De mannen achter De Standaard

Geschiedenis van een antirevolutionair dagblad

[p. 25]

1. Naar een eigen dagblad

Het verschijnen van De Standaard op 1 april 1872 vormde het voorlopige hoogtepunt van een gedurig pogen in orthodox gereformeerde kring om zich van het bezit van een eigen dagblad te verzekeren. Al een tiental jaren voor die datum, in 1862, had mr. G. Groen van Prinsterer (1801-1876), de leider van de antirevolutionaire richting, verzucht dat het onbeduidende van de organisatie en van de invloed van zijn politieke groepering mede te wijten was aan het gemis van ook maar één eigen dag-, week- of maandblad. Zoals wij nog zullen zien, stelde hij hiermee de bestaande situatie ongunstiger voor dan deze in feite was, met een levendige afwisseling van soms slechts enkele jaren verschijnende, kerkelijke en politieke periodieken. Niettemin toont zijn verzuchting aan dat het besef van de lotsverbondenheid van de antirevolutionaire richting met een eigen staatkundig orgaan toen reeds aanwezig was.¹

Temidden van de verschillende personen en groepen die met elkaar de gereformeerde orthodoxie vormden, ontwikkelde de antirevolutionaire richting zich in de loop van de negentiende eeuw, niet zonder onderlinge strijd, tot de hechtst aaneengesloten en invloedrijkste stroming. Als beweging die tegenover de geest van de Verlichting en het rationalisme in de officiële theologie opkwam voor de klassieke calvinistische belijdenisgeschriften, maakte de gereformeerde orthodoxie (althans het grootste gedeelte daarvan) zich in een aantal stappen los van het hervormde kerkverband. Behalve op het vlak van geloofsbeleving en kerkorganisatie vonden de aanhangers van de gereformeerde orthodoxie elkaar eveneens in de politieke en maatschappelijke strijd, in het bijzonder waar de positie van het christelijk onderwijs in het geding was.²

De kiemen van de antirevolutionaire richting lagen in het Reveil, de godsdienstige opwekkingsbeweging die vanaf ongeveer 1815 verspreid raakte in Europa en een grote nadruk legde op een streng rechtzinnig christendom, per-

1 J.C. van der Does, ‘De antirevolutionaire pers in de eerste jaren van het bestaan der partij (historisch overzicht)’, in: Antirevolutionaire Staatkunde, 5 (1931), 59.

2 D.Th. Kuiper, ‘Tendenties en processen in de Nederlandse samenleving rond de eeuwwisseling’, in: J.W. van Hulst e.a. (red.), Vernieuwingsstreven binnen het Nederlandse onderwijs in de periode 1900-1940, Groningen 1970, 15-25.

[p. 26]

soonlijke geloofsbeleving, evangelisatie en maatschappelijk hulpbetoon.³ Afkomstig uit Zwitserland en Frankrijk, werd het Reveil door pioniers als de letterkundigen Willem Bilderdijk (1756-1831) en Isaac da Costa (1798-1860) en de evangelist Abraham Capadose (1795-1874) aangepast aan de Nederlandse verhoudingen.

In Den Haag en Amsterdam ontmoetten halverwege de negentiende eeuw een aantal Reveilmannen - vaak van aristocratische komaf - elkaar in een kring van ‘Christelijke Vrienden’ onder voorzitterschap van Groen van Prinsterer.⁴ In dit milieu hield Groen de voordrachten, later in boekvorm gebundeld als Ongeloof en Revolutie (1847). Hierin werkte hij de stelling uit dat het verlaten van het evangelie in staat en samenleving via een werelds vrijheidsideaal uitloopt op een anarchie waaruit alleen de dictatuur nog redding biedt.⁵ Kortom, de antirevolutionairen verwerpen de Franse revolutie en Rousseau's idee van de volkssouvereiniteit (‘volonté générale’). Als voorman van het Reveil zou Groen vanaf de late jaren twintig van de negentiende eeuw tot aan het begin van het publieke optreden van Kuyper, omstreeks 1870, voor de Nederlandse bevolking het gezicht van de antirevolutionaire richting, tot op zekere hoogte ook van het orthodoxe kamp als geheel, bepalen.

3 R.P. Zijpe, ‘Een geschiedenis van de gereformeerde gezindte’, in: Anderhalve eeuw gereformeerden, Utrecht 1984, 18-20.

4 J.A. de Kok, Drie eeuwen Westeuropese kerkgeschiedenis. Een inleiding: 1680 tot heden, Hilversum 1979, 101-102.

5 A.J. van Dijk, ‘Groens Ongeloof en revolutie’, in: C. Bremmer & M.N.G. Kool (red.), Een staatsman ter navolging. Groen van Prinsterer herdacht (1876-1976), Den Haag 1976, 183.

Groen van Prinsterer als publicist

Vanwege zijn inspanningen op het gebied van de pers staat Groen te boek als 's lands ‘eerste antirevolutionaire dagbladredacteur’.⁶ Als jonge, zesentwintigjarige jurist was hij in 1827 verbonden aan het Kabinet des Konings, eerst als gewoon ambtenaar, later als secretaris. Het behoorde tot zijn taak om voor de koning beleidsstukken samen te vatten en belangrijke passages in de binnen- en buitenlandse pers aan te strepen. Dusdoende maakte hij al vroeg in zijn carrière, in de bewogen tijd van het uitbreken van de Belgische opstand, kennis met de werking van het Nederlandse staatsapparaat onder de druk van de openbare me-

6 T.J. Kerpel (red.), De waarde van het woord. Een historische lijn in 150 jaar christelijke journalistiek, Groningen 1974, 39.

[p. 27]

ningsvorming.⁷ Zijn conceptie van een christelijk-historisch staatsrecht, in een meer systematisch verband later onder andere ontvouwd in Ongeloof en Revolutie, vond in deze periode haar oorsprong. Na zijn eerdere overgang tot het Reveil brak Groen, afkomstig uit een vrijzinnig milieu, nu ook in zijn maatschappijbeschouwing met de liberale tijdgeest van zijn dagen.⁸

Met het rijpen van een eigen visie beperkte Groen zich niet langer tot een zuiver ambtelijke omgang met de pers, maar wijdde hij zich ook zelf aan publicistische arbeid. In een onuitgegeven advies ten behoeve van de koning, getiteld Over de beteekenis en het belang van de periodieke drukpers, had hij in 1829 de beginselloosheid van de bestaande bladen veroordeeld, die het volk gemakkelijk de verkeerde kant konden uitsturen. Gezien de invloed die de pers als staatsmacht kan uitoefenen, zou de oprichting van een regeringsgezind orgaan dan ook wenselijk zijn, meende Groen.⁹

Met een aantal anderen nam hij hierop zelf het initiatief tot de uitgave van het politieke tijdschrift Nederlandsche Gedachten (1829-1832). Het eerste nummer verwees naar de Belgische radicaliseringsbeweging die, mede aangewakkerd door het autoritaire bewind van koning Willem I, voorafging aan de opstand van 1830. Groen zag, op de golven van de achterliggende liberale revolutie- ideologie, ‘de Constitutionele Troon, het Protestantismus en de Nederlandsche eigenaardigheid’ bedreigd. Daarom schreef de nieuwe periodiek bij wijze van program:

‘Welk middel is tot afwending van dit gevaar krachtig genoeg? De opwekking van den echt Nederlandschen geest. Deze verzet zich tegen losbandigheid, even zeer als hij van slaafsche afhankelijkheid gruwt. Door het zuiver Christendom gevormd, is hij tegen ongeloof en onverschilligheid gewapend, maar ook tegen bijgeloovigheid en dweeperij. In vele opzichten gehecht aan hetgeen oud en voorvaderlijk is, heeft hij scherp geteekende, eerbiedwaardige, en met den Franschen aard niet ligt verwisselbare trekken. Alleen in het opwekken en levendig houden van dien Vaderlandschen geest, ligt voor Regeering en Volk het genoegzame middel om de vijanden van orde, van ware Godsdienstigheid en van Nederlandschen zin te bestrijden.

