatschappij - een geheel nieuw contract ons aangeboden.
Het is een veelszins ingewikkeld stuk, dat, naar aanleiding der onderhandelingen tusschen de regeering en ons, aan uw oordeel wordt onderworpen.
Wij ontveinzen ons niet, dat wij vele bepalingen anders hadden gewenscht. Wij houden ook de verklaring, niet terug, dat wij, bij het aanvaarden dezer voorwaarden, waarlijk niet alléén rekening hebben gehouden met dat wij verkregen, maar ook met de gevolgen, die middellijk of onmiddellijk voor ons uit eene afwijzing zouden kunnen voortvloeien. Deze gevolgen zouden, zeer zeker, enkele gunstige positiën, die wij sinds, jaren met moeite hebben verkregen, in gevaar hebben kunnen brengen. Wij hebben dus begrepen aan de wenschen der regeering te moeten voldoen, ook omdat wij werkelijk gelooven, dat de nieuwe overeenkomst met den staat aannemelijk is. Wij zullen de gronden van dat gevoelen U kortelijk uiteenzetten.
Die gronden zijn deels ontleend aan onze algemeene spoorwegpolitiek, deels aan motieven van financieelen aard. Wij zullen beide soorten van beweegredenen afzonderlijk behandelen.
Allereerst verzoeken wij U op drie veranderingen en wijzigingen te letten, die door deze overeenkomst in onze spoorweg-politiek zullen worden teweeg gebracht.
a. Wij verkrijgen toch al dadelijk door deze nieuwe overeenkomst een beter spoorweg-net. Onder de tegenwoordige overeenkomst van het jaar 1876, is ons net gebleken nog altijd te veel een samenrijging van fragmenten te zijn. Wij waren allengs in het bezit gekomen van uitstekende overgangen over de grenzen, bruggen naar het buitenland. Maar de impulsie van binnen-uit was niet goed geregeld, of in het geheel niet in onze macht. Met name waren wij niet in de hoofdstad. Van Amsterdam waren wij buitengesloten. Wij hebben vele, en velerlei pogingen gedaan, om er te komen, doch telkens werden wij teleurgesteld. Deze overeenkomst brengt ons nu van zelve te Amsterdam. Wij zijn door deze overeenkomst geheel en al, volkomen, in het hart van het land. Wij zullen de bevoegdheid hebben, om van uit de hoofdcentra van het verkeer van ons land (van Amsterdam en Rotterdam) langs de koorden van een goed aanééngesloten net het vervoer te regelen. De springveeren, die het verkeer drijven, zijn in onze macht. Wij zijn daardoor werkelijk in staat gesteld een krachtige productie-factor van ons land te blijken.
b. Wij zullen - ziehier een tweede gunstige verandering - bij het exploiteeren van dat net redelijk vrij in onze beweging zijn. In den werkkring van het vervoer, die ons is opgedragen, zullen wij meer dan vroeger kunnen verrichten, wat wij in het belang onzer maatschappij meenen te moeten doen. Zelfstandigheid binnen onzen kring is ons in zekere mate toegestaan. Dit is een groote verbetering boven den toestand, zooals wij dien
kennen onder de tegenwoordige overeenkomst van het jaar 1876. Het contract van 1876 gaf ons financieele kalmte en onbezorgdheid. Wij zijn dankbaar aan hen, die dat wisten te verkrijgen. Maar wij kochten het voor veel opoffering van vrijheid. Onder den schoonen en vagen naam van deelgenoot of vennoot van den staat, waren wij inderdaad een afhankelijke dienares der regeering. Niet weinige artikelen van dat contract waren scherpe ijzerdraden, die ons vasthielden en knelden. Op zeer veel had de regeering contrôle. De ‘associé’ werd nooit losgelaten; hij werd met zorg bewaakt en in een gareel, soms in een nauwsluitend keurslijf, gehouden. De voet waarop de stortingen in de fondsen moesten geschieden, en het gemis aan bevoegdheid, om ze naar eigen opvatting te gebruiken, bezwaarden onze exploitatie op eene wijze, die uit meer dan één oogpunt, aan bedenkingen onderhevig was. De afstand der 20% bruto ontvangsten hinderde ons in het toestaan van vervoer tot zeer lage tarieven, omdat wij in dat geval meer aan den staat moesten betalen, dan wij voor ons zelven overhielden. Slechts zeer behoedzaam, en altijd belemmerd, konden wij in dit opzicht onze wenschen volgen. Van nu af aan, als de nieuwe overeenkomst wet wordt, kent de staat ons zelfstandigheid in eigen kring toe. Onze verhouding tot de regeering is duidelijk omschreven. Wij hebben stellige plichten jegens de regeering te vervullen, maar zijn dan ook, na de voldoening dier plichten, vrij in onze beweging. Wij zullen een taak, een functie, volvoeren, die ons, in de oogen der buitenwereld op een onafhankelijk regeerings-agent zal doen gelijken; maar wij komen niet meer in de positie eener vaste associatie met den staat; een toestand, die voor ons altijd uitliep op de bekende gevolgen der vertrouwelijke wandeling van de ijzeren en aarden pot uit La Fontaine's fabel.
c. Er wordt - ziehier een derde wijziging - op het veld der spoorwegen in ons land door deze nieuwe regeling, waarvan het U aangeboden contract een der deelen is, een soort van arbeidsverdeeling tusschen de groote Spoorwegmaatschappijen tot stand gebracht. Deze verdeeling leidt tot eene betere organisatie van het verkeer. Voor de belangen van onzen handel met het buitenland, wat de transporten der goederen betreft, is die schrede van groot belang. Concurrentie blijft er, onverschillig of de derde groote Maatschappij is opgeheven, maar er is voortaan concurrentie tusschen slechts twee Maatschappijen; en door zóó verstandige indeeling en leiding, als nu wordt beproefd, kan de bestaande mededinging voor de Maatschappijen minder kostbaar worden, met het gevolg, dat de mindere uitgaven ook aan het publiek ten goede kunnen komen. De regeering houdt daarbij in naam van het algemeen belang, de draden van het geheel in handen, door hare macht over tarieven en dienstregelingen. Het algemeen zal er dus altijd wèl bij varen, 't Is waar, onze Maatschappij moet, ter wille van dat beginsel der arbeids-verdeeling, enkele groote opofferingen doen. Een zeer belangrijke lijn, Dordrecht - Elst, moet geheel
door haar worden afgestaan; op alle richtingen naar Duitschland en België en elders moeten wij een mede-gebruik op onze wegen van de Hollandsche IJzeren Spoorwegmaatschappij gedoogen. Maar toch zaI, naar ons oordeel, deze arbeids-verdeeling tusschen twee groote Maatschappijen, die beide volkomen toegerust en in staat zijn om tegen elkander te concurreeren, ook voor onze Maatschappij voordeelig blijken.
Deze drie punten: - de verkrijging van een flinker net, het bekomen van grooter vrijheid van beweging, en het vestigen van arbeidsverdeeling tusschen ons en onzen concurrent - zijn als het ware de drie kenteekenen, welke de nieuwe overeenkomst uit het oogpunt der spoorweg-politiek onzer Maatschappij gunstig karakteriseeren. Door de vereenigde kracht dezer motieven zal grooter stelselmatigheid in ons bedrijf, vaster resultaat onzer krachts-inspanning kunnen worden verkregen.

Na deze meer algemeene beschouwingen werd de financieele zijde van het vraagstuk door mij aan de aandeelhouders toegelicht, waarbij ik er op wees dat ook onze - Maatschappij het recht verkreeg - als de omstandigheden veranderden - deze overeenkomst met den staatopte zeggen.

De aandeelhouders namen de overeenkomst met algemeene stemmen aan. Slechts één der aandeelhouders, de staatsraad Mr. P.F. Hubrecht, gaf een zeer beteekenis-vol advies op de vergadering, toen hij aan het bestuur in overweging gaf, liever voortaan niet zijn kracht te zoeken in concurrentie met de tweede groote Maatschappij, de Hollandsche spoor, maar in samenwerking.

Hij, die in onze Maatschappij op den vóórgrond kwam na het terugtreden van den heer W. Vrolik, was de heer Geertsema. Hij werd in zekeren zin de geestes-beheerscher van het nieuwe tijdvak onzer Maatschappij, toen van 1890 tot 1900 de heer Cluysenaer directeur-generaal was.

Het is hier de plaats zijn beeld te teekenen.

Hij was reeds bejaard, toen hij in December 1885 in onzen kring zitting nam, omstreeks zeventig jaren oud. Elk tiental jaren woog dus voor hem, totdat hij in de lente van 1908 op twee-en-negentig-jarigen leeftijd ons ontviel. Maar c'e eigenschappen, waardoor hij uitmuntte, bleven, behalve zijn beminnelijken eenvoud, altijd-door, zijn groote frischheid, zijn jeugdige groenende ouderdom. Frischheid. In al wat hij sprak en deed was iets zeer oorspronkelijks, iets oprechts, iets dat deed denken aan een stevige bries, die u langs het gelaat streek. Trouwens, hij kwam uit het Noorden van ons land, uit de stad en het gewest, waaruit zoo dikwijls de beste krachten van ons land zijn voortgekomen. Onze hedendaag-

sche schilderschool is uitnemend, maar de opmerkelijkste vertegenwoordigers zijn misschien de twee, die in Groningen zijn geboren: Israëls en Mesdag. Er was een vijftig-, zestigtal jaren geleden in datzelfde Groningen een groep van jonge staatkundigen, die ons volk beslister voorwaarts wilden doen opgaan. Professor Tellegen was wellicht de uitnemendste van die groep. Onze Geertsema was in hun midden een man van actie, man van de daad. Een man bovendien van groote menschen-kennis. De burgerij, de geheele landstreek van Groningen waardeerde hem. Men wees hem met den vinger aan, en gaf hem in Groningen allerlei mandaten. Men genoot van zijn heldere voordracht, zijn vastheid van oordeel, zijn rake opmerkingen. Straks, in 1863, vaardigde men hem in dat Groningen af naar de Staten-Generaal, waar zijn kloek optreden nieuwe banen hielp openen. Dáár was zijn houding zoo flink. Dat levendige behield hij tot op het laatst. In onze vergaderingen der Staatsspoorwegen hadden zijn woorden altijd een helderen, zuiveren klank. Die frischheid in zijn adviezen en daden hing samen met wat ik zijn voortdurende jeugd zou durven noemen. Zonderling: deze oude man, die zooveel ouder geworden is dan al zijn tijdgenooten, die ze allen heeft overleefd, is eigenlijk in gedachten en gevoelens nooit oud geworden, nooit verouderd. Onder onze commissarissen der Staatsspoorwegen was hij de veerkrachtigste en scherpzinnigste van allen. De jaren gleden langs hem heên, het was haast alsof zij in het voorbijgaan hem liefkoosden. Hoeveel leed hem ook later trof, hij bleef optimistisch en opgewekt. Zijn vertrouwen in de toekomst werd nooit geschokt. Hij geloofde in de toekomst. Hij bleef jong met de jongeren. Hij was nooit strak absoluut, altijd blijmoedig resoluut. Hij was steeds in de stemming van hem, die den dageraad begroet. Zag hij nevelen, welnu, het waren de nevelen van den morgenstond, nevelen, die het opgaan van de zon voorafgaan, niet verhinderen. Zóó heb ik hem gekend bij elke eenigszins moeilijke onderhandeling in den kring der Staatsspoorwegen. Wat hem jong hield, was zijn lust tot arbeiden. Elke taak nam hij op zich in de sfeer, die hem was toebedeeld. Met zijn vluggen stap ging hij als van-zelf voorwaarts, aan het hoofd der anderen. Zijn tintelend oog riep allen op, om hun plicht te doen. Zijn rechterhand gaf houvast. Voor hem was plicht altijd éénsluidend met het ‘feu sacré’, waarvan weleer de Fransche keizer sprak. Wat is feu sacré? vroeg men Napoleon. Hij antwoordde: ‘Plus qu'on ne: doit:’ Welnu, de oude-jonge Geertsema deed altijd méér dan bij

behoefde. Ter beschaming van ons allen. Die twee trekken, die ik opnoemde - zijn frischheid en zijn jeugd - stempelden hem tot een der beminnelijkste burgers van ons land. Zeker, onder hen, die op het staats-terrein met en naast hem werkten, zijn er geweest, wier gaven meer buitengewoon, meer ‘hors ligne’ waren, maar geen enkele is er geweest, bij wien het ‘ensemble’ dier gaven zóó harmonisch inéén sloot. Er ging een bekoring uit van de samenstemming van karakter, beleid, scherpzinnigheid, blijmoedigheid en drang tot handelen. Het geheel ademde beminnelijken eenvoud. Hij was in zijn vormen de vriendelijkheid en voorkomendheid zelve. En die vormen waren niet anders dan de weêrglans van zijn wezen. Het is zooveel waard. Zij, die thans zich voordoen, als, bij uitsluiting van anderen, de mannen te zijn der ‘gemeenschap’, weten haast niet anders te doen dan afscheiden en verbitteren. Geertsema behoorde nog tot de oude school. Hij sprak nog van toenadering, van verzoening. Of liever, hij sprak niet daarvan, hij deed het. Hij was goed voor een ieder. Hij was in den omgang vertrouwelijk, toegankelijk, gemeenzaam en tactvol. Hij was aan de zijde van hen, die pogen te werken uit liefde.

