De briefwisseling tussen Arij Prins en Lodewijk van Deyssel

[p. 325]

201A
In memoriam Ary Prins⁶⁰¹

Ary Prins woonde in een groot stads-heerenhuis te Schiedam, het kleine stadje, een huis van de orde der oude 17e- en 18e-eeuwsche Amsterdamsche grachtenhuizen. Toen ik hem daar, omstreeks 1905, bezocht, woonde schuin tegenover hem, rechts, aan de tegenovergestelde grachtzijde, in een dergelijk huis een zijner bloedverwanten, en links, tegenover hem, in een dergelijk huis, een andere bloedverwant. Prins behoorde tot een oude Schiedamsche familie.

Als men denkt aan zijn dood, wordt men vóor-ál vervuld door den grootschen weemoed van stilte, rust, afwezigheid en onbewegelijkheid, die daar nu is, waar vroeger een en al bewegelijkheid, vurigheid, scherp gerichte belangstelling en een leven in éen, als nacht en dag doorgaande, vaart was, een vaart gericht op een steeds weder wijkend en altijd opnieuw toegestreefd doel ... Stil moet het nu op het kerkhof zijn en in de straten der stad zéer stil.

Want Prins, zoon van den heer en mevrouw Prins-Gijsberti Hodenpijl, was een man van ras, en van een door de heerlijke menschen-eigenschap der energie bezield ras. In hem leefde voort een stelligheid en snelheid van levensbewegen, die reeds, juist zóo, verre voorvaderen van hem moeten hebben bezeten.

Bij het graf heeft De Meester van zijn oud-Hollandschheid gesproken en Boeken van het innig Hollandsche aan hem.

Bij hem domineerde de wil, de doorzetting, en iets meer aandoenlijks nog dan bij lijdelijke, door gevoelsaandoeningen beheerschte en geleidde naturen wordt gevonden, was in zijn karakter -: zoowel de opmerkelijkheid, dat bij dezen koelen, korten, snellen levende, sommige groote levenswendingen door zegevierende gevoels-doorbraken alleen werden bepaald, als die, dat de aandacht van zóo vele duizenden kleine uren alleen aan dingen van gevoel en verbeelding werd besteed.

Bij hem domineerde de wil. De inhoud van het leven zoû in een bepaald uur tot iets minder of meer moois worden verwerkelijkt ... minder of meer, dát zoû wel blijken en men hóópte op iets zoo mooi mogelijks - maar in dat uur, op dat tijdstip, móést de voorgenomen handeling worden volvoerd. Be Thou good and let Heaven answer for the rest. Indien gij u akelig, ziek, lusteloos gevoelt, - indien gij ‘toch niets goeds zult kunnen doen’ - het kómt er niet op aan, gíj gáát naar uw kantoor, gíj gáát naar uw werkkamer, - en wat er geschiedt, dat geschiede, - de opgewektheid door het besef uwer wilsvolbrenging zál u tot iets in staat maken ...

Van 1882 af heb ik Prins gekend. Tusschen 1890 en ongeveer 1905 mocht ik mij een intiem vriend van hem noemen. Na 1905 ontmoette ik hem hoofdzakelijk in de bijeenkomsten, waar zijn ijveren voor de Nederlandsche letterkundigen hem bracht.

601 Zie noot 1 bij de Inleiding.

[p. 326]

Als schrijver over Nederlandsche en Fransche letterkunde in het weekblad De Amsterdammer onder redactie van J. de Koo, ontving ik in 1882 een brief uit Voorburg, met een opmerkelijke realistische schets: sober, droog, echt en raak. Het was de tijd, dat Frans Netscher schreef onder den ‘schuil’-naam H. van den Berg. Weldra verscheen de eerste bundel van een nieuw auteur: A. Cooplandt, een boekje, verrijkt met etsen van mej. Van Houten. Deze Cooplandt was degene, die mij uit Voorburg had geschreven en heette met zijn familienaam: Ary Prins.

Het werk van Prins is in drie perioden en drie stijlen te verdeelen: 1. De realistische; 2. De Poë-iaansche; 3. De middeneeuwsch-monumentale.