7 J.C. Rullmann, ‘De politieke leiding onzer christelijke periodieken in de negentiende eeuw, I. Nederlandsche Gedachten (1829-1832)’, in: Antirevolutionaire staatkunde, 6 (1932), 496-499.

8 G.J. Schutte, Mr. G. Groen van Prinsterer, Goes 1977 (2^e dr.), 32-36.

9 C. Tazelaar, ‘De voorgeschiedenis van het eerste antirevolutionaire tijdschrift’, in: Antirevolutionaire Staatkunde, 3 (1927), 498-509.

[p. 28]

Met deze denkbeelden doordrongen, hebben eenige Nederlanders zich vereenigd tot het mededeelen van Nederlandsche Gedachten. Voorwaar, het zou geen teeken van doorzigt en vaderlandsliefde zijn, zoo men ook nu nog stilzwijgen en inschikkelijkheid als raadzaam beschouwde.’¹⁰

Ironisch genoeg zou Groen zijn Nederlandsche Gedachten benutten als een podium om zijn kritiek op het officieel gevoerde beleid (volgens hem te coulant) te ventileren, toen het verzet tegen de Nederlandse heerschappij in 1830 omsloeg naar de opstand waarmee België zich als een zelfstandige natie constitueerde. Het blad verscheen overigens onregelmatig en in een kleine oplage (bij het eerste nummer 600 exemplaren). De inhoud, afgestemd op het intellect en het elan van Groen en zijn geestverwanten, en de prijs (verhoogd met de gebruikelijke zegelbelasting) stonden de doorbraak van Nederlandsche Gedachten in de weg, zodat de uitgave binnen twee jaar om financiële redenen moest worden gestaakt.¹¹ Op deze eerste serie Nederlandsche Gedachten van 122 nummers zou Groen later, van 1869 tot 1876, een tweede reeks (257 afleveringen) laten volgen.¹²

Zijn reputatie als dagbladredacteur ontleent Groen aan zijn betrokkenheid bij de uitgave van de van oorsprong conservatieve Utrechtse krant De Nederlander. Achttien jaar na het verdwijnen van de eerste serie Nederlandsche Gedachten was in de kring van ‘Christelijke Vrienden’ juist de gedachte besproken om bij wijze van begin van christelijke partijvorming een dagblad op te richten, toen Groen werd aangezocht om de noodlijdende uitgave van De Nederlander in de geest van zijn politieke richting voort te zetten.¹³

Onder zijn leiding werd De Nederlander vanaf 1 juli 1850 het eerste protestants-christelijke, in casu antirevolutionaire dagblad¹⁴, dat in zijn orangistisch getinte program onder meer schreef:

‘Nederland is een historische staat, waarin niet alle vrijheden en rechten door revolutionaire aanmatiging vernietigd hebben kunnen worden. Nederland is een Christelijk land, waarin eerbiediging van het Evangelie het

10 Rullmann, ‘De politieke leiding’, 504-505.

11 A. Hoogerwerf, Van strijdblad tot gezinskrant. Geboorte, groei en gestalte van de protestants-christelijke dag- en nieuwsbladpers in Nederland, onuitgegeven doctoraalscriptie politicologie, z.p. z.j., 6-7.

12 G. Puchinger, ‘Iets over Groen van Prinsterer als journalist’, in Bremmer & Kool, Een staatsman ter navolging, 210-212.

13 Van der Does, ‘De antirevolutionaire pers’, 78.

14 Gedenkboek. Opgedragen door het feestcomité aan Prof. Dr. A. Kuyper bij zijn vijf en twintigjarig jubileum als hoofdredacteur van De Standaard, Amsterdam 1897, 6.

[p. 29]

recht en de plicht van de Overheid en de onderdanen is. De Overheid, Christelijk of niet, is aan de hoogste landswet gehouden. Nederland is een Protestantsche Staat, waarin, bij ruime verdraagzaamheid, voor het behoud en belang der Christelijk-Protestantsche kerk moet worden gezorgd. Nederland is een land, waar het eenhoofdig gezag lang heeft bestaan; en waar de strekking naar de monarchie, als naar den waarborg tegen plaatselijke onderdrukking, bepaaldelijk met den wens van het Huis van Oranje nationaal was. Nederland is een vrij land, waar de rechten van bijzondere personen en van corporatiën [worden] geëerbiedigd en de Natie een belangrijken invloed op de behandeling der Staatsaangelegenheden had. Deze herinneringen zouden ten leidraad behooren te strekken zoo men in den geest der natie regeeren, zoo men in de kracht der natie steun wilde zoeken.’¹⁵

De Nederlander heeft, aldus Puchinger, een rol van betekenis gespeeld door twee belangrijke kabinetten, van Thorbecke (1849-1853) en van Van Hall (1853-1856), journalistiek te begeleiden, en door bij te dragen tot de bewustwording van de antirevolutionaire beginselen.¹⁶ Maar ondanks de goede wil en de vele inspanningen van Groen en een kleine kring van andere betrokkenen, kreeg De Nederlander reeds spoedig te maken met de moeilijkheden waarop ook de vorige uitgave was stukgelopen. Groen, die op 12 november 1850 in De Nederlander schreef dat deze was bedoeld als ‘een politieke courant, niet een volksdagblad’, zou precies om die reden met zijn krant niet het succes behalen dat Kuyper (niet zonder aanloopproblemen) een kwart eeuw later met De Standaard wel oogstte.¹⁷

Onder Groen telde De Nederlander 200 á 400 abonnees die ieder de hoge prijs van fl 20 per jaar betaalden. Daarvoor ontvingen zij dagelijks een vier pagina's tellende krant, die aan beschouwende artikelen voorrang gaf; het nieuws nam De Nederlander vaak over van andere bladen. Voor de salariëring van de redacteur die de krant in de praktijk van alledag samenstelde, was slechts fl 175 per jaar beschikbaar. Er was geen geld voor een honorarium voor de andere, al dan niet regelmatige, medewerkers, meestal vrienden van Groen, zoals Da Costa, Capadose, de predikant G. Barger en vooral J.A. Wormser (1807-1862), de Amsterdamse deurwaarder die in totaal 163 bijdragen schreef voor De Nederlan-

15 Idem, 79.

16 Puchinger, ‘Iets over Groen’, 208.

17 Kerpel, De waarde van het woord, 53.

[p. 30]

der en de krant in zijn woonplaats meer bekendheid trachtte te geven. Eveneens onbezoldigd werkte degene die de meeste arbeid verzette voor De Nederlander, hoofdredacteur Groen, die in Den Haag de correspondentie voerde en de kopij verzamelde, alvorens deze naar de drukkerij in Utrecht te sturen.¹⁸

De verliezen, die over het eerste kwartaal reeds fl 1.000 bedroegen, liepen algauw weer op tot de omvang van vóór Groens komst, namelijk tot het voor die tijd catastrofale bedrag van vier- tot vijfduizend gulden per jaar.¹⁹ Ondanks de welwillende schenkingen van mevrouw Zeelt, een vermogende weduwe uit Postwijk (bij Baambrugge), die ook de Afscheiding van 1834 in Amsterdam financieel had gesteund, kon het blad op den duur niet overeind worden gehouden. De arbeid voor de krant drukte daarbij ook te zwaar op Groen, die verder ontmoedigd raakte door het gebrek aan waardering in eigen kring voor De Nederlander, wanneer deze in kerkelijke en theologische kwesties duidelijk partij koos. Met nummer 1232 van 30 juni 1855, na vijf jaargangen te hebben volgemaakt, verdween het eerste antirevolutionaire dagblad dan ook van het toneel.²⁰