Cluysenaer, de nieuwe directeur-generaal, was in dit opzicht de man naar het hart van mr. Geertsema. Ook hij was bij ons allen geliefd en welkom. Hij gaf den indruk van een volmaakt correct uitvoerder van onze wenschen. Hij verwezenlijkte in de verte eenigszins het beeld - als ik mij dus mag uitdrukken - van een ideëel uit den krijgsdienst teruggetrokken kolonel, zooals Thackeray zulke figuren wist te teekenen. Terwijl de Raad van commissarissen onzer Maatschappij altijd in zekere onrust, emotie en zucht tot oppositie verkeerde tijdens het directeurschap van den heer Willem Vrolik, was er voortaan, na het beleidvol optreden en de duidelijke uitéénzettingen van den heer Cluysenaer, behaaglijke kalmte in de leiding der zaken. Cluysenaer-zelf behield zijn bedaarde waardigheid en zelfbezit, en de Raad waardeerde in hem den besten dienaar, dien zij kon begeeren. Het wapen van zijn woorden en daden was een degen voor den Raad. Vooral het comité, waarin allengs de heer jhr. mr. Röell eene belangrijke plaats innam, - zijn broeder baron mr. W. Röell nam éénzelfde positie in bij de Hollandsche spoorwas in den regel geheel éénsgezind met den nieuwen directeur-generaal. In dat comité werd trouwens alles voorbereid en vóóraf besproken. Slechts op twee punten bleek eenige ‘nuance’ van verschil, doch verschil, dat niet door persoonlijken aanleg, maar door de in de Maatschappij

zelve liggende omstandigheden veroorzaakt was. Bij deze verschil-punten werd altijd een geleidelijke lijn van oplossing gevolgd, omdat de groote meerderheid der commissarissen met klem de begrippen van den heer Cluysenaer ondersteunde, en de minderheid overtuigd was van de reine bedoeling van den directeur. - Het eerste punt had betrekking tot de plaats van den zetel der Maatschappij. De Amsterdamsche leden van den Raad - de heeren A.C. Wertheim, Wurfbain en ik-zelf - hadden, na de tot-standkoming der overeenkomst van het jaar 1890, den zetel naar Amsterdam willen verleggen, om onze Maatschappij als 't ware in de atmosfeer en drukke beweging van een groote handels-stad te kunnen brengen. Indien de verplaatsing naar Amsterdam, ter_wille der samenleving met de Hollandsche spoor niet gewenscht werd, hadden zij zich dadelijk nedergelegd bij een verplaatsing naar Rotterdam, die soortgelijke voordeelen opleverde voor een leiding der Maatschappij als handels-zaak. De groote meerderheid der commissarissen - men houde in 't oog dat elke provincie feitelijk een eigen vertegenwoordiger in ons college had - wenschte zulk een verhuizing niet, en gaf de voorkeur - naar mijn inzicht een groote fout - aan een blijvende vestiging in het plaatselijk centrum van ons land: in Utrecht. De minderheid bleef bij haar eigen inzicht, doch wenschte, toen 20 November 1891 de zaak ter sprake kwam, en de meening bij de meerderheid vaststond, de zaak niet tot een stemming te brengen: zij liet slechts een protest hooren, ging mede bij den aankoop van een terrein voor vergrooting van het Utrechtsche centraalbureau, mits goed geconstateerd werd, dat de questie der al of niet-overplaatsing naar Amsterdam niet voor-goed werd geprejudicieerd. - Een tweede nuance van verschil deed zich soms voor bij de toepassing zelve der overeenkomst. Het was de questie der vingerwijzing van den heer Hubrecht op onze aandeelhouders-vergadering van 4 November 1889. De overeenkomst was gebaseerd op het begrip van concurrentie der twee groote Spoorwegmaatschappijen in het belang van handel en verkeer. De heer Hubrecht wees er toen dadelijk op, dat samenwerking der beide Spoorweg-maatschappijen de voor de hand liggende praktijk zou moeten zijn. De heer Vrolik had dit logisch postulaat zelfs in een geheim contract uitgewerkt. Onze commissarissen nu meenden, dat, zonder het vroeger door den heer Vrolik bedoeld oogmerk direct op te volgen, toch, indirect het streven van onze Maatschappij moest zijn, om over enkele speciale punten samen te gaan met de heeren

der Hollandsche spoor. De overeenkomst van 1890, zóó redeneerden zij, bedoelde concurrentie. Maar wij konden misschien veel doen om de asperiteiten der concurrentie weg te nemen, die geheel en al in het voordeel kwamen van tusschen-personen, en wij konden te zamen strijd voeren tegen den gemeenschappelijken vijand in het buitenland. Dus wilden zij concurrentie, met strenge loyale uitvoering van wat binnenhet terrein der concurrentie kon worden overééngekomen, bij voorbeeld: dat men tot geen verlaging van tarieven zou overgaan zonder elkander te waarschuwen; dat men vaste arbiters zou benoemen buiten onzen kring staande. De Raad wenschte dit alles vooral voor het goederen-vervoer, en wilde aan het personen-vervoer algeheele vrijheid aan de Maatschappijen gunnen. Achteréénvolgens zou men fragmentarisch, stap voor stap, maatregelen kunnen vaststellen, die onze spoorweg-politiek in het buitenland voor beide Maatschappijen zouden afronden, ten einde allengs in de materie van het goederen-vervoer een ‘gemeen accoord’ vast te stellen, een voorbereiding tot meer éénheid. Het doel was natuurlijk het financieel voordeel voor beide Maatschappijen. De reducties, die wij ter wille der onderlinge concurrentie onzer twee Maatschappijen, aan derden gaven, moesten in ons eigen voordeel komen. Voorts kon dàn in de dienstregelingen, door wegvalling van overtollige treinen, bezuiniging, worden verkregen. Het financieel voordeel was het doelwitMaar ook het moreele oogpunt woog. En wèl in tweederlei zin. Eerst in eigen kring, wijl men dan, als er betere verstandhouding was, in eigen boezem de overprikkeling kon doen bedaren. Welk een tijd kostte toch dat voortdurend strijdvoeren tegen elkander! Maar ook buiten onze meer enge sfeer zou men in het land - wijl men zag dat de beide Maatschappijen op elkander rekenden - ophouden op ons beider jaloerschheid te speculeeren, en zou het door derden (expediteuren, cargadoors en anderen) gevolgde stelsel, om telkens vliegen van onze beide Maatschappijen af tevangen, tot het verleden kunnen behooren. Dit alles werd meermalen in onzen Raad van commissarissen bepleit. Men wenschte geen ‘pool’ der inkomsten van onze twee Maatschappijen, maar over en weder vertrouwen. Ongelukkig werd dit streven echter gedwarsboomd door de questie der personen. Cluysenaer, van aard eenigszins vormelijk, hooghartig en voorzichtig, steeds hoffelijk in toon en manieren, daarbij volkomen eerlijk en trouw ook in kleinigheden, doch soms ietwat meesterachtig, kon zich niet wennen aan de schijnbaar meer nonchalante

wijze van doen van den feitelijken leider der Hollandsche Spoorweg-maatschappij. Deze was vóór alles ‘man van zaken’, met al de allures: het kort aangebondene, het pittige, het telkens in woorden wisselende of afbijtende van zulk een karakter. Het zelfvertrouwen van den heer van Hasselt was onwrikbaar, zijn kijk op de zaken als van een koopman die geld moet verdienen, zijn wil dadelijk scherp bepaald, zijn geestkracht evenredig aan zijn drang om te arbeiden, om vooruit te komen. Zijn toon leek meestal kort-af. Cluysenaer overwoog nog bedaard, wanneer zijn bondgenoot reeds handelde, en dikwijls handelde tegen een zoo even met Cluysenaer gehouden bespreking in. Onze directeur-generaal meende dàn te kunnen wijzen op het vage der hem aangeboden voorwaarden, klaagde nu en dan over een al te weinig ontzienden tegenstander. Het einde was, dat de drijfveeren van hen onder de commissarissen - wij noemen hier vooral A.C. Wertheim, Geertsema en mijn persoon - die meer aanéénsluiting der twee Maatschappijen wenschten, niet tot bepaalde resultaten voerden.

Overigens waren de zaken, die (naast het dagelijksch werk der Maatschappij) door den heer Cluysenaer - bijgestaan door zijn bij uitstek wakkeren secretaris en plaatsvervanger, den helaas te spoedig overleden heer Nivel - werden tot stand gebracht, zwaar-wichtig genoeg. Wij wijzen enkel op de reorganisatie van de Centraalspoorweg-maatschappij; op de afrekening met den staat over den spoorweg Leiden-Woerden; op de regeling eener te-gemoet-koming aan het personeel der vroegere Rijnspoorweg-maatschappij; op de bevestiging van de Stoomvaartmaatschappij ‘Zeeland’ tegenover de door de Hollandsche spoor opgeroepen lijn van den Hoek van Holland; op de bemoeiing met de lijn Vlissingen-Hull; op de samensprekingen met Boxtel-Wezel; op den koop van den Zuid-Ooster Spoorweg; op het leggen van den Zuiderspoorweg in Limburg; op de tot stand koming van 't lijntje Herzogenrath-Sittard; op den aanleg van velerlei tram-spoorwegen; op de zorgen sinds 1896 om een uitgebreid en goed goederen-station te Amsterdam zich te verzekeren; op den strijd wegens den Noord-Ooster locaalspoorweg; eindelijk op den kamp om de belangen van het Belgisch goederen-vervoer langs onze Noord-Brabantsche lijnen te verzekeren, toen de Belgische staat in Januari 1896 de lijnen van den ‘Grand-Central’ naastte en ons van de lijnen Luik-Limburg losmaakte.

Het gewone en buitengewone werk der leiding van onze

Maatschappij vereischte dus bij den directeur-generaal meer dan gewone inspanning. En terwijl hij met zijn hoogere ambtenaren aldus dag en nacht zorgvol werkte en waakte, om alles binnen de perken eener zuinige huishouding te houden en te dringen, namen intusschen de uitgaven der exploitatie in onrustbarende mate toe. De inkomsten vermeerderden, zooals wij bij het aangaan der overeenkomst van het jaar 1890 hadden voorzien, maar de exploitatiekosten stegen veel hooger dan wij in die dagen geraamd hadden. En daarbij vertoonde zich aan den gezichts-einder een dreigende zwarte wolk. Het op lageren trap werkende personeel begon zich te roeren, en van ontevredenheid over te lage bezoldiging bij te zwaar werk te doen blijken. De socialistische leiders wisten op handige wijze van die ontevredenheid een hefboom te maken. Het bleek 't eerst in Februari 1892. Er kwam bij den directeurgeneraal een sterk gekleurd adres in, geteekend door 1730 uit de toen ongeveer 12,000 in dienst zijnde beambten, bij welk adres dringende eischen werden gesteld. De heer Schaper te Groningen had het toegestuurd. In Juli 1893 werden hier en dáár socialistische meetings van het personeel gehouden - waaronder een midden-nachtelijke samenkomst in het Oranjewoud in Friesland bijzonder de aandacht trok - in welke bijéénkomsten allerlei grieven werden geformuleerd. En dit alles werd telkens herhaald. De heer Cluysenaer, van aard een man van plichtgevoel en gematigd, in het volle bewustzijn, dat hij voor het personeel deed wat de draagkracht der Maatschappij veroorloofde, wetende in gerust geweten, dat aan geen enkele fout van plutocratischen aard bij de Maatschappij ooit was toegegeven - de aandeelhouders kregen slechts een zeer matige rente van hun geld, de commissarissen hadden geen uitzicht op tantièmesziende, dat in de provinciën telkens drommen van sollicitanten toestroomden, om een vaste plaats in de rangen van het personeel te verkrijgen, die, als zij den post hadden verkregen, onmiddellijk klaagden, en in een eigenaardige school van gemor zich gingen oefenen, - de heer Cluysenaer zag in die teekenen van ontevredenheid slechts de opstokerij van revolutionnaire socialistische leiders. Hij, die in vorige jaren altijd de humane ‘wachter’ voor de belangen der ambtenaren had geheeten, bleef vasthouden aan zijn beginsel, om voor het personeel te doen wat hij meende te kunnen doen binnen den kring der financieele middelen der Maatschappij. Geen oogenblik liet hij zich van dien plicht afbrengen. Maar het ‘mooie’, het blijmoedige, van zijn