Prins was een beminnaar der negentiende-eeuwsche Fransche letterkunde. Heeft hij in den bundel Uit het Leven het Fransche realisme-naturalisme door-en-door Hollandsch toegepast, het omgezet tot Hollandsche Kunst, zoo dat het onmiddellijk paste in de groote Hollandsche realistische traditie, uit welke realistische Hollandsche Kunst trouwens de geheele Fransche realistische schilderkunst en literatuur der negentiende eeuw is voortgekomen; - tot de Poë-iaansche kunst zijner tweede periode is hij gekomen door studie o.a. der werken van den Amerikaan Edgar Allan Poë in de meesterlijke vertaling van den Parijzenaar Charles Baudelaire.

Voor het werk zijner derde en grootste periode (Een Koning; De Heilige Tocht) zie ik in de Fransche Literatuur slechts zijdelingsche antecedenten, in de stijlen van Villiers de l'Isle Adam en Maeterlinck, terwijl in Nederland de sympathieën van André Jolles met die van Prins samengingen en het werk zoo wel van Arthur van Schendel als van Adriaan van Oordt een verre overeenkomst met dat van Prins vertoont, meer een negatieve, voor zoo ver het anders is dan het algemeene naturalistische van het laatste vierde der negentiende eeuw namelijk.

Prins was een fijnproever, een liefhebber van zeldzame literaire dingen. Hij was het, die, onder ons allen van '80, plekken ontdekte in de, zeer weinig bekende, geschriften der kleine groep Fransche ‘realisten’, welke zich, na De Balzac en vóor Zola en diens ‘naturalisten’, had voorgedaan en genoemd wordt naar Champfleury⁶⁰² en Duranty.⁶⁰³ Hij gaf mij La Cause du beau Guillaume met dat superbe begin.

Hij was een vriend van Léon Bloy, die, met een Deensche vrouw gehuwd,

602 Champfleury was de schuilnaam van Jules Husson (1821-1889), auteur o.m. van Le Réalisme (1857), Chien-Caillou (1847), Les Aventures de Mademoiselle Mariette (1853) en Les Souffrances du Professeur Delteil (1853), welke beide laatste werken Van Deyssel leerde kennnen door tussenkomst van Prins.

603 Zie noot 530.

[p. 327]

op zijn doorreis naar Denemarken steeds Prins te Hamburg bezocht.⁶⁰⁴ Hij was een groot vriend van Joris Karl Huysmans, die immers ook Sainte Liduïne de Schiedam behandelde, wien Prins bij zekere aangelegenheden in Holland, Huysmans' oorspronkelijk vaderland, in 't bizonder behulpzaam was geweest, en die aan Prins, uit erkenlijkheid daarvoor, een stel prenten van Odilon Redon heeft geschonken, in eerste staten en fraai geëncadreerd, die te Hamburg aan de wanden van Prins' studeerkamer waren bevestigd. Want Prins, in het latere leven opvolger van zijn vader als Directeur der Stearine-Kaarsenfabriek ‘Apollo’ te Schiedam, heeft van 1885 tot 1905 Hamburg bewoond. Dáár vooral heb ik hem goed gekend. Daar heb ik drie of vier maal een maand à zes weken bij hem gelogeerd, te Hamburg en te Altrahlstedt, een voorstad van Hamburg aan den Deenschen kant.

Prins was in 1885 naar Hamburg gegaan als agent der Kaarsenfabriek, waarvan zijn vader Directeur was. Te Hamburg heeft hij - in onderscheiding van Potgieter, die wel een goed, maar niet een buitengewoon koop- en Beursman was - een ware genialiteit in het koopmanschappelijke aan den dag gelegd. Van de kleine bizondere agentuur heeft hij een groot algemeen commissie- en exporthuis gemaakt. Hij ging aan en verbrak associaties met Duitschers. Toen hij uit Hamburg vertrok, kon zijn magnifieke positie te Hamburg ingenomen worden door zijn broêr Willem, den oud-officier, terwijl een oudere broêr de vertegenwoordiging der zaak te Teheran vestigde.

Dat leven van Prins te Hamburg, waar hij ook dagelijks de kunst beöefende, heb ik bijgewoond.