18 Hoogerwerf, Van strijdblad tot gezinskrant, 7-10.

19 Kerpel, De waarde van het woord, 40.

20 Van der Does, ‘De antirevolutionaire pers’, 78-82.

Maatschappelijke tegenstellingen

Het begin van Groens optreden als courantier viel samen met een heropleving van de Nederlandse dag- en nieuwsbladpers. De eerste kranten, voortgekomen uit de samenvoeging van de periodiek geschreven koopmansbrief en het incidenteel gedrukte vlugschrift, waren in de Nederlanden in de loop van de zeventiende eeuw verschenen. Zij voorzagen in de behoefte aan nieuws, die er in de zich vormende handelsnatie bestond. Dienovereenkomstig beperkten deze bladen, die een betrekkelijk kleine kring van geïnteresseerde lezers bedienden, zich tot informatieve berichtgeving.²¹

Hoewel de Republiek meer geestelijke vrijheid kende dan menig ander land, werd de ontwikkeling van een politieke pers er belemmerd door de houding van de overheden en de belastingheffing (zegelbelasting) op gedrukte periodieken. Met het toenemen van de maatschappelijke tegenstellingen²² brak voor de Nederlandse persgeschiedenis omstreeks 1780 evenwel een nieuwe periode

21 M. Schneider & J.M.H.J. Hemels, De Nederlandse krant 1618-1978. Van ‘nieuwstydinghe’ tot dagblad, Baarn 1977 (4^e dr.), 36.

22 G.J. Schutte, ‘De Republiek der Verenigde Nederlanden, 1702-1780’, in: I. Schöffer e.a. (red.), De Lage Landen van 1500 tot 1780, Amsterdam/Brussel 1978, 310-316.

[p. 31]

aan, waarin de krantenwereld voor het eerst een politieke verscheidenheid begon te vertonen.²³ De Franse tijd bracht de Nederlandse samenleving vervolgens de principiële erkenning van de vrijheid van drukpers, maar legde het gebruik hiervan in de praktijk aan banden.²⁴

Voor het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden luidde de herwonnen staatkundige onafhankelijkheid een periode van politieke onverschilligheid en van sociale en economische stagnatie in. De pers stond machteloos tegenover deze situatie. Bovendien was haar manoeuvreerruimte onder het in naam liberale regime beperkt. Hoewel de ideële persvrijheid sinds 1815 constitutioneel was verankerd, stond de Nederlandse overheid tot 1848 een aantal wetsartikelen ter beschikking om de gedrukte periodieken aan repressieve controle te onderwerpen. Ook van economische persvrijheid was tot de afschaffing van het dagbladzegel in 1869 geen sprake.²⁵

Eerst de dreiging en vervolgens het feit van de Belgische afscheiding zouden de nationale wilskracht een nieuwe impuls geven en, behalve de wapens, ook de pennen in beroering brengen, zoals het voorbeeld van Nederlandsche Gedachten heeft laten zien. Evenals het geval was bij de eerste aanzet tot politieke profilering van de pers in de patriottentijd, tekende zich nu tussen de regeringsgezinde en de oppositiebladen een principieel verschil in maatschappijbeschouwing af, te herleiden tot de splijtzwam van de verlichte staatsraison en de daardoor gevoede revolutie-ideologie. Anders echter dan vijftig jaar eerder ging deze beginselstrijd ditmaal vergezeld van de eerste tekenen van politieke groepering in het protestants-christelijke kamp, waarmee ook de basis voor een eigen dagen nieuwsbladpers werd gelegd.²⁶

Over de ontwikkeling van de protestants-christelijke pers in de negentiende eeuw is te weinig precieze informatie voorhanden. Bekend zijn de titels van een aantal toonaangevende tijdschriften (waarover aanstonds meer), de namen van de medewerkers daarvan en soms de oplagecijfers. Maar er blijven nog veel vragen onbeantwoord. Welke rol speelden, in de vier decennia vóór de oprichting van De Standaard in 1872, de bestaande bladen binnen de protestants-christelijke wereld, bijvoorbeeld bij de afbakening van de verschillende richtingen en bij de vorming van een leidinggevend kader? In hoeverre vonden deze tijdschriften aansluiting bij de massa van het orthodoxe kerkvolk? En hoe begon

23 Hoogerwerf, Van strijdblad tot gezinskrant, 5.

24 Schneider & Hemels, De Nederlandse krant, 107-114, 120.

25 J.M.H.J. Hemels, De Nederlandse pers voor en na de afschaffing van het dagbladzegel in 1869, diss. Katholieke Universiteit te Nijmegen, Assen 1969, 16-19.

26 Hoogerwerf, Van strijdblad tot gezinskrant, 6.

[p. 32]

deze massa zich in de loop van de eeuw, ook langs andere wegen, tot een enigszins samenhangend lezerspubliek te ontwikkelen?

Het zou te ver voeren om op deze plaats uitgebreid in te gaan op deze en dergelijke vragen meer. Aan een afzonderlijke studie van de ontwikkeling van de protestants-christelijke pers in de negentiende eeuw bestaat een dringende behoefte. Maar ondertussen verdienen deze vragen het wel om hier met enige nadruk te worden gesteld, aangezien de (pers)geschiedschrijving, in het kielzog van Groen en Kuyper, onvoldoende licht heeft laten schijnen op de bijdrage die anderen in protestants-christelijke kring met hun persactiviteiten hebben geleverd aan het rijp maken van de bodem voor een eigen dagbladuitgave.²⁷

Dat Groen en later ook Kuyper onder de bestaande periodieken er geen aantroffen die in hun (antirevolutionaire) straatje pasten, mag dan waar zijn; dat de veelheid van protestants-christelijke uitgaven duidde op verdeeldheid evenzeer. Anderszins is het echter de vraag of, in vergelijking met de bladen van andere politieke en levensbeschouwelijke stromingen in de Nederlandse samenleving, hun geringschattend oordeel over de gebrekkige ontwikkeling van de protestants-christelijke pers gerechtvaardigd was. Het is aannemelijk dat de eerdere ontwikkeling, het zoeken en tasten naar een eigen publicatie, de weg heeft geëffend voor de latere dagbladstichting.

27 Zo leunt H.J. Lebbink, ‘Abraham Kuyper en de dagbladpers’, in: Antirevolutionaire Staatkunde, 41 (1971), 397, te zwaar op Kuypers voorstelling van zaken in het Gedenkboek 1897, als hij vermeldt dat tot aan het begin van De Nederlander in 1850 slechts liberale en radicale bladen bestonden.

Christelijke leeshonger

Bezien wij de situatie eerst vanaf het niveau van de zenders (of voldoet hier meer het woord zending?). De leemte die het verdwijnen van Nederlandsche Gedachten had achtergelaten, werd vooral in de kring van het Reveil als een gemis gevoeld. Daar volgde men, in de jaren na 1830 bovendien steeds intensiever, de inspanningen van geestverwanten in Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittannië, landen waar kerkelijke en politieke periodieken wel voet aan de grond kregen.²⁸ Dat in ons land de protestants-christelijke persactiviteiten na het verdwijnen van Nederlandsche Gedachten niettemin zijn doorgegaan, vindt naar alle waarschijnlijkheid mede een verklaring in de stichtelijke arbeid van het Reveil, en - meer in het algemeen - in de zendingsijver van het calvinisme, waaraan deze opwekkingsbeweging in één, concreet historische, verschijningsvorm gestalte gaf.²⁹

28 M.E. Kluit, Het Réveil in Nederland 1817-1854, Amsterdam 1936, 211-213.

29 Hoogerwerf, Van Strijdblad tot gezinskrant, 6-7.

[p. 33]