betrekking was er voor hem af. Toen daarbij zijn gezondheids-toestand begon te wankelen, gevolg van al zijn overwerk, nam hij het besluit de Maatschappij te verlaten. Hij koos een andere loopbaan in de Nederlandsch-Indische Spoorwegen. Bij zijn afscheid in Juli 1900 klonk er in den boezem der commissarissen een zeer droeve toon. De commissarissen boden hem als herinnerings-pand een afgietsel van den Penseroso van Michel Angelo aan. Als dat ideëele beeld was hij voor ons de man geweest van groote intelligentie, van handelen op nadenken gegrond. Hij was voorzichtig, haast al te bezorgd, voorwaarts getreden. Zoo als in den Penseroso eigenlijk het rustpunt in het hoofd zit - alles convergeert naar dat hoofd, de beenen hangen eenigszins slap ter neder, raken nauwelijks den grond aan - zóó ging bij Cluysenaer alles uit, niet van opwellingen, hartstocht, vóór- of tegen-ingenomenheid, maar van rede en verstand getemperd door zekeren weemoed.

 

Toen wij zochten naar een opvolger, viel onze keuze - daar wij op 't oogenblik geen spoorweg-specialiteit tot directeur-generaal konden verkrijgen - op den besten administrateur, die ons land toen bezat. Het was de oudminister van Koloniën en van Financiën, de heer mr. J.P. Sprenger van Eyk. Een ieder billijkte deze benoeming. De nieuwe directeur-generaal was, in al zijne vroegere werkkringen en departementen van algemeen bestuur, een' uitstekend chef gebleken: hij was een voortreffelijk financier, een zuinig beheerder; hij had altijd getoond een open oog te hebben voor alles wat het vervoer betreft; hij was met het spoorweg-wezen niet onbekend, daar Cluysenaer de ingewikkelde questies van het Belgisch goederenvervoer, na de naasting door België van den Grand-Central en den Luik-Limburgschen spoorweg, met hem had moeten afwikkelen; eindelijk waren zijn uiterst werkzame aard, zijn scherpzinnig en handig beleid, zijn handelen op-den-man-af, overal in den lande bekend en vermaard. Op 24 Maart van het jaar 1900 klopte ik aan de deur van zijn huis in de van Speykstraat te 's-Gravenhage, en bood hem namens commissarissen de candidatuur aan. Conditiën over en weder werden niet afgesproken. Als gedrags-lijnen vroeg ik slechts ‘entente cordiale’ met de Hollandsche spoor en steun voor de ‘Zeeland’. De heer Sprenger van Eyk nam het aanbod aan. De regeering en de aandeelhouders bekrachtigden de keuze, en 1 Juli 1900 trad hij als directeur-generaal der Exploitatie-maatschappij op.

Hij bleek een gansch andere man te zijn dan zijn voorganger. Hij was zwaar gebouwd, haast bonkig. Het hoofd was sterk van vorm, bijna leelijk, doch de schranderheid blonk uit de oogen. Hij was in de gewone samenleving ironisch goedaardig, en bedekte een opkomende aandoenlijkheid door grappige gezegden en door een soort van jovialiteit. In vergaderingen, ook bij ons commissarissen, ging hij zich te buiten aan een beetje rhetoriek. Doch dit was slechts vorm, verre herinnering aan zijn vader die een predikant van den ouden stempel was geweest. Want hij, de zoon, de latere minister, was ferm en vast van daad, daarbij volkomen rechtvaardig, maar bij wijlen nog al hardhandig. Hij nam zijn taak bij onze Maatschappij dadelijk breed op. Drie punten stonden bij hem aanstonds op den vóórgrond. - Vooreerst een bestrijding, waar dit mogelijk was, van de aanhoudende vermeerdering der exploitatie-kosten. Hij wilde dat kwaad telkens als bij de bron zoeken. De klimming van het cijfer der wagen-huren aan buitenlandsche Maatschappijen zocht hij te doen dalen door zeer strenge maatregelen betreffende wagen-verdeeling, en voorts door het inrichten van groote rangeer-terreinen, waar het met goederen beladen materieel, dat uit het buitenland kwam, snel werd verdeeld en saâmgevoegd naar de plaatsen van bestemming. Achteréénvolgens kwamen gereed de zeer uitgebreide rangeer-terreinen te Maarn, te Zwolle en allengs te IJsselmonde. Dit hielp aanvankelijk. In Mei 1902 kon hij met zekere zelfvoldoening constateeren, dat, door samenwerking van alle dergelijke vergemakkelijking, voor het eerst in onze Maatschappij het cijfer van de opbrengst van het goederen-vervoer hooger was dan dat van het personen-vervoer. Daarmede samenhangend vestigde hij dan zijn blikken op bezuiniging der reparatie-kosten van het materieel in 't algemeen. - In de tweede plaats richtte hij zijn oog op een ‘entente cordiale’ met de Hollandsche spoor, zooals hij dit bij de aanvaarding van zijn betrekking had beloofd. Hij deed hier wat hij vermocht. Een vasten bondgenoot wenschte hij niet. Telkens hoorde ik hem zeggen ‘qui prend compagnon prend maître.’ Maar inschikkelijk wilde hij wezen. Doch, helaas, hij deed, zeer tegen zijn verwachting, éénzelfde ondervinding op als de heer Cluysenaer. In September 1901 verklaarde hij mij, dat de tusschenruimteen verwijdering van den heer Robbert van Hasselt en hem zelven steeds grooter werd. Alle overleggingen betreffende de zoogenaamde Belgische tarieven bleken soms ijdel. Voortaan zou door hem met de Hollandsche spoor niets meer mondeling,

alles schriftelijk behandeld worden. - In de derde plaats deed hij eerlijk zijn best te-gemoet te komen aan de klachten en grieven van het lagere personeel. Hij hoopte de onte- vredenheid door strikte rechtvaardigheid te bedwingen. Reeds in September 1900 deed hij aan commissarissen zijn bedoeling kennen, om eenige loons-verhooging toe te staan. In October van hetzelfde jaar deed hij besluiten, dat de salaris-promotie, die in de laatste jaren om de drie jaren had plaats gehad, voortaan om de twee jaren zou geschieden. Het artikel van het dienst-reglement omtrent de verplichte rust-tijden, waarvan vermeerdering van personeel het onmiddellijk gevolg was, werd eenigszins onbekrompen door hem toegepast. Voorstellen omtrent een Zondags-dienst werden in 1902 door hem voorbereid. Doch al vond hij bij de mindere ambtenaren hier en dââr waardeéring, den gang van den revolutionnairen stroom, die het gezamenlijke personeel allengs doordrong, kon hij niet keeren. De leiders van dat streven - wij noemen bijvoorbeeld de namen van Oudegeest en van Harms - hadden de op de lagere sporten werkende spoorweg-lieden allengs tot lijnen van een vaste organisatie weten te nopen. Grooten dienst deden daarbij die sergeant-militairen, welke men als conducteurs in dienst had genomen, die allen elkander kenden, en die nu heinde en verre de bevelen van de socialistische leiders brachten; voorts (o jammer!) de Transvaalsche ambtenaren, die men - na den krijg in Zuid-Afrika - overgang tot den dienst, onzer Maatschappij gemakkelijk had gemaakt, en die, gewend aan het vrijere leven in Zuid-Afrika, zich niet aan de strenge formaliteiten van de Staatsspoorwegen konden wennen, en nú te zamen rebelleerden. Weldra werd het den heer Sprenger van Eyk duidelijk, dat zijn trachten om het lot der lagere ambtenaren te verbeteren schipbreuk leed. Men weet dat van oudsher, in de tijden van den directeur generaal F. s' Jacob, een vooruitziend en zorgdragend pensioenfonds voor alle ambtenaren was ingericht, waarbij mede-zeggenschap van het personeel was vóórgeschreven. Verkiezingen hadden periodiek daarvoor plaats, waaraan allen deelnamen. Welnu, in Maart 1902 werden daarin door het personeel enkel de socialistische leiders gekozen. De koorden van den samenhang werden door dezen steviger gespannen. De directeur-generaal zag het en besloot de organisatie van het Spoor- en Tramwegpersoneel als zoodanig niet te erkennen, doch werkte slechts te aanhoudender aan verbeteringen van aller lot binnen de grenzen der draagkracht van de Maatschappij.

Hij was een stoere werkkracht, een onverzettelijk meester, een man wiens oordeel zich niet door gevlei, vooroordeelen en tegenwerking van zijn ééns gekozen pad liet afbrengen. Hij wilde in het wezen der zaak gerechtigheid, en dit alléén. Hij was strikt rechtvaardig voor allen. De hoogere ambtenaren moesten dit dadelijk gevoelen. In het begin van zijn optreden had een ongeluk plaats bij de Jeremiebrug, dicht naast het Centraal-station te Utrecht, waar de vaart open had gestaan, terwijl de trein er heên spoorde. De drie hoofden van afdeelingen - exploitatie, tractie en wegdienst - brachten toen hem een rapport, waarin, naar zijn inzicht, de fouten aldus waren voorgesteld dat de justitie niet daarin gemoeid was. In tegenwoordigheid van de stellers, van dat rapport las hij het opstel, en verklaarde het niet te kunnen aannemen. Straks benoemde hij andere rapporteurs, die hem geheele waarheid, naakte waarheid, moesten vóórleggen en zulks ook deden. Het was een wenk voor allen. Men begreep hem. Zóó stond hij stevig en vast op zijn post. Hij dacht nu ook de onwillige lagere beambten te overtuigen van zijn in het wezen der zaak goede voornemens. Indien zij niet ziende blind waren.

Toen kwam echter in het jaar 1903 de botsing.

Het was een kleine aanleiding zoo als enkele jaren geleden Pataud in Parijs ze opzocht. Het incident was een feit bij de Hollandsche spoor. In November 1902 had de Nationale Federatie van transport-arbeiders een verklaring afgegeven aan het Blauwhoeden-veem te Amsterdam, dat haar leden na 1 Januari 1903 niet meer met ongeorganiseerde arbeiders zouden werken. Den 9den Januari 1903 zond echter het Blauwhoeden-veem twee ongeorganiseerde wegers, om goederen in ontvangst te nemen van de firma Müller & Co., die aan de Werkgevers-vereeniging op Scheepvaart-gebied was aangesloten. Aan deze ongeorganiseerden weigerden nu de bootwerkers van genoemde firma de goederen af te geven. Toen ontslag voor die bootwerkers dreigde, nam de bootwerkers-vereeniging ‘Recht en Plicht’ het voor hen op, waarop in het geheel zes en vijftig man werden ontslagen, en door anderen vervangen. Staking volgde. Het werd dus een conflict tusschen ‘Recht en Plicht’ ter ééne zijde en de Werkgevers-vereeniging op Scheepvaart-gebied ter andere zijde. Dit bleef hangen tot einde Januari. De staking, breidde zich uit, daar de werkgevers niet ingingen op de eischen der bootwerkers, om de nieuw in dienst genomen arbeiders weder te vervangen door de ontslagen zes en vijftig,. en om voortaan georganiseerde werkers niet te dwingen samen

te werken met zoogenaamde onderkruipers. Op het einde van Januari mengden nu de werklieden der Spoorweg-maatschappijen zich in dit geschil. Het betrof het al of niet rangeeren van de wagens voor de veemen. De spoorwegarbeiders begonnen zich solidair te verklaren met hun stakende collega's van het water-transport-bedrijf, en verzochten de directies hun geen wagens te doen rangeeren van en naar de losplaatsen der bij de staking betrokken veemen. Zij weigerden dien dienst toen deze hun werd opgelegd. De Hollandsche spoor, wie dit allereerst gold, antwoordde op den eisch van haar beambten, om van dit rangeeren vrijgesteld te worden, dat dit niet aanging, omdat de Maatschappij krachtens wet en concessie verplicht was de ten vervoer aangeboden goederen aan te nemen en te vervoeren. De Exploitatie-Maatschappij stelde zich ook op dit standpunt, al raakte het punt in geschil haar op 't oogenblik niet. Toen vergaderde in den avond van 29 Januari 1903 het Amsterdamsch spoorweg-personeel van beide Maatschappijen. Dáár werd met 702 stemmen vóór, 31 tegen en 28 blanco, besloten om te staken, zoodra het hoofdbestuur der Nederlandsche Vereeniging van Spoor- en Tramwegpersoneel daartoe het sein zou geven.