Des morgens altijd, precies op de minuut, het huis verlaten. Vóor de Beurs geluncht in het centrum der stad. Eerst 's avonds ten zes uur, half zeven, weêr thuis. Aan de Beurs gezien en gaarne gemoogd. Des ochtends, wat bleek, steeds met den spoed en met de stiptheid van het plichtsbesef, nimmer te laat, de

604 De frequentie van deze bezoeken is in werkelijkheid zeer gering geweest, zoals wij menen te mogen afleiden uit o.m. Bloy's Mon Journal I, 1896-1899, II, 1899-1900, door ons gelezen in de vijfde druk van 1942. Hierin wordt geen enkele maal van Prins melding gemaakt. Zekerheid bestaat alleen over een bezoek van Bloy aan Prins in de tweede helft van februari 1891, bezoek dat door Bloy werd aangekondigd bij schrijven van 11 februari 1891: ‘Mon cher Prins, Je vous écris en toute hâte et sans aucune littérature n'ayant que très peu de minutes. Je pars samedi matin pour le Danemark où je vais passer quelques semaines auprès des parents de ma femme. Vous savez sans doute par mon dernier livre - “Christophe Colomb devant les Taureaux” - que j'avais chargé mon éditeur de vous envoyer, que j'ai, depuis quelques mois, épousé la fille aînée du poète Danois, Christian Molbech. Ce volume lui est dédié. - Nous arriverons donc ensemble à Hambourg lundi matin, venant de Cologne -, je ne sais pas à quelle heurre - Etes-vous curieux de nous voir? Nous aurons, je crois, deux jours à dépenser, mais assez peu d'argent. Etes-vous en état ou en humeur de nous donner l'hospitalité? Sinon, nous irions simplement à l'hôtel Höfer près de Hoheluft, qu'on m'a signalé. -’

[p. 328]

straat op, de stad in, naar het zakenleven. De geheelen ochtend plannen maken, delibereeren, confereeren, laten telephoneeren en telegrapheeren, vele zaken te gelijk behandelen, persoonlijk démarches doen. Aan de lunch en op de Beurs opgewekt, spraakzaam, geestig: met vele anecdoten en pittoresque opmerkingen, terwijl daar achter steeds de aandacht strak op de zakelijkheden bleef gericht. De middag weder zooals de ochtend. Elken middag uren lang op het kantoor. Dan naar huis, per rijtuig, tram of trein. Prettig thuis dineeren, bij mijn eerste verblijf met mij alleen, bij het tweede met Willem Prins en mij, bij de latere in het gezin en met de logés. Des avonds, niet altijd maar bijna altijd naar de studeerkamer, - avondzittingen, in later tijd onderbroken door het thee-uur in de familie, besteed aan kunst- en letterkunde.

Dan las hij mij wel voor uit zijn geliefde auteurs, en leerde mij zoo o.a. Dostoïevsky⁶⁰⁵ kennen. Maar elke avond onderhielden wij ons gedurende een uur of langer niet met elkaâr. Dan zat hij aan zijn schrijftafel en werkte. Hij had prachtige midden-eeuwsche voorwerpen. Eenige stonden er boven op zijn schrijfbureau. Hij had dan een geurige zware sigaar ontstoken. De kamerruimte om het bureau werd telkens in een wolk gehuld en door die wolken heen betuurde hij de midden-eeuwsche voorwerpen en hielp zoo zijn geest komen tot de diepe verbeeldingswerkingen, waardoor hij de voorstellingen zag, die hij omzette in de woordentaal.

Men weet hoe hij werkte, hoe hij vijf, zes, acht maal de zelfde bladzijde, hetzelfde volzin-vak, óver maakte. Dan werd er niet gesproken! Dan las ik of werkte ook.

Naast het koopmanswerk en het kunstwerk, hield hij zich ook bezig met sport. Niet een mede-doend aandeel daarin nemend, maar als belangstellend toeschouwer, en ... tijd-opnemer. Hij was destijds in Duitschland bekend als een der beste tijd-opnemers bij wielerwedstrijden. Zijn portret prijkte in de sportbladen. Meer dan eens heb ik hem bij dergelijke races vergezeld. Eens had ik iets aan den pols, moest mijn arm in een zwarten doek dragen. De beste renners van den internationalen wedstrijd kwamen op Prins toe, in de pauze, en naderden ook mij, vervuld van een belangstelling, die duurde tot zij vernamen niet met een door een ongeval interessanten Amerikaanschen wielrijder maar met een Hollandsch letterkundige te doen te hebben.