Nadat de eerste opvolger van Nederlandsche Gedachten, het tijdschrift De Leer des Bijbels. Bijdragen van en voor Gereformeerde Christenen (1832-1834) van J.J.E.F. Schröter algauw was vastgelopen in een te beperkt kerkelijke verkondiging, stichtten andere Reveilmannen in mei 1834 het blad Nederlandsche Stemmen voor Godsdienst, Staat-, Geschied- en Letterkunde.³⁰ Da Costa, mr. H.J. Koenen, later lid van de Amsterdamse gemeenteraad en van de Provinciale Staten in Noord-Holland, de advocaat mr. A.M.C. van Hall (1808-1838) en de Amsterdamse koopman-schrijver W. de Clerq (1795-1844) voerden gezamenlijk de redactie van dit tijdschrift, ‘in zekeren zin een voortzetting van Nederlandsche Gedachten,’ met ‘evengoed op historisch als op politiek gebied belangrijke bijdragen’ (Kluit).³¹ Door de opzet van het blad konden de bijdragen echter niet diep ingaan op deze materie; de stukken waren, zo verklaarde de redactie de titel, slechts ‘stemmen’ die zij wilde laten klinken.³²

Hoewel de redacteuren van de Stemmen persoonlijk tot op zekere hoogte begrip konden opbrengen voor de breuk van een aantal orthodoxe gemeenten met de hervormde kerk, de Afscheiding van 1834, besloten zij na rijp beraad om deze stap publiekelijk af te keuren in hun blad. Omdat Van Hall spoedig de Afscheiding volgde, raakte het tijdschrift nog vóór de jaarwisseling één van zijn redacteuren kwijt.³³

De Stemmen bleven tot november 1835 wekelijks, en daarna maandelijks, verschijnen. Veel abonnees gingen verloren door het vertrek van Van Hall en de oprichting van De Reformatie. Tijdschrift voor de Christelijk Gereformeerde Kerk (1837-1847), dat als orgaan voor de afgescheiden gemeenten was bedoeld, maar ook veel aandacht besteedde aan politieke kwesties, zoals de positie van het christelijk onderwijs; behalve Van Hall verleende ook Wormser hieraan medewerking.³⁴

Om de uitgave van de Stemmen ondertussen te kunnen voortzetten, kwam dit blad vanaf november 1838 in een kleiner formaat uit onder de gewijzigde titel Stemmen en Beschouwingen over Godsdienst, Staat-, Geschied- en Letterkunde. In oktober 1840 verdween het tijdschrift alsnog van het toneel, toen de reste-

30 Kluit, Het Réveil, 213-215.

31 Idem, 227.

32 Van der Does, ‘De antirevolutionaire pers’, 65.

33 Kluit, Het Réveil, 218-223.

34 Van der Does, ‘De antirevolutionaire pers’, 69-71. Aanvankelijk was de ondertiteling Tijdschrift der Christelijk Gerformeerde Kerk, maar omdat De Reformatie die pretentie niet kon waarmaken, veranderde het blad na protesten ‘der’ in ‘voor de’.

[p. 34]

rende leden van de redactie het gevoel hadden gekregen te zijn uitgeschreven en andere bezigheden hun tijd gingen opeisen.³⁵

Onmiddellijk nadat de Stemmen waren verstomd, kwam in Reveilkring de vraag ter sprake: ‘Kunnen wij nu niet een in Christelijken zin geschreven politiek blad oprichten, dat meer dan eenmaal 's weeks verschijnt, en met name de practische politiek van den dag op het gebied van wetgeving, kerk, onderwijs, gevangenis- en armwezen behandelt?’ De Haagse rechter mr. P.J. Elout van Soeterwoude (1805-1893), die deze mogelijkheid onderzocht, vond echter niemand bereid de redactie van zo'n nieuwsblad op zich te nemen, zodat het plan mislukte.³⁶

De herinnering aan de Stemmen klinkt evenwel door in de titel van het maandblad dat zes jaar later zou worden uitgegeven, De Vereeniging, Christelijke Stemmen (1846-1876). Terwijl in de Stemmen overwegend theoretische bespiegelingen waren geplaatst, concentreerde De Vereeniging zich op de maatschappelijke praktijk. Ook dit tijdschrift kwam voort uit Reveilkring. Het initiatief dateerde van de eerste bijeenkomst van de ‘Christelijke Vrienden’ in augustus 1845 in Amsterdam. De hoofdredactie berustte bij O.G. Heldring (1804-1876), die als predikant op vele terreinen (met name op onderwijsgebied) actief was.³⁷

Terwijl de Stemmen waren gevuld door een beperkt aantal medewerkers, trok Heldring van velen bijdragen aan: enerzijds de predikanten die in de kerk naar opwekking streefden, zoals Beets, Hasebroek, James, Molenaar, Le Roy, Van Rhijn, Callenbach, Van Oosterzee en Doedes, en anderzijds betrokken voormannen als Da Costa, Capadose, Koenen, Van der Kemp, Groen, Singendonck, Mackay, Van der Brugghen, Wormser, Schimsheimer en Looman.³⁸ Behalve Groen waren ook andere mensen uit dit rijtje betrokken bij de vorming van de antirevolutionaire richting. Maar hoewel De Vereeniging een gezaghebbend orgaan was dat vanuit een internationale oriëntatie behalve ontwikkelingen in kerk en theologie ook staatkundige kwesties besprak, miste het, als het er in de politiek op aankwam, door zijn brede opzet toch een vaste koers.³⁹

De stichting en de snelle opgang van De Vereeniging vielen in een tijd dat christelijke lectuur een opmerkelijke aftrek begon te vinden. Vanaf de tweede helft van de jaren veertig verschenen er plotseling aanzienlijk meer christelijke

35 Kluit, Het Réveil, 227-229.

36 B. de Gaay Fortman, Figuren uit het Réveil. Opstellen van Mr. B. de Gaay Fortman (1884-1961), uitgegeven door de Stichting Het Réveil-Archief, Kampen 1980, 322.

37 Kluit, Het Réveil, 265-268.

38 Idem, 268.

39 Van der Does, ‘De antirevolutionaire pers’, 76.

[p. 35]

tijdschriften, almanakken, huisbijbels, gedrukte preken, scheurkalenders, enzovoorts.⁴⁰ Inspelend op de veranderende smaak van het publiek, dat in plaats van dikke banden maandelijkse afleveringen wilde, richtten uitgevers de eerste ‘boekenclubs’ op, zoals in 1843 ‘De Vereeniging ter bevordering van Christelijke lectuur’.⁴¹ Een soortgelijk initiatief van de doopsgezinde predikant J. de Liefde (1814-1869) stelde zich ten doel ‘het zamenbrengen van vele Christelijke vrienden, die de handen in elkander slaan, om door middel der drukpers de zaden des geloofs en des eeuwigen levens in het hart des volks te strooijen.’ Voor een bedrag van fl 5 per jaar zou men als lid allerlei stichtelijke uitgaven tegen gereduceerd tarief ontvangen.⁴²

De leeshonger in het protestants-christelijke kamp wordt verklaard door de omstandigheid dat de behoefte aan geestelijke voorlichting was toegenomen naarmate in de loop van de eeuw de godsdienst in het openbare leven meer in het defensief was gedrongen. De schokgolf van de Aprilbeweging, na het herstel van de rooms-katholieke bisschoppelijke hiërarchie in 1853, drukte nog geruime tijd een stempel op de belevingswerkelijkheid van het protestants-christelijke volksdeel. De liberale grondwetsherziening van 1848 gaf aan de vraag naar godsdienstig geëngageerde lectuur een extra impuls en liet binnen het maatschappelijk krachtenveld ook de speelruimte om hieraan te voldoen.⁴³

Aan de andere kant is bekend dat onder het orthodoxe kerkvolk, de nog ongeorganiseerde achterban van de zich vormende antirevolutionaire richting, het streven naar de oprichting van eigen politiek georiënteerde periodieken aanvankelijk weinig weerklank vond. Het zicht dat deze ‘kleine luyden’, veelal via de beeldvorming van hun predikanten en andere hoger geschoolde tussenpersonen

40 P.L. Schram, ‘Lezen en leven’, in: W. Bakker e.a. (red.), De Doleantie van 1886 en haar geschiedenis, Kampen 1986, 149-167. De dossiers van de protestants-christelijke boekhandelaren in Amsterdam, zoals Höveker en De Hoogh, in het uitgeversarchief van de Vereeniging tot Bevordering van de Belangen des Boekhandels, leggen van deze ontwikkeling een sprekend getuigenis af. Een voorbeeld uit het dossier-De Hoogh (prospectussen): Het Volksmagazijn voor Burger en Boer, als ‘één der organen van het positief Protestantisme’ gesticht in 1850, verklaarde ‘de heerschende dwalingen en misbruiken in de Protestantsche zoo wel als in de Roomsche kerk’ te zullen bestrijden (1855). Eerder had het zich ten doel gesteld ‘onder biddende opzien tot den Heer, degelijke kennis en een opgeruimd Christendom te bevorderen, ongeloof en bijgeloof te bestrijden en de beginselen der Hervorming te handhaven’ (1853).