Na eenige bespreking over en weder met de Hollandsche spoor werd dat sein gegeven op den avond van 30 Januari. De algemeene staking werd geproclameerd, voorloopig intusschen alléén geldende voor Amsterdam. Zaterdag 31 Januari vertrok geen trein van of naar Amsterdam. De reizigers, die van buiten naar Amsterdam spoorden, werden verzocht uit te stappen op de dichtst gelegen plaats bij Amsterdam. Ik-zelf had te mijnen huize een vergadering over het ‘Woordenboek’ op dien Zaterdag. De Gentsche professor Paul Fredericq, die namens België deze conferentie moest bijwonen, had te Sloterdijk zijn spoorweg-wagen moeten verlaten, en had van daaruit, gedeeltelijk te voet, Amsterdam bereikt. Door de stakers werd aan de Amsterdamsche burgerij een manifest uitgevaardigd, waarin de aanleiding hunner houding werd uitééngezet. In dit stuk kwamen echter de volgende woorden voor, die verder reikten dan de aanleiding, en die het ware conflict en de botsing in het licht stelden: ‘Deze strijd - zóó luidde het daarin - gestreden door ruim 8000 vereenigde spoorwegmannen, waarbij zich ongeveer even zooveel ongeorganiseerden zullen aansluiten, zal dan tevens dienen, om sonze loonen, die voor het meerendeel niet hooger zijn dan tien gulden per week, wat te doen stijgen, en onze

werktijden, die in den regel niet minder zijn dan 14 à 16 uur per dag, wat te doen verminderen.’ Op dien datum confereerde nu het bestuur van de Hollandsche spoor met de regeering, vertegenwoordigd door den minister van Waterstaat. De regeering liet de zaak over aan de particuliere Maatschappij. Toen de twee Spoorweg-maatschappijen op zich zelven waren aangewezen, en van de meeste stations bereidverklaringen aan de stakers te Amsterdam werden overgebracht van dadelijke medewerking, terwijl het hoofdbestuur der stakers reeds het besluit nam om te Rotterdam, Den Haag, Amersfoort, Rosendaal, enz. den arbeid terstond stop te zetten, deden de spoorweg-directies - die op geen steun der regeering nu mochten rekenen - terwijl nergens genoeg militairen voorhanden waren om de groote stations af te zetten, en de Maatschappijen dus overal kwetsbaar bleken - afkondigen, dat de eischen der stakers zouden worden ingewilligd, dat zij geen onderkruipers-diensten (zoo als men het noemde) zouden laten verrichten jegens de veem-arbeiders, dat zij de stakers weder in dienst zouden nemen met volledige betaling van het loon, en dus geen rancune zouden toonen. Des nachts om één uur, even na het verstrijken van 31 Januari, werd dit besluit officieel ter kennisse gebracht van het spoorweg-personeel; het personeel werd vrijgesteld van het rangeeren voor de in staking liggende veemen.

Het was aanschouwelijk onderwijs geweest in de sociale economie: er werd door de spoorwèg-lieden op lageren trap proef-ondervindelijk aan ieders verstand gebracht, welk een macht dat personeel in het spoorweg-verkeer vormt in onze samenleving.

Het conflict was tot uiting gekomen. Op het begrip der ‘gemeenschap’ kon geen beroep meer worden gedaan. Hier stond men midden in den klassen-strijd. De twee organisaties, die van de arbeiders en die van de leiders van den productie-factor der spoorwegen, zagen elkander strak in de oogen. Blok tegen blok. Een openbare dienst had nu stilgestaan. De staking der spoorweg-lieden had de hoofdstad eenvoudig van het wereld-verkeer afgesneden, en om dat verkeer te heropenen, had men - zooals men te Parijs deed wanneer Pataud verscheen - de stakenden gehoorzaamd.

Na deze overrompeling - zooals de stap van het personeel kon worden betiteld - nam onze directeur-generaal zijn maatregelen voor de toekomst. Herhaling van dit alles moest worden voorkomen. Zijn inspannings-kracht werd

geprikkeld en aangezet door de overdreven, onmatige eischen van het personeel. Wilden zij strijd, welnu men zou zich verdedigen. Hun arbeiders-vereeniging kon toch niet - het was duidelijk - alléén en op zich zelf het groote commercieele en industrieele bedrijf der omvangrijke Spoorwegmaatschappij leiden, noch daarvoor het kapitaal verkrijgen. Intelligentie was een eerste vereischte. De heer Sprenger van Eyk overzag den toestand. Een plan vooreen eventueele beperkte dienstregeling, vooral met het oog op de internationale personen- en goederen-treinen met Duitschland, werd dus door den directeur-generaal opgemaakt. Een concept-besluit van schorsing en ontslag bij latere dienst-weigering werd vastgesteld. Aan de strekking om te-gemoet te komen aan de loon-eischen van het personeel zou inmiddels worden voortgewerkt. Doch allereerst moest het gezag door het gansche personeel worden geëerbiedigd. De ‘discipline’ moest worden hersteld. Zonder die tucht was geen spoorwegdienst mogelijk, voor niemand ter wereld. Maatregelen in dien geest werden door den directeur-generaal genomen, en in Maart 1903 enkele leiders van spoorweglieden, die zich daaraan niet stoorden, dadelijk ontslagen.

Het bleef intusschen broeien onder het personeel. De regeering, die eerst het juiste denkbeeld had pogen te verwezenlijken, om een vaste commissie van onderzoek der grieven van het spoorweg-personeel te vormen - geen eigenlijk scheidsgerecht, maar een commissie van advies, een raad van onderzoek, zooals dat voor de ambtenaarswereld te Amsterdam bestaat - kwam tot het besluit, om het onrechtmatig staken in het openbaar spoorweg-verkeer tot iets strafbaars te stempelen: ‘want - zóó redeneerde de regeering - een ordelijk, veilig, ongestoord spoorwegverkeer en vervoer behoort, weinig minder dan een geregelde politie, en ten minste evenzeer als een geordende dienst van posterijen en telegrafie, tot de onmisbare levens-voorwaarden der hedendaagsche maatschappij. Hij, wiens opzet gericht is op stremming daarvan, pleegt een aanslag tegen de maatschappij. Contract-breuk, met dat oogmerk gepleegd, op dat terrein van overheids-zorg, moge schijnbaar slechts woordschennis zijn tegenover den werkgever, metterdaad en in de eerste plaats is zij schromelijke plicht-verzaking tegenover de geheele gemeenschap.’ Tegenover de ontneming van vermeende rechten, zou dan de regeering beloven verdediging van werkelijke rechten, zou dan de regeering beloven bescherming van het personeel in zijn ambtelijke verhoudingen.

Toen nu dit wets-ontwerp in het begin van April in de Staten-Generaal ter behandeling kwam, decreteerden de revolutionnaire socialistische leiders de tweede groote spoorwegstaking. Het was nu niet een questie, of men goederen wilde vervoeren en lossen voor veemen, die men in spoorwegtaal besmet achtte. Het zou ditmaal zijn een politieke demonstratie tegen de behandeling der nieuwe strafwetten over de stakingen in het spoorweg-bedrijf. De tweede staking begon 6 April 3 903. Doch ditmaal waren de directies op den aanval voorbereid. Ook de Staats-spoorwegen. De beperkte dienst werd hier tijdelijk ingevoerd. De maatregelen van schorsing, verantwoording en ontslag werden dadelijk toegepast op het personeel dat staakte. Forsch werd ingegrepen, want niet allen die trouw bleven waren werkelijk trouw: velen zagen de kat uit den boom, waren bereid mede te doen als de zaak lukte, indien niet dadelijk door het flink optreden de zaak voor de stakers was bedorven. Het bleek nú, dat bij onze Maatschappij 1878 personen, op een personeel van 17150 man, feitelijk mede hadden gedaan. Deze 1878 werden eerst geschorst; 843 werden wederom, zonder meer, in dienst genomen en 1035 ontslagen, van deze laatsten zijn 128 later wederom in hulp-dienst aangenomen. Hetcorps trein-personeel bestond vóór de staking uit 774 conducteurs en 500 remmers. Ontslagen werden 61 conducteurs en 76 remmers; later zijn wederom in hulp-dienst aangenomen 21 conducteurs en 27 remmers. Het machine-personeel bestond vóór de staking uit 358 machinisten en 683 leerlingmachinisten. Ontslagen werden 40 machinisten en 117 leerling-machinisten; later werden wederom in hulp-dienst aangenomen 11 machinisten en 8 leerling-machinisten. De Transvalers en de militaire conducteurs werden verwijderd en niet meer in dienst genomen. Alles werd kort-af en snel behandeld. De orde werd niet gestoord, het hoogere personeel deed werk als reserve. Opzichters en werkmeesters stonden op de locomotieven. De beperkte spoorweg-regeling werd 25 April 1903 reeds opgeheven en vervangen door den normalen geldenden winter-dienst.

Het was streng en hard wat gedaan werd, maar in het belang der tegenwoordige samenleving bleek het noodzakelijk. De Exploitatie-maatschappij der staats-spoorwegen, als productie-factor voor ons gansche land, als draagster van het verkeer en bedrijf van ons land, was gehandhaafd. Het conflict tusschen vage sociale ideeën en scherp-belijnde economische begrippen kon niet op stel en sprong tot vereffening worden geleid Staat en burgerlijke maatschappij

zouden eerst een strenge voorbereiding, over en weder, moeten ondergaan, vóórdat een tijdperk van verzoeningen bevredigingkon aanbreken. De smartelijke tragedie was nú niet, te ontgaan. Het is de wreedste bladzijde van mijn levensboek geweest. De diepste smart die mijn hart heeft doorsneden.

De heer Sprenger van Eyk ging thans dadelijk aan zijn, door dit felle ingrijpen onderbroken, werk, om de regeling der loonen regelmatiger vast te stellen en verbeteringen daarin aan te brengen. Hij nam eenvoudig de taak, die hij zich had voorgesteld, weder op. Den 4 Juli 1903 las hij daaromtrent een uitvoerige memorie aan zijn commissarissen voor. Die memorie of nota bevatte een exacte detail-beschrijving van het geheele stelsel onzer loonen, en een vergelijking dier loonen met die der ambtenaren van de belastingen, politie-dienaren, postboden, enz. Het was een terugkaatsing van onjuiste aanmerkingen, en tevens een rechtvaardiging voor ons zelven, maar het bevatte ook tal van elementen, om hier en dáár tot verbetering te geraken. In September daaraanvolgende gaf hij een aanvulling door nieuwe voorstellen omtrent Zondags-rust, leidende tot betere voorschriften omtrent indeeling van rust- en dienst-tijden; en in November 1903 ontwikkelde hij een plan van plaatselijke toelagen aan arbeiders, die in de grootere steden moeite hadden met hun loonen toe te komen. In dat alles ging hij in volkomen overéénstemming met de regeering, die, na de uitvaardiging der strafwetten van April 1903, tegenover de Staten-Generaal de zedelijke verplichting op zich genomen had, om streng op de toestanden en belangen van het personeel der staats-spoorwegen toe te zien. Een administratieve enquête werd door de regeering daaromtrent in het jaar 1904 verordend, en, naar aanleiding daarvan, groepsvertegenwoordigingen en scheids-gerechten onder het personeel ingevoerd; voorts werd bepaald, dat het reglement op de dienstvoorwaarden, hetwelk door de regeering moest worden goedgekeurd, periodiek moest worden herzien. Zeer groote uitgaven moest de Maatschappij zich voor de verhoogingen der bezoldiging telkens getroosten: in 1904 een zes ton, in 1905 zes en een halve ton, terwijl de eischen van de in 1907 vastgestelde loonregeling weder vier ton meer aan uitgaven wegens loonen veroorzaakte. Geen oogenblik heeft de heer Sprenger van Eyk geaarzeld om al die uitgaven - met goedkeuring der commissarissen - tot vaste werkelijkheid voor te bereiden of toe te passen. Slechts waarschuwde hij de commissarissen der Maatschappij, dat, volgens dit programma der regeering, waarbij tegen-