Prins verkeerde ook met de andere Hollanders te Hamburg. Aardige diners

605 Over Dostoïevsky (1821-1881) heeft Van Deyssel zich geuit in De Nieuwe Gids, Jrg. 1922 II, blz. 109-111, herdrukt in de bundel Nieuwe Kritieken, A'dam, 1929, blz. 57-60. In het Algemeen cultureel maandblad De Tafelronde, Eerste jrg., mei-juni 1953, blz. 259-265, publiceerden wij Van Deyssels aantekeningen bij zijn hernieuwde kennismaking met Dostoïevsky, in het laatste kwartaal van 1942. Aldaar werd ook openbaar gemaakt het in diezelfde periode geschreven opstel over De Idioot, toen door Van Deyssel gelezen in de tweedelige Franse vertaling van Victor Dezély.

[p. 329]

en soupers herinner ik mij bij den Heer Van Dissel. Men ontmoette daar den Nederlandschen consul te Hamburg, Bosschart, later gezant, met zijne zusters, een jongen Boissevain, een verbazend voortvarenden jongen De Vries, dien Prins gaarne mocht, naar ik gis wijl er eenige overeenkomst tusschen hunne karakters was.

Behalve voor al het genoemde - de Familie, de Vriendschap, den Handel, de Letterkunde, de Sport - interesseerde Prins zich ook zeer voor schilderkunst. Hij was een vriend van Toorop, dien men te Hamburg wel eens bij hem ontmoette. Jongere schilders hielp hij voort. De oud-Hollandsche schilderijen, die hij te Hamburg kocht, pasten voortreflijk in zijn groot oud-Hollandsch huis te Schiedam. In het museum van Hamburg ging zijn voorkeur naar den gekruisten Christus van Matthias Grünewald, - in verband met zijne vereering voor het Middeneeuwsch Christendom.

In welke milieus men hem - tengevolge zijner zoo van elkaâr verschillende levens-manifestaties en belang-stellingen - ook zag, steeds trof Prins als de bizóndere mensch te midden der betrekkelijk gewónen. Hij had iets bizonders aan zich. Een búiten-gewoon mensch, een aparte aard, een scherp uitgedrukt, zeer zeldzaam voorkomend, karakter. Bij zijne familie in Den Haag (waar zijn ouders woonden aan het Bezuidenhout), te midden van zijn eigen gezin te Hamburg, tusschen Beursmensen, sportslieden, kunstkoopers, bij vroolijke feestvierders, bij kunstenaars of letterkundigen, - steeds zag men dat eenige, - den ras-mensch, met het bleeke gelaat zijner jeugd, en met iets roods daarin, gevestigd in het fellere rood der bolletjes in de ooghoeken, en dat een lichten gloed uitscheen door de bleeke en zwart-bruine uitschijningen van het gelaat, het hoofdhaar en de oogen heen, over de gehele voorzijde van het hoofd, - dat gelaat, met de uitdrukking der onverschrokkenheid en fierheid, lichtelijk achterover gestrekt, zooals sommige zijner portretten het toonen, of met de vormen van den spits voorwaardsen bouw, gehouwen als om in zijn snelheid met gereeder levensbewegen de lucht te doorklieven en tusschen tegenstand zich te drijven, - dien kop als van een bij het nachtelijk licht met onweêrstaanbaar voortijlen een brandende stad bestormenden poorter.

Stéeds zag men ook het andere deel van dat eenige: den mensch van wil en bewustheid, die in het gezelschap was maar tegelijk daarbuiten en daar boven, wakend, wákend, dat boven de genoegens zijner deelnemingen aan het leven zijn opmerkersleven werkend bleef, ook ten opzichte der dan tegenwoordige omgeving, en onafgebroken de hoogere inhoud zijner gedachten, in de vaste lijnen van zijn levensgedrag en tijdsverdeeling, ongeschonden.

Zóo is Prins geweest, de zeldzame, kern-rijke, gloed-rijke, Hollander, de vertegenwoordiger bij uitnemendheid der practijk van een der hoofdzakelijke inzichten van 1880: dat letterkunde kunst is, dat kunst hoedanigheid, graad, heeft, en dat een der uitsluitende methoden naar welke een hooge graad wordt bereikt, is het willend, zwoegend, met onverzettelijke volharding veranderend

[p. 330]

en verbeterend, streven naar den hoogsten graad, naar die hoedanigheid, die de bèste is.

L. van Deyssel.