41 Kluit, Het Réveil, 268.

42 Prospectus van de vereniging ‘Het Evangelisch Verbond’, vijfde jaargang (1857), uitgaande van de ‘theologische boekhandel’ van H. de hoogh te Amsterdam. Verg. het ‘verslag aangaande den staat en de werkzaamheden van het evangelisch verbond over het jaar 1854’ door J. de Liefde (president) [VBBB, dossier-De Hoogh (prospectussen)].

43 Schram, ‘Lezen en leven’, 149.

[p. 36]

(zoals onderwijzers) op de pers hadden, werd bepaald door liberale oppositie-kranten, die de markt beheersten, en door de ‘lilliputters’, kleine, radicale blaadjes, vaak een mengeling van advertenties, sensatienieuws en allerlei andere achterklap.⁴⁴ De eenvoudige gelovigen misten doorgaans de ontwikkeling en de behoefte aan kranten en tijdschriften.⁴⁵ Het was dus geen wonder dat de periodieke pers in de protestants-christelijke wereld overwegend een slechte naam had, dat ‘courantengeschrijf’ - zoals Kuyper later vertelde - binnen de gereformeerde orthodoxie als een ‘schimpnaam’ gold.⁴⁶

44 Schneider & Hemels, De Nederlandse krant, 139-140.

45 Hoogerwerf, Van strijdblad tot gezinskrant, 6-7.

46 Gedenkboek 1897, 63.

Het weekblad De Heraut

Dat de pers in eigen kring in een slecht blaadje stond, was precies één van de problemen die moesten worden overwonnen, toen antirevolutionaire voormannen als Groen en Kuyper in de loop van de negentiende eeuw de journalistiek steeds meer gingen benutten als wapen om het orthodoxe kerkvolk te mobiliseren. Van de andere kant werd de behoefte aan een staatkundig week- of dagblad duidelijker gevoeld, naarmate de antirevolutionaire richting zich in de jaren vijftig en zestig, vooral onder invloed van de oplaaiende schoolstrijd, meer ging toeleggen op de praktische politiek. Na de teloorgang van De Nederlander in 1855 hadden de antirevolutionairen bijna vijftien jaar lang geen eigen spreekbuis. Wel probeerden De Bazuin (opgericht in 1853) en later De Wekstem (gesticht in 1865), twee kerkelijk-theologische weekbladen uit christelijk afgescheiden kring, zich in deze periode ook op het vlak van de politiek te begeven, zij het zonder succes.⁴⁷

Een ander tijdschrift bleek beter bruikbaar voor de antirevolutionaire richting. Het weekblad De Heraut, opgericht in 1850, had zich aanvankelijk gericht op joodse lezers, om onder hen het christendom te verbreiden.⁴⁸ Het werd geredigeerd door Carl Schwartz (1817-1870), een kleurrijke evangelist, die, zelf van joodse komaf, na op twintigjarige leeftijd tot het christendom te zijn bekeerd, zich was gaan bezighouden met zending onder zijn vroegere geloofsge-

47 Lebbink, ‘Kuyper en de dagbladpers’, 397; Gedenkboek 1897, 7.

48 De ondertitel van De Heraut was aanvankelijk ‘eene stem over en tot Israël’ (oktober 1850-juli 1855) en veranderde later in ‘eene Stem tot de Israëlieten en Christenen in Nederland’. De Heraut verscheen in de eerste twee jaargangen eens per viertien dagen en daarna pas wekelijks. De literatuur volgt in het algemeen het Gedenkboek 1897, 7, waar ten onrechte de suggestie wordt gewekt dat De Heraut eerst in 1858 of 1860/1861 is gesticht. Zie bijvoorbeeld Schneider & Hemels, De Nederlandse krant, 219, en Lebbink, ‘Kuyper en de dagbladpers’, 398.

[p. 37]

noten in verschillende landen van Europa.⁴⁹ Een twee- tot drietal jaren na de beëindiging van de uitgave van De Nederlander, begon De Heraut zijn kolommen gaandeweg meer aan politiek te wijden, onder andere door wekelijks een overzicht van het dagbladnieuws te bieden.⁵⁰

De Heraut kwam, met de nieuwe ondertitel ‘eene Nederlandsche Stem over Israëls Koninc, het hoofd der Gemeente’, in 1856 in eigendom van de christelijke boekhandelaar H. de Hoogh. ‘Het doel der Redactie is,’ liet De Hoogh middels een prospectus weten, ‘de Gemeente op haar Hoofd, en Israël op zijnen Koning te wijzen. Dit hoopt zij te kunnen bereiken, door de waarheden der Schrift Leerstellig en Historisch te ontwikkelen; door getuigenis af te leggen tegen elke verloochening van deze waarheden, hetzij onder de Israëlieten, of Roomschen, of Protestanten, en door mede te deelen wat in de verschillende landen de verspreiding der waarheid belet en bevordert, en wat om der waarheid wille, geleden, gestreden en verrigt wordt.’ Ook over de strijd om kerk en school zou De Heraut berichten.⁵¹

In 1869 ging de firma van De Hoogh over in de Nederlandsche Stoomdrukkerij, een Amsterdamse onderneming van een aantal Reveilmannen, te weten mr. J.J. Teding van Berkhout, mr. Abraham da Costa en W. van Oosterwijk Bruyn (commissarissen), en W. Ramann en De Hoogh (directeuren).⁵² Maar ook

49 P.C. Molhuysen & P.J. Blok, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (NNBW), Leiden 1911-1937 (10 dln.), IV, 1239; De Gaay Fortman, Figuren, 131-132.

50 Lebbink, ‘Kuyper en de dagbladpers’, 398; Kerpel, De waarde van het woord, 55. Verg. G.M. den Hartogh, Groen van Prinsterer en de verkiezingen van 1871. Een keerpunt in de wordingsgeschiedenis der Anti-Revolutionaire Partij, diss. Theologische Hogeschool te Kampen, Kampen 1933, 258.

51 Prospectus voor den Zevenden jaargang van het weekblad De Heraut, d.d. 1 januari 1856. In een ander prospectus (zelfde datum) deelt De Hoogh mee dat de eigendom van De Heraut op hem is overgegaan en dat het blad ‘voortaan op alle hoofdstations der beide Spoorwegen, de meest voorname Stoomboten en in Veerschuiten ter lezing zal liggen’ [VBBB, dossier-De Hoogh (prospectussen)].