over de vermindering van de kans van staking voordeelen aan het personeel werden toegestaan, een zeer groote inmenging in de zaken der Maatschappij van regeeringswege merkbaar was. Het waarachtig belang van het land zou daardoor, volgens zijn zienswijze, niet worden gebaat. Hij beklaagde zich over den maatregel, dat de dienst-voorwaarden slechts voor een korten termijn telkens door den betrokken minister werden goedgekeurd. Hij achtte het een verkeerd beginsel, dat de minister, in plaats van af te wachten, klachten ging uitlokken, door de groeps-vertegenwoordigingen te vragen wat zij wenschten. Dit was een der laatste langere betoogen, die hij met het comité uit de commissarissen besprak. Hij was al sinds maanden niet meer geheel de krasse man van vroeger. Zijn gezondheid was ondermijnd. Hart-ziekte had hem aangetast. Van tijd tot tijd onderging hij een flauwte. Een herhaalde badkuur te Nauheim gaf geen herstel. Den 21sten Maart 1907 reed hij in een huurrijtuig, gelijk hij dagelijks gewoon was, weder van zijn huis naar het hoofd-bureau aan de Moreelselaan. De bode van het bureau opende het portier; hij was tijdens den rit gestorven. In hem overleed een der stoerste werkkrachten, die ons vaderland in den laatsten tijd heeft gehad. Onder de vele zich druk makende leiders van staat en maatschappij was hij een man. Al deelde ik niet geheel zijn denkbeelden, zoo was zijn sterven voor mij een groot gemis. Zonderling: - de beste lofspraak op zijn persoon is wellicht vervat in het blad der socialisten ‘Het Volk’ van 23 Maart 1907. Het artikel in de courant van dien dag luidt als volgt: ‘Onder de spoorwegmannen heeft het plotseling overlijden van den directeur-generaal der staatsspoor een diepen indruk gemaakt. Sedert 1 Juli 1900 sregeerde de overledene over een goede 20,000 spoorjongens, hooge zoowel als lage. Hij was een tsaartje in zijn eigen rijk; hij ontzag niets en niemand; voor zijn wil moest ieder buigen. Gedurende de jaren dat hij aan het hoofd stond van het groote bedrijf der staatsspoor, heeft hij van een anarchistischen een geregeld loopenden toestand weten te maken. Het spoorweg-personeel is ruimschoots in de gelegenheid geweest met zijn goede en slechte eigenschappen kennis te maken. De slechte ondervonden zij voornamelijk bij de staking van 1903, toen hij honderden slachtoffers maakte, en later bij zijn niet erkenning van de Nederlandsche Vereeniging van Spoor- en Tramwegpersoneel. Tot op den dag van zijn dood beschouwde hij die organisatie als een lichaam waarmede hij niets te maken

wilde hebben. Zijn goede eigenschappen waren, dat hij het personeel vrij liet in de keuze van organisatie, dat hij recht deed aan het mindere personeel, als hij meende dat het door zijn chefs verongelijkt was. Hij beukte met een ijzeren vuist op ieder, die hem in den weg trad en niet het minst op de hoogeren. Veel geknoei en gekonkel heeft hij weten op te ruimen in die jaren. Het personeel in 't algemeen betreurt zijn overlijden, ook met het oog op de nieuwe dienst-voorwaarden, waarvan hij 't ontwerp reeds aan den minister had doorgezonden. Hij was een man uit één stuk, een type zooals de bourgeoisie er niet veel kan aanwijzen. Een tegenstander van den bevrijdingsstrijd der arbeidende klasse, maar een eerlijke.’

 

Als zijn opvolger trad in de betrekking van directeurgeneraal der Staatsspoorwegen den 15den Mei 1907 op jhr. J.A. van Kretschmar. Hij was een bepaalde spoorweg-man, niet louter een administrateur of financier zooals zijn voorganger. Onze Maatschappij had hem reeds op 't oog gehad toen de heer Cluysenaer aftrad. Hij was, na zijn promotie te Delft tot civiel-ingenieur, in 1883 allengs bij de Hollandsche spoor in dienst gekomen, had dáár allerlei rangen doorloopen, totdat' hij 1894 als administrateur overging bij den Zuid-Afrikaanschen spoorweg. Weldra was hij dáár de directeur. Hij trof toen den oorlogs-tijd in Afrika. Gedurende den krijg toonde hij een uitstekend leider van een groot personeel te zijn. Hij deed in alle opzichten zijn plicht. In October 1900 werd hij door de Engelschen weggezonden, maar ook tegenover hen heeft hij een goed figuur gemaakt. De Engelsche officier, belast met het bestuur over den in beslag genomen spoorweg, heeft vóór de staatscommissie te Londen verklaard, dat van Kretschmar ‘every inch a gentleman’ was - Wij gelooven dus een man benoemd te hebben, die den tact bezit om met een zeer groot personeel om te gaan.

Een vast beginsel was natuurlijk bij hem, oud-ambtenaar van de Hollandsche spoor, zooveel mogelijk - binnen de grenzen der overeenkomst met den staat van het jaar 1890 - overéénstemming te bewerken van onze onderneming met die Maatschappij. Beide productie-factoren moesten ééndrachtig werken om het land vooruit te brengen. Voorwaarts was de leus. Voor alle burgers van ons land. Niet, zoo als het misleide personeel waant, voor zoogenaamde spoorweg-magnaten, die er trouwens, naar mijn beste weten, in ons land niet bestaan.

De nieuwe directeur-generaal had intusschen - hoewel in het algemeen samenwerking met de Hollandsche spoor over het goederenvervoer en het vervoer der bestelgoederen door hem werd nagestreefd - de handen vol met het voldoen aan dringende eischen van het eigen net. Want sinds 1907 begonnen de noodzakelijke uitgaven meer dan ooit toe te nemen. De behoefte aan dubbel spoor werd op al de verschillende vertakkingen gevoeld. De groote werkplaatsen moesten worden uitgebreid. Nieuwe groote stations moesten worden gebouwd. Nieuw materieel voor goederendienst, en vooral zware locomotieven voor het trekken der sneltreinen, werden verlangd. En bij dit alles klonk dreigender dan ooit de altijd doorgaande eisch van het personeel om verhooging van het loon. Rustig, vast en kalm werkte jhr. van Kretschmar voort, om aan al die verlangens het hoofd te bieden. Sinds in Mei 1908 de motie der heeren Treub en Bos, om staatsexploitatie der spoorwegen in te leiden, door de Tweede Kamer der Staten-Generaal was ter zijde geschoven, week de zorg voor den financieelen toestand van het personeel geen oogenblik uit zijn gedachten. De periodieke herzieningen der dienstvoorwaarden - door de regeering vast te stellen - boden hem een gereede aanleiding, om geheel de loonregeling allengs eenigermate te verbeteren. Gratificatiën voor één week bezoldiging werden als extra-uitkeering in 1911 en 1912 aan geheel het personeel verleend. Vooral was zijn oogmerk daarop gericht, om de pensioenregeling van het personeel, in samenhang met de regeering, te verbeteren. Men herinnert zich dat reeds de eerste directeur-generaal, de heer F. s' Jacob, die zaak op breeden grondslag had gevestigd. Doch in 1890 - toen de nieuwe overeenkomst met den staat over de exploitatie werd gesloten - was het onze Maatschappij, trots zeer veel moeite, niet gelukt de regeering te overtuigen, dat de staat verplicht zou zijn, bij eventueele naasting van het net, de regelen van dat pensioenfonds voor zijn rekening te nemen. Art. 63 der overeenkomst van het jaar 1890 bevatte slechts deze onvoldoende woorden: ‘ook zullen de aanspraken der beambten op bevordering en ondersteuning, welke zij wegens hun dienst bij de Maatschappij kunnen doen gelden, geëerbiedigd worden.’ Een onderhandeling werd reeds dadelijk bij het optreden van den heer van Kretschmar met de regeering beproefd, om aan het personeel de vaste verzekering te geven, dat te allen tijde, ook als de staat de exploitatie overnam, het recht op pensioen aan geheel het personeel - een 20,000 man - voor-goed werd

verzekerd. Eerst met het begin van het jaar 1908, toen de heer Regout (tot dusverre onze mede-commissaris) minister van Waterstaat was geworden, werden de koorden der onderhandling, die zich ook over het personeel van de Hollandsche spoor uitstrekte, strakker getrokken. De staat zou het bedrag en de zorg van het pensioenfonds, dat bij onze Maatschappij tot een twintig millioen was opgeloopen, overnemen, en dan voortaan voor geheel het personeel het bedrag van het pensioen eerbiedigen en uitkeeren wanneer ooit tot naasting werd overgegaan. Bij de wet van 15 Juli 1912 gelukte het dien minister de Wetgevende macht te overtuigen, dat deze maatregel in het staatsbelang was. Natuurlijk kostte dit weder nieuwe lasten, die aan de Maatschappij werden opgelegd - jaarlijks zouden de uitgaven met een f300,000 worden verhoogd - maar willig trad het bestuur tot alles toe. Ook, wijl een onderzoek van de grondslagen van het fonds had aangetoond, dat, hoe goeden stevig die grondslagen in het begin waren berekend en vastgesteld, toch, uit het oogpunt der exacte ‘wetenschap’, het bedrag der 18 of 20 millioen niet voor de toekomst toereikend zou wezen. Het deed onzen directeur-generaal en commissarissen smartelijk aan, dat het personeel slechts met loomen tred en als het ware schoorvoetend tot de nieuwe regeling door de regeering aangeboden toetrad. De:steen des aanstoots voor het personeel was, dat de rechten van mede-beheer over het fonds - het zoogenaamde medezeggenschap van het personeel - thans werden opgeheven, wijl immers de staat voortaan alles waarborgde. Slechts zeker toezicht, insluitend de inzage van alles, werd aan het personeel toegelaten, doch voortaan geen beheer. Alle verantwoordelijkheid rustte van nu af aan op den staat, op de gansche gemeenschap van ons land.

Er was middelerwijl zeer veel te werken, om aan de uitzettingsdrang van het verkeer goed te voldoen. Zoowel de verbindingen met het Noorden - wij herinneren aan de overname der Noord-Ooster-locaalspoorweg en de richting over Zuidbroek naar Delfzijl - als vooral de verhouding tot het Zuiden stond op den vóórgrond. Wat dat Zuiden betreft hielden drie questies onafgebroken de aandacht bezig. De provincie Limburg, met haar pas in exploitatie gebrachte steenkolenmijnen en haar bloeiende industrie, vorderde telkens nieuwe en productieve uitgaven van onze Maatschappij. De provincie Noord-Brabant drong als van-zelf tot vaster gemeenschap van belangen onzer Maatschappij met die van de route Boxtel-Wezel. En - last not least - de provincie

Zeeland wees op de lands-belangen, vertegenwoordigd door de Stoomvaart-maatschappij ‘Zeeland’ van uit Vlissingen. Het kostte onzen directeur-generaal niet weinig moeite, om die koninklijke Nederlandsche postroute, ‘brug naar Engeland’, voor de Staatsspoor te behouden en steviger op haar fondamenten te doen rusten. Toen, op het einde van het jaar 1910, de Hollandsche spoor haar traject van Berlijn naar Londen over den Hoek van Holland wist te verkorten, moesten wij de ‘Zeeland’ ter hulpe bijspringen. De nachtdienst werd nu naar Folkestone, in plaats van Queensborough, verlegd, en wij namen, daar de ‘Zeeland’ nieuwe snelle booten moest laten varen, voor een millioen aandeelen en voor 8 ton obligatiën van 1000 gulden à 4% in de vernieuwde onderneming. Voortaan steunde nu echter de ‘Zeeland’ vast op ons.

