Antwoord aan het kwaad, getuigenissen 1939-1945

[p. 5]

Verantwoording

Een bloemlezing als deze verplicht haar samensteller ook in zijn verantwoording tot soberheid. Getuigenissen 1939-1945: getuigen laat men spreken, zelf op de achtergrond blijvend. Enige beknopte persoonlijke en bibliografische gegevens zijn op hun plaats, maar ook daarzonder zou de lezer wel bemerken, dat het voor het overgrote deel stemmen uit die zes jaren en in een enkel geval stemmen uit de tijd kort erna zijn, die zich tot hem richten. Alsook dat niet alleen Joden aan het woord zijn, al waren Joden hier de meest geroepenen tot het geven van hùn ‘antwoord’.

‘Antwoord aan Eichmann’ was de titel, waaraan de samensteller onder de indruk van de strafzaak-Eichmann aanvankelijk had gedacht. Deze getuigenissen zelf doordrongen hem er echter meer en meer van, dat het hier en nu waarlijk niet alleen gaat om die diepgezonken mens, medemens, in deze bladzijden overal en nergens aanwezig, maar om datgene, wat hij vertegenwoordigde en nog vertegenwoordigt: de val, zo onpeilbaar diep, de ontoereikendheid, zo jammerlijk, de zonde, zo ten hemel schreiend, dat de taal de woorden lijkt te missen, om ze te karakteriseren en wij wel onze toevlucht moeten nemen tot zwaar geladen en naar vele zijden interpretabele formules als ‘het kwaad’ of ‘de duivel’. Als belichaming van een satanische ontkenning van waarden, bezeten van een satanische drift tot het onmenselijke, zo staat deze welhaast tot symbool geworden gestalte thans voor ons; het is wel met angst en deernis, dat wij ons rekenschap geven van zijn bestaan en van de uitdaging, die het feit zelve van dat bestaan tot ons richt. Iedere lezer moet uiteraard zijn eigen antwoord op deze uitdaging vinden; de hierachter staande getuigenissen willen hem daarbij een steun zijn, daarvoor een richting aanduiden.

Naar een vrijwel algemeen aanvaarde schatting hebben de nazi's ongeveer zes millioen Joden vermoord. Een aantal van hun slachtoffers heeft ons getuigenissen nagelaten; verder hebben vele overlevenden willen spreken. Wij vinden hier

[p. 6]

verhalen van ervaringen, rekenschap van daden en daadloosheid, van verzet en medeplichtigheid; wij horen aanklacht en verdediging, verklaring en toelichting. Wij luisteren naar de herdenking van zovelen voor wie nergens een steen staat opgericht, naar de uiting van rouw, en berouw, van smart en vreugde. Enkelen was het zelfs gegeven, het onuitsprekelijke niettemin uit te spreken: in de taal der poëzie. Dit alles is er en nog meer. De keuze daaruit was niet eenvoudig; de samensteller van deze bloemlezing, bezield toch van het oprechte voornemen, de voornaamste aspecten van dit stuk verleden te belichten, slaagde er niet in, een daartoe bruikbare kwalitatieve en kwantitatieve maatstaf te vinden. Elke stem, ook de bescheidenste, misschien juist de bescheidenste, had recht op gehoor: wie nu wel aan het woord te laten, wie niet? In nog sterkere mate voelde hij deze moeilijkheid ten aanzien van de bijdragen van niet-Joden, die, gering in aantal, helemaal niet representatief konden zijn en slechts dienen als achtergrond, als aanvulling, ter verlevendiging. Hoe dan ook, de samensteller moest er wel in berusten, dat hij niet meer zou kunnen geven dan wat hij een gerichte wanorde zou willen noemen, niet zonder de hoop, dat die verbinding van gerichtheid en wanordelijkheid, die binnen onduidelijkheid nagestreefde duidelijkheid, als zo vaak bij het historische beeld, het minst onbevredigend zal blijken. Het is toch naar ervaring de spanning zelve, in deze tegenstellingen aanwezig, die de geest van de opnemende lezer activeert. En daarom is het hier vooral te doen geweest: dat die lezer, met de hem voorgelegde documenten verkerend, de weg inslaat tot het zelfgericht, waaruit tenslotte zijn eigen antwoord aan, antwoord op het kwaad voortkomt, wie weet als een waardevolle blijvende verworvenheid.

De samensteller betuigt tenslotte zijn dank aan hen, die voor de overneming van de hiernavolgende bijdragen hun toestemming hebben verleend, alsook aan de Uitgeverij J.M. Meulenhoff voor het initiatief tot een uitgave van deze inhoud en strekking.