52 Circulaire van H. de Hoogh, juli 1869. Een afschrift van de oprichtingsakte van de Stoomdrukkerij (met het bericht van koninklijke goedkeuring) in de Nederlandsche Staatscourant, 9 juni 1869; onder de hier opgesomde aandeelhouders veel bekende antirevolutionaire namen (dit geldt ook voor de notaris, G. Ruys, die wij in hoofdstuk 5 nog zullen tegenkomen) [VBBB, dossier-Nederlandsche Stoomdrukkerij 1869-1875 (personalia)]. Dr. mr. James John Teding van Berkhout (1814-1880), wiskundige, docent, voorvechter van het christelijk onderwijs, later gemeenteraadslid en wethouder in Amsterdam; zie: De Gaay Fortman, Figuren, 249 e.v. Willem van Oosterwijk Bruyn (1829-1903), commissionair in effecten, leidende figuur in het Nederlandsch Jongelings Verbond (1854), ging in 1886 niet met de Doleantie mee; zie: idem, 134, 310. Mr. Abraham da Costa was directeur van de Koninklijke Nederlandsche Beiersch-bierbrouwerij en Christian Wilhelm Justus Ramann directeur van de Koninklijke Nederlandsche Stoombootmaatschappij.

[p. 38]

voordien al zouden deze mensen een belangrijke rol spelen bij de voorbereidingen voor de oprichting van een christelijk dagblad. Vanaf 1865 probeerden zij hiervoor geschikte initiatiefnemers te vinden binnen de antirevolutionaire richting.⁵³

In die kring was de ster van Kuyper ondertussen snel rijzende. Na een studie in Leiden, waar hij als theoloog was geschoold in de ‘moderne’ richting (die geloof en wetenschap met elkaar trachtte te verzoenen), was hij als bijna vijfentwintigjarige gepromoveerd. Als hervormd predikant, achtereenvolgens in Beesd (1863-1867) en Utrecht (1867-1870), ontpopte hij zich tot een uitgesproken vertegenwoordiger van de gereformeerde orthodoxie.⁵⁴ Met Groen was hij in 1864 om studieredenen langs schriftelijke weg in contact gekomen. De hierop volgende, zich telkenmale intensiverende briefwisseling leert dat hun relatie van schuchter-onbekend tot warm-vriendschappelijk uitgroeide, zeker nadat zij elkaar in het voorjaar van 1869 persoonlijk hadden ontmoet.⁵⁵ Kuyper, veel meer de praktische organisator dan Groen, zou als diens leerling en beschermeling in de loop van de jaren daarna, en zeker na Groens overlijden in 1876, het leiderschap van de antirevolutionairen overnemen en het gebruiken voor een ongekende uitbouw van hun geregelde leven, politiek, sociaal, enzovoorts.⁵⁶

Ook als publicist timmerde Kuyper aan de weg. In 1869 werd hij daarom door Schwartz uitgenodigd om als vast medewerker van De Heraut op te treden. Na een eerdere scheiding der geesten in de schoolstrijd had dit blad onder antirevolutionairen een slechte roep gekregen en was de populariteit ervan snel afgenomen. Kuyper werd dan ook gewaarschuwd om zijn naam en faam niet met een dergelijk tijdschrift te verbinden. De uitgever ervan, De Hoogh, stelde hem zelfs voor om niet voor het weekblad, maar voor een nieuw te stichten, christelijk dagblad te gaan werken; dit plan kwam echter tot niets.⁵⁷

Op 1 juli 1869 werd het dagbladzegel, de belasting op dagbladen, afgeschaft.⁵⁸ In het vooruitzicht daarvan gonsde het in de protestants-christelijke wereld al geruime tijd van de plannen om een eigen, ideële krant op te richten, maar vooralsnog slaagde geen van de hiertoe op touw gezette acties.⁵⁹ Met De

53 Gedenkboek 1897, 8.

54 G. Puchinger, Abraham Kuyper. De jonge Kuyper (1837-1867), Franeker 1987.

55 A. Goslinga (red.), Briefwisseling van Mr. G. Groen van Prinsterer met Dr. A. Kuyper 1864-1876, Kampen 1937 (verder te citeren als: Briefwisseling).

56 P. Kasteel, Abraham Kuyper, diss. Katholieke Universiteit te Leuven, Kampen 1938.

57 Kuiper, ‘Tendenties en processen’, 22.

58 Hemels, De Nederlandse pers, 185 e.v.

59 Lebbink, ‘Kuyper en de dagbladpers’, 398-399. Eén plan was om Kuyper samen met de onderwijsactivist M.D. van Otterloo (1810-1880) het tijdschrift De Hoop des Vaderlands van de Hoofdcommissie voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs (ook een uitgave van De Hoogh) als dagblad te laten verzorgen. Hierop hebben waarschijnlijk betrekking de ‘Calculatie van een blad’ in het Kuyper-archief en de kladversie daarvan, de ‘Berekening van Kosten voor een Dagblad in het formaat van De Hoop des Vaderlands [KA, LA, P8a, de nrs. 24-25.

[p. 39]

Hoogh behoorden ook Teding van Berkhout en Oosterwijk Bruyn tot degenen die tevergeefs een poging ondernamen om een dagblad op te richten.⁶⁰ Kuyper had haast, want hij wilde zich op het terrein van de pers het initiatief niet uit handen laten nemen. Toen ook een poging van hemzelf om een drie maal per week verschijnend nieuwsblad van de grond te tillen, mislukte, richtte hij zich noodgedwongen op de verbetering van De Heraut.⁶¹

Kuypers reputatie en de vertrouwde toonzetting van zijn bijdragen deden alle heersende wantrouwen tegen het weekblad verdwijnen en leverden de gecompromitteerde periodiek verschillende giften op. Deze verruiming van financiële middelen gebruikte hij om zijn geestverwant A. Brummelkamp jr. voor De Heraut aan te trekken.⁶² Het plotselinge overlijden van Schwartz opende de mogelijkheid De Heraut geheel tot het geestelijke eigendom van de antirevolutionairen te maken. Kuyper volgde Schwartz op als redacteur en stelde tezamen met een aantal anderen pogingen in het werk om De Heraut ook feitelijk in eigendom te verwerven door het blad te kopen van de Nederlandsche Stoomdrukkerij. Beiderzijds vond men het tijd het blad over te laten gaan in handen van een ideële instelling.⁶³ Typerend voor de zich aankondigende, nadere organisatie van de antirevolutionaire richting is dat de overdracht van De Heraut gepaard ging met een nieuwe eigendomsvorm, die van een persvereniging met een politieke achtergrond.⁶⁴

Kuyper, die als predikant inmiddels in Amsterdam werkzaam was, verzamelde in de hoofdstad namelijk een aantal vermogende geestverwanten rond

60 De Gaay Fortman, Figuren, 108-109, 254-256, 306-307, 353-354.

61 Lebbink, ‘Kuyper en de dagbladpers’, 399. De stukken genoemd in noot 59 zouden ook hierop betrekking kunnen hebben. De correspondentie (met De Hoogh, Gunning en Geesink) in het Kuyper-archief wekt de indruk dat deze in 1870 is doorgegaan met zijn dagbladplannen. Kuyper is op eigen verzoek door bemiddeling van een tussenpersoon in contact gebracht met Teding van Berkhout, die in 1869 betrokken was bij een Utrechts dagbladplan (zie noot 60) en geweigerd had met een Amsterdams initiatief samen te werken (Beynen aan Kuyper, de nrs. 42, 44, 67).

62 Lebbink, ‘Kuyper en de dagbladpers’, 399. Brummelkamp aan Kuyper, d.d. 15 juli 1870 [KA, nr. 78].

63 Gedenkboek 1897, 8-9.

64 D.Th. Kuiper, De voormannen. Een sociaal-wetenschappelijke studie over ideologie, konflikt en kerngroepvorming binnen de Gereformeerde wereld in Nederland tussen 1820 en 1930, diss, Vrije Universiteit te Amsterdam, Meppel/Kampen 1972, 129.