De vooruitgang der inkomsten - gevolg van geheel de toename van het verkeer in ons land - maakte nu allengs dat onze schrale dividenden aan de aandeelhouders iets konden worden verbeterd. Terwijl over 1907, 1908 en 1909 slechts 3% kon worden uitgekeerd, ving de algemeene toestand - vrucht van groote inspanning - aan zich te onzen voordeele te wenden. Met inachtneming der stortingen in het reservefonds, en met vooruitzicht van eenigszins blijvenden bloei, kon 4% à 5% aan de aandeelhouders allengs worden toegestaan. Daar ook de Staatscommissie, die na de verwerping der motie Bos-Treub over aanneming van staatsexploitatie, was aangesteld, zich niet voor staatsexploitatie verklaarde, kon het bestuur eenigszins vrijer zich bewegen. Enkele voedings-lijnen - wij denken aan Deventer-Ommen, aan Heerlen-Valkenburg, aan Eindhoven-Weert - konden worden aangenomen of aangelegd. Zelfs mocht een kleine subsidie worden verleend aan de Zuid-Amerikaansche lijn. Faciliteiten konden worden aangeboden aan het personeel, om woningen beschikbaar te hebben op plaatsen waar woningen moeilijk voor dat personeel te vinden waren. Het wagenpark werd steeds uitgebreid, nieuw rangeer-terrein ingericht. Kortom in geheel het samenstel onzer Maatschappij woei frisscher wind. Trouwens de cijfers der ontvangsten en der exploitatie-kosten wezen aan welk een omvang het bedrijf had genomen. Waren die cijfers bij voorbeeld in het jaar 1885 (toen echter het net der Exploitatie-maatschappij slechts 1386 kilometers bedroeg) voor het geheele jaar als volgt: ontvangsten f 12,092,781 en exploitatie-kosten f 6,534,596, in het jaar 1913 beliepen zij: ontvangsten f 38,273,613 en exploitatie-kosten f 24,790,398.

Tegelijkertijd konden de belangen van de Nederlandsche Centraalspoor - die als een boot altijd het linieschip der Staatsspoorwegen volgde - scherper worden behartigd. Met kracht was reeds vroeger door den vorigen directeurgeneraal de weg van Utrecht tot Zwolle gebruikt, om het Noorden van ons land langs snelle treinen met de groote havensteden te verbinden. Daarbij waren nu allengs, naast de zoogenaamde hoofdwegen Utrecht-Zwolle en ZwolleKampen, vertakkingen als buurtspoorwegen aangelegd, zóó de Bildt-Zeist, den Dolder-Baarn, Nijkerk-Ede, Zwolle-Blokzijl; tramwegen als Utrecht-Zeist, Nunspeet-Hattem, Soest-Baarn begeleidden deze lijnen. De gansche groep van den Centraalspoorweg had voorts zijdelings als het ware contrôle op den Oostertramweg van Utrecht naar Arnhem Doch hierbij liet men het niet. De Centraalspoorweg kon en moest telkens zich verwijden. Men nam in begin van 1912 de aandeelen over van de Nederlandsche Tramweg-Maatschappij, die, in Friesland gezeteld, zich verder in die provincie en in Groningen en Drente ging uitstrekken. In handen van den Centraal, die toch eigenlijk slechts een onderdeel van het Staatsspoorwegnet vormde, kon waarschijnlijk die Nederlandsche Tramweg-Maatschappij een meer bloeiende zaak worden. Op deze wijze werd dan ook nieuw leven aan den Centraal gegeven. Het Noorden werd steviger aan die lijn vastgeknoopt. Tezelfder tijd werd de financieele fout van oude tijden en besturen zoo mogelijk hersteld. Er werd besloten tot het verwisselen van de bewijzen van de uitgestelde schuld tegen 3% en 31/2 % obligaties in portefeuille van de door de Maatschappij in de jaren 1892 en 1899 uitgegeven geldleeningen. Er werd in 1911 reeds met een niet onbeteekenend cijfer gebruik gemaakt van die verwisseling, zoodat er uitzicht bestaat dat de zwarte wolk van twee millioen gulden, die loodzwaar boven de geldelijke uitkomsten bleef drijven, misschien allengs iets van haar donkere kleur zal kunnen verliezen.

Op die wijze kan de gansche Maatschappij tot exploitatie van staatsspoorwegen met opgeslagen oogen haar 50 jarig bestaan 26 September 1913 herdenken.

Van de groep van personen - zie pag. 106 en volgende - die in Augustus 1863 de taak op zich had genomen, om de door den staat te bouwen spoorweglijnen te exploiteeren, was ik alléén over. Geen der toen benoemde commissarissen en directeuren der Maatschappij waren meer in leven. Al de vijftig jaren van het bestaan der onderneming ben ik - met uitzondering van twee zeer kleine tusschen-

poozen - aan haar verbonden gebleven. Den 12den December 1910 herdacht ik met commissarissen en directeur-generaal hei feit, dat ik vijf en twintig jaren het voorzitterschap van de Raad van commissarissen had bekleed. Ik waagde toen reeds een terugblik te werpen op het verleden. Verleden vol vriendschap en trouw, doch ook vol zorg, verdriet en moeite. Wij oprichters der Maatschappij hadden het in 1863 zóó gansch anders gedacht, toen wij, in de lente van dat jaar, in de binnenkamer van het huis van den heer Frans van Heukelom, op de Keizersgracht te zamen kwamen en alles overlegden (zie onze bladzijde 186). Doch wij meenen onzen plicht te hebben gedaan, bereid om, als de staat het verlangt, en deze overtuigd is beter dan wij de taak der exploitatie te kunnen volbrengen, die taak aan hem over te dragen. Zoolang wij de wacht hadden, stonden wij op onzen post. Ik dacht voor mij-zelven dikwijls aan een woord van Lamennais. Hij was met zijn kleine groep van leerlingen op zijn landgoed in Bretagne te La Chesnaie. Toen wees hij naar een klok in zijn kamer. ‘Ziet gij die pendule?’ sprak hij tot de jongelieden. Zoo men tot haar zegt, als gij na tien minuten slaat, zal men u breken, toch zal zij in die tien minuten blijven slaan wat zij moet slaan. Doet zooals die klok. ‘Quoi-qu'il puisse arriver, sonnez toujours votre heure.’1)

In Juni 1914, toen ik weldra den ouderdom van 80 jaren zou bereiken, nam ik mijn ontslag als president-commissaris der Maatschappij.

IV.

In het jaar 1892 - ziehier mijn vierde werkkring - werd ik commissaris en in Januari 1893 president-commissaris der Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij.

Een aanleiding, dat men op mij het oog sloeg, was misschien te vinden in een werkzaamheid die ik een twaalftal jaren vroeger had vervuld, toen het door den minister Tak van Poortvliet voorgestelde kanaal, dat Amsterdam dwars door de Geldersche vallei met den Rijn moest verbinden, door de Tweede Kamer der Staten-Generaal was verworpen. De burgemeester van Amsterdam, Mr. C.J.A. den Tex, riep toen, den 3den November 1879, eenige der beste vertegenwoordigers van den Amsterdamschen handel - o.a. de heeren jhr. P. Hartsen, M.H. Insinger, Carl Quien, Fellinger, H. van Eeghen, P.N. Muller, Julius Bunge - op het stadhuis bij zich, en stelde hun voor een comité te vormen, dat de roeping moest hebben, ter harte te nemen de behoefte, die er voor Amsterdam bestond, om door een goed kanaal met den Rijn verbonden te worden. Zulk een comité moest daarvoor werken op de regeering én op de publieke opinie-Wat de regeering betreft, zoo had de heer den Tex zich vergewist, dat de oprichting van zulk een comité haar niet onwelgevallig zou zijn. Trouwens minister van Financiën in het nieuw opgetreden kabinet - na den val van Kappeyne en Tak - was mr. S. Vissering, de oud-Amsterdammer de man, die, in zijn jeugd, reeds door den naam te geven aan Ymuiden, den waterweg door Holland op zijn Smalst als 't ware had opgeroepen. Het gold nu een aanvulling of verlenging van dat Noordzee-kanaal. Van dat te vormen comité zouden de heeren J.J. Rahusen en mijn persoon leden en secretarissen zijn.

Het comité is werkzaam geweest van November 1879 tot 9 November 1881, en heeft tallooze stappen bij de ministers gedaan, allerlei conferenties met gezaghebbende hoofd-ingenieurs gevoerd, telkens besprekingen gehad met belanghebbenden, een reeks van documenten uitgegeven, inhoudrijke adressen aan de Tweede Kamer der Staten-Generaal ingeleverd, en is in zestien groote vergaderingen op het stadhuis saâmgekomen. Het had als technisch deskundige zich toegevoegd professor Henket te Delft. De nieuwe minister van Waterstaat, jhr. Klerck, zette zich

echter dadelijk vierkant tegen het streven van dit Rijnvaartcomité, en zocht de oplossing in een verbetering der oude vaart. Toen alle pogingen tot overreding van den minister van Waterstaat schipbreuk leden, en de Tweede Kamer der Staten-Generaal het plan, om liever de oude Keulsche vaart te verruimen, dan een nieuw kanaal te graven, goedkeurde, ontbond het comité zich. - Daar zou een aardige geschiedenis van de bemoeiingen van dat comité te schrijven zijn. Het had, van het begin van zijn optreden af, te strijden met de zeer verwarde politiek dier dagen, die niets tot stand wist te brengen. Het was de ellendige tijd van ons land - jaren zonder ideaal en zonder geloof - toen volk en burgerij zich afsloofden in een eindeloozen kamp over de schoolwet. De liberale partij in de Kamer begon zich te bederven in een afmattenden personen-strijd. De groote vraagstukken werden niet opgelost, ja niet aangedurfd. Men liet Gods water over Gods akker loopen. En ondertusschen kibbelden altijd-door in het parlement onze zoogenaamde staatslieden. Het was dáár een atmosfeer geworden, waarin alléén de behendigen, als een laveerende opportunistische Heemskerk Az., of een slimme, buigzame, soepele van Lijnden, goed konden gedijen en leven. De heer van Lijnden was de president-minister, die den heer Klerck door het modderig vaarwater der parlementaire debatten deed laveeren. Tegen dat verwarrend, ingewikkeld geknoei kon mijn oude kennis Co den Tex het niet harden. Al spoedig zag hij in, dat een opwekking van het vroegere plan van Tak niet meer mogelijk was, sinds de stem van Rutgers van Rozenburg het had doen mislukken, en de traditioneele antipathie der provinciën tegen de hoofdstad alles vergalde. Een oogenblik dacht hij nog de zaak op andere wijze te redden, te weten: door het oude kanaal tot Utrecht, volgens de plannen van jhr. Klerck, te laten verbeteren, en dàn een nieuw kanaal te doen graven van Utrecht tot Tiel. Doch bij dit streven stiet hij op de mannen van quasi-beginselen in zijn eigen comité, eigenlijk ‘mannen van woorden’. Hij zag in, dat het comité niets meer kon uitvoeren, een flauw evenbeeld slechts vormde van de Tweede Kamer der. Staten-Generaal van die dagen, en trok zich met zijn comité terug in hooghartig stilzwijgen. Hij stierf een jaar later, 6 December 1882. In het door mij gestelde adres van 14 Juni 1880, aan den minister van Waterstaat, had trouwens het comité zijn eind-woord reeds gezegd. Ik deel het hier mede, daar het in zekeren zin de aanvulling is van het door mij opgemaakte

adres van de Amsterdamsche Kamer van Koophandel van 6 November 1862, over het te ontwerpen Noordzee-kanaal dwars door Holland op zijn Smalst.1) Het luidde aldus:

Men komt niet tot een bevredigende oplossing, wanneer men zich blijft bepalen tot een verbetering (hoe grootsch ook bedoeld) van het bestaande kanaal.
Amsterdam (en geheel Nederland) staat weder voor een soortgelijke questie als vóór twintig jaren. Toen drong onze stad, in het belang van dat deel van den wereldhandel, dat zij kan bemachtigen, er toe aan, om een geschikten waterweg naar zee te verkrijgen. Oneindige moeite kostte het onze stad in die dagen om haar standpunt duidelijk te maken, dat een verbetering van het bestaande Noord-Hollandsche kanaal niet kon baten, dat een korte rechte weg naar zee alléén helpen kon. Eindelijk heeft men in dit opzicht aan Amsterdam toegegeven, en de resultaten, reeds thans door het kanaal van Holland op zijn smalst verkregen, toonen aan, dat men niet ten onrechte de eenvoudige, zij het dan ook moeitevolle, oplossing der questie begeerde.
Doch nu die schoone waterweg naar zee door allerlei offers is verkregen, is het, ten-einde het werk te bekronen, een gebiedende noodzakelijkheid, dat een kort en ruim kanaal dien waterweg langs Amsterdam voortzette tot aan de Waal.
Wij gaan natuurlijk van het denkbeeld uit, dat het ons vaderland iets waard is om zijn plaats onder de handeldrijvende natiën te handhaven, en dat het onze regeering niet onverschillig kan zijn, of onze natie door middel van haar groote koopsteden een zekeren rang in den wereld-handel blijft ophouden. Maar wanneer dit het geval is - en wij twijfelen daaraan niet - dan moet Nederland er voor zorgen, dat de waterweg naar Duitschland zóó kort en zóó gemakkelijk mogelijk zij. Dàn alleen is de verbazende en ontzagwekkende concurrentie te bestrijden die Antwerpen ons aandoet. Amsterdam is zóó gelukkig thans de zee- en stoomschepen weder veilig in zijn haven te kunnen ontvangen, doch wat baat het, wanneer de waterweg naar Duitschland kronkelend en omslachtig blijft liggen, zoodat een trage en kostbare afvoer landwaarts den stroom der goederen, die van den zeekant komen, te Amsterdam zelf tegenhoudt? Men sluit met een grendel deuren toe die wijd geopend moesten zijn. Men ontneemt met de ééne hand wat met de andere is gegeven. Moet het een feit blijven, dat de Rijnschepen met loomen gang een langen weg naar Duitschland moeten volgen, dan is een vrij aanzienlijk deel der verwachting, die men van Amsterdam's nieuwe ontwikkeling ten gevolge van het Noordzeekanaal mocht hopen, voor goed afgesneden.
Wij wagen het nog Uwer Excellentie's medewerking in te roepen voor een meer kloeke en met de oude veerkracht van ons land meer overéénkomende oplossing van het vraagstuk.