[p. 40]

zich om de koop van De Heraut te regelen. In oktober 1870 kwamen Da Costa, De Hoogh, Oosterwijk Bruyn, Ramann, de koopman E.W. Heyblom (1831-1921), de Utrechtse bankier E.H. Kol (van het kassiershuis Vlaer & Kol) en de effectenmakelaar T. Sanders in totaal drie maal samen ten huize van Kuyper.⁶⁵ Tijdens de eerste bijeenkomst werd besloten zich te constitueren als ‘zedelijk lichaam’ onder de naam Heraut-Vereeniging. Het eerste doel was, door obligaties van fl 1.000 (met 5% rente en een looptijd van 29 jaar) uit te geven, fl 10.000 bijeen te brengen voor de aankoop van het weekblad De Heraut.⁶⁶

Op de tweede en derde bijeenkomst werd besloten de Nederlandsche Stoomdrukkerij, die een koopsom van fl 15.000 verlangde, dit bedrag te betalen, mits het bedrijf behalve voor de vermenigvuldiging van het blad dan ook kosteloos voor expeditie, administratie en incassering van abonnementgelden en dergelijke zou zorgen.⁶⁷ De Nederlandsche Stoomdrukkerij ging met deze regeling akkoord.⁶⁸

Kol (zijn bank behartigde ook de belangen van de Heraut-Veereniging) nam voor zijn rekening negen aandelen van fl 1.000 per stuk, Kuyper, Oosterwijk Bruyn en Sanders ieder één, terwijl de resterende drie aandelen door Da Costa, Ramann, Heyblom en De Hoogh werden volgestort.⁶⁹ Kuyper werd be-

65 Elisa Willem Heyblom, later schoonvader van een zoon van Kuyper (Briefwisseling, 263, noot 5) zou volgen Kuiper, De voormannen, 634, hebben geleefd van 1841 tot 1920. E.H. Kol (1816-1888), later lid van de Provinciale Staten van Utrecht (Briefwisseling, 184, noot 7); zie verder hoofdstuk 2. T. Sanders Jzn., ook wel Th. Sanders jr. (1815-1881), was goed bevriend met Kuyper, werd voorzitter van de Heraut-Vereeniging, en besteedde een aanmerkelijk deel van zijn aanzienlijke vermogen om allerlei christelijke acties te steunen en veler nood te lenigen (idem, 97, noot 7).

66 Notulen van het Zedelijk Lichaam De Heraut, oktober 1870 (eerste samenkomst) [KA, LA, P8c, nr. 17. (Verder te citeren als ‘Notulen Heraut-Vereeniging’, zonder vermelding van de vindplaats.)

67 Notulen Heraut-Vereeniging, oktober 1870 (tweede en derde samenkomst).

68 Heyblom (secretaris-penningmeester Heraut-Vereeniging) aan Kuyper, d.d. 17 november 1870 [SA, 2]. De koop van De Heraut werd op 19 december 1870 gesloten; zie het afschrift van het contract [KA, LA, P8a, nr. 15] en de aantekeneingen van J.H. Kruyt (ten behoeve van zijn Verslag betreffende den toestand van het dagblad De Standaard tot 30 Juni 1881, Amsterdam 1881) uit december 1880 [SA, 2].

69 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 27 oktober 1870. Kol was op dat moment dus de voornaamste geldschieter. Hij stortte zijn bijdrage op 5 januari 1871; zie Kol aan Heyblom, d.d. 18 februari 1871 (met drie kwitanties). Verder stond hij als bankier De Heraut-Vereeniging een aantal malen een krediet toe; zie idem, d.d. 4 januari en 23 maart 1871 en de Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 15 juli 1871. Een ander (ongedateerd) overzicht ‘Aandelen Heraut’ geeft de volgende verdeling te zien: 1-9 Kol; 10, W. Oosterwijk Bruyn; 11, Mr. G. Groen van Prinsterer; 12-13, T. Sanders jr.; 14-15, Dr. A. Kuyper. Deze opsomming heeft waarschijnlijk betrekking op het pakketje met het opschrift ‘Betaalde coupons Heraut-Vereeniging 1872 en 1873’ waarin van beide jaren vijftien door het bestuur van de Heraut-Vereeniging gewaarmerkte coupons (ingeleverd bij uitkering van de rente) met de tekst ‘Coupon groot fl 50. Aandeel No. [...]. Verschenen 1 Januari 1872 [respectievelijk 1873] ter voldoening van 12 maanden interest eener Obligatie groot fl 1.000, in de geldlening groot fl. 15.000, aangegaan den 4 Januari 1871, ten laste der Vereeniging, ten doel hebbende de uitgave van De Heraut, Weekblad voor “vrije kerk en vrije school in het vrije Nederland”, betaalbaar bij Vlaer & Kol te Utrecht’ [SA, 2].

[p. 41]

noemd tot hoofdredacteur en bood als bureau voor de redactie de kelder van zijn woonhuis aan de Keizersgracht aan ‘op voorwaarde dat dit door de Vereeniging zoo in orde wordt gebracht, dat het tevens tot Catechesatielocaal kan dienen.’⁷⁰ Nadat op voorstel van Kuyper ‘de zegen en genadige hulpe Gods over de nieuw gestigte vereeniging afgesmeekt’ was, ging de vergadering uiteen. De Heraut verscheen voor het eerst weer op 6 januari 1871 met als ondertitel ‘Weekblad voor de vrije kerk en de vrije school in het vrije Nederland’.

70 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 2 augustus 1871. De schildersrekening bedroeg fl 31,51, die van de timmerman-makelaar fl 1.015,59, terwijl er verder voor fl 28 een spreekbuis werd aangebracht. [SA, 2].

Dagbladplannen nemen vaste vorm aan

De Heraut-Vereeniging had als doel in haar statuten geschreven ‘de bewerking van den volksgeest in Christelijk nationalen zin’ en haar lidmaatschap gebonden aan ‘de erkenning van Gods Woord als den grondslag van het leven der kerk en des volks.’⁷¹ Voorzichtigheidshalve was bij de aankoop van De Heraut niet over een dagblad gesproken; wel had de vereniging zich het recht voorbehouden het tijdschrift meermalen per week te laten verschijnen. Het succes met het weekblad was echter zo groot dat op 2 augustus in een vergadering van de Heraut-Vereeniging door Kuyper voor het eerst ter sprake werd gebracht ‘de wenschelijkheid, ja noodzakelijkheid van een dagblad van de Christelijk historische rigting.’⁷²

Aanvankelijk had men er over gedacht om de abonnees van een dagblad te bundelen in een antirevolutionaire kiezersbond. Kuyper was van plan de antirevolutionaire kiezers van 1871 (toen hij zelf tevergeefs kandidaat had gestaan voor de Tweede Kamer), ongeveer 5.000 in getal, bijeen te brengen in een bond met een contributie van fl 2,50 per jaar. Daardoor zou zeker fl 10.000 verkregen

71 Gedenkboek 1897, 9.

72 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 2 augustus 1871.