Alles zou er, naar ons inzien, toe moeten leiden, om Amsterdam een recht en kort kanaal naar den Rijn te verschaffen. Met warmte belijdt ons land de theorie van den vrijen handel en van het vrij verkeer; maar terwijl men alzoo allerlei directe voordeelen schijnt op te offeren, ten einde de veel grootere indirecte te bekomen, moeten nú ook onze koopsteden, die thans de mededinging met een ieder volhouden, bij uitstek goed bewerktuigd zijn. De instrumenten, die haar ten dienste staan, om handel te drijven en in den wedstrijd mede te dingen, moeten flink en goed te hanteeren wezen. Van iedere spoedig, opkomende conjuctuur moet partij kunnen worden getrokken. Iedere even oprijzende goede gelegenheid moet haastig kunnen worden aangegrepen. Kleine winsten, maar snel zich herhalend, ziedaar, waarop onze handel thans is aangewezen.

En dit alles klemt des te meer, omdat Duitschland, ter kwader ure in allerlei verwikkeling van politiek verward, thans aan de landzijde onze spoorwegen hier en dáár belet aan het doel, waarvoor zij zijn aangelegd, te beantwoorden. De Duitsche spoorweg-politiek tracht het monopolie van het vervoer op despoorwegen voor het Duitsche rijk te verkrijgen. Is dit doel verkregen, dan zal hoogst waarschijnlijk dat rijk de tarieven zóó inrichten, dat de Duitsche havens, waarnaar het transport geheel over Duitsche banen gaat, uitsluitend bevoorrecht worden. En zeer zeker zal voor ons land de concurrentie per spoorweg dan nog moeilijker worden. Nu is echter de waterweg naar en op den Rijn in dit opzicht aan geen mercantilistische politiek van het oogenblik dienstbaar te maken. De Rijn blijft vrij en onbelast, en hoe dieper in Duitschland de goederen per schip voor lage vrachten kunnen worden gevoerd, des te meer wordt de: Duitsche spoorweg-politiek voor onze havens onschadelijk. Duitschland is het natuurlijke achterland der Nederlandsche havens, de Rijn is derwaarts de natuurlijke weg. Daarom is tot nu toe het vervoer op den Rijn steeds klimmend. Op en neêr voorbij Lobith waren de cijfers in de laatste twintig jaren als volgt:

1860-1864 = 1,265,000 tonnen 's jaars
1865-1869 = 1,790,000 tonnen 's jaars
1870-1874 = 2,180,000 tonnen 's jaars
1875-1878 = 2,853,000 tonnen 's jaars
1879 = 3,372,000 tonnen 's jaars

Van het geheele verkeer tusschen Nederland en Duitschland (te water en te land) bedroeg in latere jaren alléén het vervoer op den Rijn 60 à 70 pCt. Het is dus werkelijk een zaak van overwegend belang. De vermeerdering kan nog veel grooter worden, deels door eigen energie hier te lande, deels door bijkomende omstandigheden, wanneer bijv. Duitschland de spoorwegtarieven kunstmatig gaat verhoogen als voorwerp van belasting van het Duitsche rijk. - En in het algemeen zal de waterweg het steeds winnen van den spoorweg, wijl hij drie groote voordeelen verschaft: a de goedkoopte, b de onbeperkte laadruimte
zoodat er geen stremming bij groot vervoer plaats heeft, en c de uitsluiting van monopolie, omdat de riviervaart voor alle schippers en Maatschappijen open staat, daardoor tot concurrentie prikkelt en dus lage vrachten teweegbrengt. - Men behoeft dus niet angstig te vragen, of Amsterdam een vervoer zou willen bemachtigen, dat Rotterdam zich veroverd heeft, neen, het veld is groot genoeg beide voor Amsterdam en Rotterdam. Amsterdam vraagt slechts de gelegenheid om zich ook in dien kamp te kunnen meten. Het verlangt in dit opzicht de goede wapens en werktuigen. Met al de binnen zijn kring bevindende krachten, met al de als in één brandpunt geconcentreerde energie, wil het dàn gaan arbeiden om bij de veranderde tijds-omstandigheden aan zijn verleden niet ontrouw te wezen.
Wanneer wij dit alles bedenken, en voor een oogenblik ons voor den geest roepen over wat krachtige hulpmiddelen vankapitaal en krediet onze stad nog te beschikken heeft, dan staat het bij ons vast, dat het een waarachtige vaderlandslievende regeerings-daad zou zijn, om thans, met voorbijgang van allerlei kleingeestige en bekrompen beschouwingen en tegenwerpingen, Neêrlands besten productie-factor in staat te stellen het tegen de omringende landen op te nemen, waar het de oude hulpbronnen van Holland, handel en zeevaart, betreft. Thans is het aandeel van Amsterdam in de geheele vaart voorbij Lobith tot 3 à 4 pCt. gezonken. Antwerpen, dat zeer juist het voordeel van de Rijnvaart heeft ingezien, nú die Rijnvaart voor die stad, na het tot stand komen van het kanaal door Zuid-Beveland, geheel vrij en kosteloos is geworden, vervoert reeds meer goederen naar den Rijn dan Amsterdam. En Amsterdam moet dat lijdelijk toezien, te-zelfder-tijd dat Antwerpen van zijn zoo veel gunstiger positie der spoorweg-vrachten - die voor Antwerpen lager zijn - met groot beleid gebruik maakt.
Het besluit, om in dit oogenblik aan Amsterdam den kortsten waterweg naar den Rijn te verzekeren, zou, naar ons inzien, tevens eene krachtige opwekking zijn tegenover twee feiten, die langzaam, doch zeker, hun invloed op ons land zullen doen gevoelen. - Het eerste is de opneming der Hanze-steden in het Tolverbond. Voor den localen handel aldaar moge dit feit nadeelig zijn, het zal echter gewis het vervoer van goederen over die havens in Duitschland gemakkelijker maken, natuurlijk te onzen nadeele. Waarschijnlijk zullen aan die Hanze-plaatsen dan nog indirecte voordeelen worden toegekend: in lagere spoorweg-tarieven, in het genot van differentieele rechten bij directen invoer van producten uit onze koloniën of andere trans-atlantische havens, in een ‘surtaxe de pavillon’, enz. Al deze en soortgelijke maatregelen kunnen door ons niet door represailles worden bestreden, maar verliezen grootelijks haar belang bijeen goede, snelle en goedkoope Rijnvaart zooals Amsterdam die vraagt. - De tweede wolk, die voor den Nederlandschen handel aan den gezichts-einder opkomt, bestaat in het volgende feit. Ten gevolge der doorgraving van de landengte van Suez,
in verband met de Alpen-spoorwegen, wordt aan de havens der Middellandsche zee voor den Oost-Indischen handel een groot voordeel teruggegeven, wat betreft het vejrkeer tusschen Duitschland en het Oosten. De koffie, suiker, katoen tabak en specerijen zullen wellicht over Venetië, Triëst en Genua goedkooper naar Zuid-Duitschland worden vervoerd dan over de Noordzeehavens. Doch hoe grooter nu de kring is, binnen welken het goederen-vervoer van de lage Rijn-vrachten kan gebruik maken, des te minder werking zal het geschetste nadeel voor Nederland hebben, want binnen dien kring zal de oude goedkoope weg van aanvoer in stand blijven.
Hoe dit ook zij, wil Amsterdam goed geholpen worden, dan moet het een korten waterweg naar den Rijn hebben. Want kortheid is hier gelijkluidend met goedkoopte.
Uwe Excellentie houde het ons ten goede, wanneer wij haar ernstig verzekeren, dat Amsterdam de eerste zal wezen om zich te verzetten tegen de aan die stad toegedachte weldaad, wanneer deze in niets anders zal gevonden worden dan in handhaving en verbetering van de bestaande lange en omslachtige Keulsche vaart.

Let wel op, dat in deze aangelegenheid van een nieuw Rijnvaart-kanaal er geen questie was van tegenwerking tegen Rotterdam. Aan onttrekking van het vervoer over de Maas werd in Amsterdam niet gedacht. Maar Nederland - aldus was de overtuiging in de hoofdstad - was machtig genoeg om beide te doen: den Rijn-handel te Rotterdam op alle wijzen te bevorderen door aanhoudende verbetering der Maas-monden, en tegelijkertijd nieuwe kracht te geven aan den Amsterdamschen Rijn-handel. Amsterdam, al kon het zich in den transito-handel niet geheel vergelijken met Rotterdam, was nog altijd door de grootsche samenhooping van handelaren, kapitalen, handels-inrichtingen, handels-betrekkingen het waard, dat de stad aan alle zijden van goede handels-wegen werd voorzien. Dit was een Nederlandsch belang. Ook daarvoor strekte een goede verbinding van Amsterdam met den Rijn. Want met een goed Rijn-kanaal zou de ligging van Amsterdam ook voor den Rijn-handel een zeer gunstige worden, wèl altijd minder dan die der Maas-steden, maar beter dan die van Antwerpen. En voor Nederland zou het bezit van twee groote Rijnwegen: één over de Maas-steden en één over Amsterdam, van groot gewicht zijn. In den transito-handel zou het te verwachten wezen, dat Rotterdam het grootste aandeel moest behouden. Maar de Rijn-handel is niet alléén transito-handel. Voor den eigen en commissie-handel met de Rijnstreken, zouden de grootere handels-krachten van Amster-

dam aan die stad belangrijke voordeelen kunnen geven. Nederland zou dus door beide wegen, die over Amsterdam en over Rotterdam, winnen. Rotterdam zou naar het oordeel van het Rijnvaart-comité niet verliezen. De Rijn-handel over Nederland was nog voor zoo ontzaggelijke uitbreiding vatbaar, dat met den verbeterden Maasmond en met een goed Amsterdamsch Rijn-kanaal, de Rotterdamsche Rijn-handel nog zeer sterk kon toenemen, en daarnevens ook Amsterdam een aanzienlijken Rijn-handel kon verkrijgen. In veel opzichten zouden zelfs de twee plaatsen elkander kunnen steunen. Niemand was hier meer van overtuigd dan de wakkere ondervoorzitter der commissarissen van de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij, de Rotterdamsche wethouder Jan Hudig, die met nooit-ophoudende opgewektheid zijn Amsterdamsche vrienden hielp en nieuwe krachten inriep tegen Antwerpen. In zijn uiterlijk bijna een zeeman, heeft hij, in ronde taal, het recht der twee Hollandsche steden op zee en rivier telkens en telkens doen klinken.

Al die overwegingen echter mochten niet baten in een Kamer der Staten-Generaal, waar toen ter tijde, door al de persoonlijke veeten, altijd slechts één vaste meerderheid was te verkrijgen: namelijk die tegen Amsterdam.

Voor mij was het intusschen een aanleiding, iets later een plaats in te nemen onder de commissarissen der Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij. Hoewel in Amsterdam gevestigd, en van daaruit haar werkzaamheid richtend, was het beginsel, waarop die Maatschappij was gebouwd, een samengaan van Amsterdam en Rotterdam. In de statuten was zelfs langen tijd de bepaling opgenomen, dat een zeker aantal commissarissen juist uit Rotterdam zouden moeten komen. Ik heb met de grootste liefde mijn betrekking in die Maatschappij behartigd en gehandhaafd, al was, uit den aard der zaak, die taak van toezicht op de leiding der directie hier minder eng op te vatten. Mijn trouwe vriend Nicolaas den Tex, mijn kameraad uit mijn studententijd, mijn opvolger als secretaris der Amsterdamsche Kamer van Koophandel, was directeur met de heeren Croockewit en Ramann. Zij waren met hun drieën er steeds op uit, om het zeventiende-eeuwsche denkbeeld te verwerkelijken, dat ons land de vrachtvaart kon bedienen voor alle havens van Europa. Met betrekkelijk kleine stoomschepen werd dus een regelmatige dienst van vaste lijnen naar al die havens onderhouden. Naar en van de Oostzee (St. Petersburg, Reval, Stettin, Danzig, Koningsbergen), naar en van Hamburg, straks over den Oceaan op Bordeaux, naar en van Spanje en

de verschillende Italiaansche havens, de Levant, Syrië en Alexandrië, stoomden die booten week aan week, goederen halend en goederen brengend. Het was een uiterst bezig netwerk van vaarten. Zeer kunstige berekeningen van tarieven moesten worden bedacht, om de groote concurrentie der andere landen, die soortgelijke zee-lijnen bedienden, te overwinnen. De aansluiting der tarieven met die der verschillende Europeesche spoorweg-lijnen moest overal worden opgezocht en toegepast. De veranderingen in de spoorwegtactiek der buitenlandsche rijken wierp telkens een schaduw op den met moeite veroverden afzet van producten. Groot was de risico en de moeite. In het begin had de Maatschappij zóó groote verliezen gehad, dat de aandeelen tot de helft der nominale waarde moesten worden gelimiteerd, doch, dank zij de nauwgezette en voorzichtige leiding, die vooral de heeren Croockewit en Nicolaas den Tex aan de onderneming gaven, kwam men allengs in beteren doen. Na een veertigjarig bestaan - omstreeks 1896 - kon men hoogere dividenden van 8% à 10% aan de aandeelhouders verzekeren. Allengs trok het oude driemanschap der directie zich terug, vooral na het overlijden van mijn trouwen en besten vriend Nicolaas den Tex, den 21 Mei 1899; en met het begin der nieuwe eeuw kon langzamerhand de leiding aan jongere krachten (de hh. Paul den Tex, Ernst Heidring, en J.J. Verhoeff) worden opgedragen. Toen kon aan uitbreiding van den werkkring der maatschappij in eigen samenhang en in verbinding met allerlei havens worden gedacht. Een oogenblik dreigde ook hier het conflict der werklieden de gansche zaak in gevaar te brengen. Werkstakingen in het vóórjaar van 1900, en in Juli en Augustus 1911, dreigden alles op losse schroeven te zetten. Doch door verstandig beleid kwam men dit gevaar te boven. Toen ging de nieuwe directie met voortvarenden ijver zich aangorden, om voor nieuwe behoeften nieuwe middelen zich te verschaffen. Haar schepen, die tot nu toe aan de stadszijde (de Nieuwe Vaart met de groote loods) waren gemeerd, werden eenige jaren later aan de IJkade - waar groote inrichtingen en kranen voor de vaartuigen in orde werden gebracht - verplaatst. Op de vloot-zelf kwam intusschen alles neder. De meer dan dertig schepen, met een laadvermogen van meer dan 50,000 ton, voldeden niet meer geheel en al. Sinds Mei 1900 drong het begrip door, dat men grootere booten, bijv. van 4000 ton elk, moest doen bouwen, om meer massaal de goederen te kunnen vervoeren, vooral daar men langzamerhand, behalve Odessa, ook de havens aan de Zwarte zee - de

havens der Balkan-staten - wilde aandoen. Voor dat alles moest allengs het kapitaal der Maatschappij worden versterkt.

Daarbij kwam de overweging, dat onze Stoombootmaatschappij zich nog in twee richtingen verder kon ontwikkelen, en naar twee kanten, gedeeltelijk of geheel, zich moest uitbreiden.

De eerste richting bestond hierin, dat de Maatschappij zeer beleidvol - en ik mag hier wel den naam van den heer J.J. Verhoeff noemen - een zelfstandige Rijnvaart oprichtte. Trouwens het transito-verkeer van en naar Duitschland was voor de Koninklijke maatschappij een levens-vraag, als voortzetting van haar lijnen met de Levant, Middellandsche Zee, Oostzee, enz. Eerst was beproefd met de bestaande Rijn-diensten een goede bediening te verkrijgen, doch telkens faalden die ondernemingen. Toen organiseerde de ‘Koninklijke’ uit eigen middelen de ‘Nieuwe Rijnvaart-Maatschappij’, welke - nadat zij wettelijk was geconstitueerd en haar succursaal kantoor, met samenwerking van zes Amsterdamsche Maatschappijen, te Dusseldorf had gevestigdden 14en Januari 1904 haar dienst begon, en wel met vier stoombooten van 750 ton en drie booten van 500 ton elk: de eerste voor den dienst met de havens van den Midden-Rijn, delaatste voor de Beneden-Rijnsche havens tot inclusief Keulen. De Boven-Rijn en Frankfort werden toen nog met zekere regelmaat bevaren door Duitsche ‘Schleppkähne’, een vervoermiddel dat wel voor massale transporten zeer gewenscht is, echter niet voldoet voor consumptie-artikelen, die een sneller vervoer eischen. Spoedig zag de Nieuwe Rijnvaart-Maatschappij zich dan ook genoopt haar arbeids-veld te verruimen: reeds in 1905 begon zij hare vloot te vermeerderen, om de vaart naar Mannheim en Ludwigshafen op te nemen; en in het begin van het jaar 1912 heeft zij het terrein van haar bedrijf uitgebreid tot Karlsruhe, Kehl en Straatsburg, waartoe de tot stand gebrachte verbetering in den vaargeul van den Boven-Rijn haar aanleiding gaf. Dank zij den goeden waterstand in 1912 voldeed dit aan de verwachting, doordien de vele goederen bestemd voor den Boven-Elzas en Zwitserland, die vroeger te Mannheim moesten worden overgeladen, om per spoor of minder regelmatig varende schepen verder te worden vervoerd, geregeld nú per 2 à 3 maal wekelijks varende stoomschepen rechtstreeks de genoemde Boven-Rijn-havens bereiken. Eveneens kon zich dientengevolge een direct export-verkeer van deze havens naar en via Amsterdam ontwikkelen. Niet oneigenaardig was het levendig en woelig tafereel, dat voor het eerst de aandacht der Straats-

burgers trok, toen, in de lente van 1912, twee opvolgende booten elk met een lading Murcia-sinaasappelen uit Carthagena, te Amsterdam aangevoerd, in Straatsburg aankwamen. Een tot nog toe onbekende gebeurtenis. Voor al die reizen werd telken jare het materieel der booten vermeerderd in het type van 750 à 800 ton. In het vóórjaar van 1913 telt de vloot 23 dubbelschroefbooten met een laadvermogen van te zamen ruim 17000 tonnen à 1000 kilo. Die vloot werd gevoed door de ladingen der zich steeds uitbreidende vloot der Kon. Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij. De andere Amsterdamsche zeereederijen, in het bijzonder de Koninklijke Hollandsche Lloyd, droegen hiertoe het hare bij. Ook de handel van Amsterdam en der Noordelijke provinciën, speciaal de Zaanstreek en Groningen, zijn deze rechtstreeksche Rijnverbindingen van Amsterdam meer en meer gaan waardeeren, waardoor naast het transito-verkeer een goed betalend locaal trafiek voor onze Maatschappij zich heeft gevestigd.

Die werkkring der Maatschappij was in dit opzicht van den beginne af een succes, bij de vermelding waarvan ik echter niet verzwijgen mag, dat een gelukkige omstandigheid hiertoe medewerkte: het eerste jaar van haar bestaan was de waterstand over den geheelen Rijn toen vrij gunstig, zoodat de booten bijna voortdurend tusschen Vreeswijk en Emmerik den Rijn-Lek konden bevaren, en daardoor den längeren weg vermeden via Gorinchem, wat telkens eene besparing gaf van 24 uren, zoowel op de uit- als op de thuis-reis van elke boot. In de latere jaren had intusschen de onderneming nog al dikwijls te kampen met den bijzonderen ongunstigen waterstand op den Rijn-Lek, en alle aankleve van dien, en dit wèl gedurende vier of vijf maanden van elk jaar. Terwijl toch de waterstand op de Waal vrij wel aan de schepen een gelijken diepgang toelaat als op het Rijnvak Emmerik-Keulen, is dit op het Rijnvak Vreeswijk-Arnhem-Lobith niet het geval, en bedraagt het verschil telkens een niet onbelangrijk cijfer. Ondanks dezen tegenspoed heeft de Nieuwe Rijnvaart-Maatschappij aan hare roeping voldaan, niet alleen ten opzichte van hare verplichtingen tegenover de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij, maar ook gaandeweg ten dienste der andere Amsterdamsche reederijen, en niet minder strekt zij sedert 1906 meer en meer den localen handel van Amsterdam met den Rijn tot voordeel. Haar vloot telde in 1913 26 kleinere stoomschepen. Haar vervoer bedroeg, in tonnen van 1000 Kilo, van en naar Amsterdam:

Rijnopwaarts: Rijnafwaarts:
1904 27311 20475
1905 40872 26637
1906 46191 34255
1907 67351 40882
1908 68916 48722
1909 88550 65561
1910 110260 75728
1911 114703 87122
1912 160038 124040
1913 186777 145205

terwijl voor sommige massale artikelen uit het transitoverkeer steeds sleepschepen daarenboven werden gebezigd, zoodat bijv. over 1913 de hoeveelheid van 186777 ton Rijnopwaarts steeg tot 265198 ton. 23 Stoomschepen bedienen nu deze nieuwe Rijnvaart.

Een uiterst zuinig beheer der Maatschappij heeft het haar mogelijk gemaakt, zich ook van de voor de Rijnvaart, in het algemeen, hoogst ongunstige laatste jaren, zonder verlies aan kapitaal en bij behoorlijke afschrijving op haar materieel, staande te houden, en zelfs sedert 1907 dividenden van 6 % uit te keeren. -Zóó heeft de Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij op deze wijze voor een deel afgeweerd den slag, dien onze Tweede Kamer der Staten-generaal in 1879 - door de verwerping van het vérziende voorstel van den heer Tak van Poortvliet - misschien tegen haar bedoeling, aan Amsterdam toebracht. De adressen van het vroegere Rijnvaart-comité hadden toch gewerkt, al was het in anderen zin dan de minister Klerck verstond. Tegen het midden van het jaar 1912 heeft de Kon. Ned. Stoomboot-Maatschappij den durf gewaagd, om haar vleugels nog wijder uit te slaan. Zij heeft haar belangen samengevoegd met de belangen van den Kon. West-Indische Maildienst. In de eerste plaats gold daarbij het gewicht, dat de Kon. Ned. Stoomboot-Mij als aansluitend vervoerster bezit bij het behoud en de ontwikkeling van de verbindingen van Amsterdam ook met de buiten-Europeesche landen. Rekening werd dàn gehouden met de verwachting, dat de Maatschappij de nieuwe taak flink kon ter hand nemen, dank zij haar Rijnvloot, haar net van agenturen over geheel Europa, haar moderne outillage in Amsterdam's haven, en de mogelijkheid de groote booten in de West-Indische lijn, die zooveel belangrijker kon worden door de aanstaande opening van het Panama-Kanaal, te doen varen. Het kapitaal der Maatschappij onderging nu een groote

vermeerdering. Toen ik 24 Januari 1893 het presidentschap der commissarissen aanvaardde was het kapitaal 1,688,000 gulden met een obligatie-schuld van 15 ton. De balans, die 1 April 1914 is vastgesteld - toen ik het presidentschap nederlegde - wijst aan een kapitaal van circa 111/2 millioen met een obligatie-leening (in 1909 aangegaan) van f 1,760,000 welke echter nog werd uitgebreid. De vloot bestaat thans - wanneer wij de Rijnschepen niet medetellen - uit 56 flinke stoomschepen met een draagvermogen van 131,740 ton. In de laatste jaren kon herhaaldelijk 8 % als dividend worden uitgedeeld.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

auteurs