[p. 42]

worden (de rest was voor verkiezingen), met welk bedrag een blad naar het voorbeeld van Het Nieuws van den Dag voor fl 8 per jaar uit te geven zou zijn.⁷³

Over een kiezersbond werd al overlegd sinds Groen in 1869 en 1871 de antirevolutionairen had gescheiden van de conservatieven (die tot dan toe onder de naam antirevolutionairen hadden samengewerkt). Mede in het kader van het overleg dat uit deze scheiding der wegen was voortgevloeid (pas in de jaren 1878 en 1879 kwam het tot een nadere antirevolutionaire partijorganisatie), was er een zogenaamd Pers- of Redacteurenprogram opgesteld. Hierin stonden de ‘zedelijke band tussen kiezers en gekozenen’ en handhaving van de zelfstandigheid van de christelijk-historische richting voorop, beginselen die ook de geestverwante pers geacht werd te delen en uit te dragen. De pers zou, blijkens dit program, één der voornaamste instrumenten gaan vormen via welke het streven naar maatschappelijke macht moest worden gekanaliseerd.⁷⁴

Vanwege de haast die Kuyper had met de oprichting van een eigen dagblad, werd de koppeling met een antirevolutionaire kiezersbond voorlopig even naar de toekomst doorgeschoven; het overleg ging door en zou spoedig na de totstandkoming van De Standaard leiden tot de stichting van het zogenaamde Anti-Schoolwet Verbond.⁷⁵ Kuypers haast om op de weg naar een eigen dagblad voort te gaan, hield verband met concurrerende plannen elders; ‘de Rotterdamsche Courant schijnt ook van meening het orgaan der Christelijk historische partij te willen worden,’ aldus Kuyper in de vergadering van de Heraut-Vereeniging.⁷⁶

Onder een wijde kring van bekenden werd er advies ingewonnen omtrent het plan van de Heraut-Vereeniging. Toen dit op een overwegend gunstige ontvangst bleek te kunnen rekenen, werd de uitvoering afhankelijk van het aantal voor de onderneming te interesseren abonnees.⁷⁷ In augustus was in de vergadering afgesproken dat De Hoogh de belangstelling zou peilen.⁷⁸ Hierop richt-

73 Kuyper aan Groen, d.d. 11 juli 1871, Briefwisseling, 189. Het voorbeeld van het Nieuws van den Dag laat zien dat Kuyper een volksblad wilde, een geen grote, geleerde krant als het Algemeen Handelsblad of de Nieuwe Rotterdamsche Courant, zoals sommige andere plannenmakers in het christelijk-historische kamp (met in het achterhoofd Groens De Nederlander) wensten (zie noot 60).

74 Kuiper, De voormannen, 74-77.

75 Den Hartogh, Groen van Prinsterer, 260-266.

76 Zie noot 72. Er waren ook andere kapers op de kust, aldus Kuyper aan Groen (zie noot 73).

77 Den Hartogh, Groen van Prinsterer, 243-253.

78 Zie noot 72.

[p. 43]

te hij zich met een circulaire tot de de achterban, aangeschreven als ‘Vrienden van Nederland en Oranje’⁷⁹:

‘De roep om een Dagblad voor ons Christenvolk houdt aan. Vooral sinds de laatste verkiezing klopt men rusteloos van alle zij op dit aambeeld. Het moet komen, dit weet ieder. De vraag is maar van welken kant?
Ge leest toch een Dagblad, maar nu bij gemis aan eigen waar, een ultramontaansch of radicaal of conservatief blad. Dat doet kwaad. Elken dag een droppel. En op het laatst weet ge zelf niet hoe ge zoo ontrouw aan uw richting zijt geworden.
Hieraan kan, hieraan moet een einde komen. De “zevenduizend die voor Baal de knie niet bogen” zijn er. Denk aan de laatste verkiezingen. Welnu, laat ze verzameld worden!
Te veel ging reeds verloren door onze traagheid en lauwheid, doch Gode zij dank, nog bestaat er eene Gideonsbende, die in de kracht Gods kloeke daden kan doen, mits ze in het strijdperk trede.
Aan het begin van den weg, dien wij hiertoe hebben in te slaan, ligt de oprichting van een Dagblad van Christelijk-Historische Richting, waardoor ons volk dagelijks wordt toegesproken en bearbeid, dat alzoo van gezegenden invloed kan zijn, niet alleen op hen, die dreigen door den maalstroom van een verderfelijken tijdgeest weggevoerd te worden, maar ook tot aanmoediging en voorlichting van hen, die in den strijd betrokken zijn, een blad dus dat de roovers onzer dierbare rechten bestrijdt en de vertegenwoordigers onzer belangen in Kerk en Staat moedig ter zij staat.
Smeedt dan het ijzer terwijl het heet is.
Thans kan het Dagblad er komen. De Vereeniging van De Heraut is bereid dat grootsche werk voor te bereiden, indien er slechts 5.000 vrienden worden gevonden, die voor den tijd van één jaar, het proefjaar, op het blad willen inteekenen. [...]’

De Hoogh rekende voor dat abonnees voor het relatief geringe bedrag van 17,5 cent per week een krant in hun bezit zouden krijgen, die door de vol-

79 Circulaire met intekenlijst van H. de Hoogh & Co, augustus 1871. [VBBB, dossier-De Hoogh (prospectussen)].

[p. 44]

gende opzet het lezen van alle andere dagbladen overbodig moest maken: ‘1. Hoofdartikelen onder leiding van Dr. KUYPER, behandelende de politieke en maatschappelijke vragen van den dag; 2. Artikelen over onze wetten en wetgeving; 3. Binnenlandsche politiek; 4. Buitenlandsche politiek; 5. Binnen- en Buitenlandsche berichten; 6. Oost- en West-Indische, Amerikaansche en Kaapsche Nieuwstijdingen; 7. Verscheidenheden; 8. Handels- en marktberichten. Deze rubriek zal zoo belangrijk mogelijk worden gemaakt door de grootste nauwkeurigheid, vooral ten dienste der plattelandsbewoners. Zij zal niet alleen de binnenlandsche markten, maar ook de veeprijzen enz. der Londensche markt mededeelen; 9. Scheepstijdingen; 10. De Amsterdamsche beursberichten en effectenmarkt zullen aan bevoegde handen worden toevertrouwd; 11. Assurantiën.’

Bovendien zou het dagblad voor de zondag vergezeld gaan van een apart nummer met ‘eene lectuur voor dien dag geschikt’ (De Heraut zonder het staatkundige gedeelte). De Hoogh eindigde zijn pamflet aldus:

‘Dat tot het bijeenbrengen van het 5.000-tal abonnementen de hulp van hen, wier bede is “Uw koninkrijk kome,” ditmaal niet te vergeefs wordt ingeroepen, mogen wij verwachten.
De vrienden van Nederland en Oranje geven door het invullen en alom aanbieden van nevensgaand Inteekenbiljet, het onweersprekelijk bewijs: dat zij het Dagblad der Christelijk-Historische richting willen; door dit te willen en zich het blad aan te schaffen, ophouden TE STEUNEN de organen der ultramontanen, der democraten, der radicalen, der liberalen en der conservatieven, om zich op eigen terrein te verzamelen onder de banier die het gulden motto draagt: “MET GOD VOOR NEDERLAND EN ORANJE” [...]’

Op 24 oktober overlegde De Hoogh een overzicht van de stand van zaken, met een opgave van het aantal toezeggingen per provincie, het aantal abonnees op De Heraut daaronder en het aantal twijfelaars; het bleek dat er zich bij elkaar 3.525 abonnees hadden opgegeven.⁸⁰ De stijging van de aanmeldingen werd vanaf nu bijna van dag tot dag doorgegeven.⁸¹ Op 13 november waren er

80 Staat van het aantal Abonnementen van het Dagblad der Christelijk-Historische Richting op 24 October 1871, door H. de Hoogh [KA, LA, P8a, nr. 18]. De Heraut had op dat moment een oplage van ongeveer 1.400 exemplaren, zo blijkt uit de verschillende overzichten ‘De Commissie van De Heraut in rekening Courant met de Nederlandsche Stoomdrukkerij’ [SA, 2]; de notaris zou vaststellen dat het precieze aantal 1.347 was (zie noot 95).

81 Stand der vermeerdering van het aantal abonnees 1871 [Ka, LA, P8a, nr. 17].

[p. 45]

ongeveer 4.000 binnen en op 6 december 4.300 à 4.400. Maar al op de vergadering in november werd door de Heraut-Vereeniging in principe besloten de oprichting van het dagblad door te zetten, gesteld dat er nog 1.000 abonnees gevonden werden en de tekorten zouden zijn gedekt.⁸²

De Heraut-Vereeniging vergaderde nu koortsachtig en uit de notulen krijgt men de indruk dat de duizendjes over tafel vlogen. De Nederlandsche Stoomdrukkerij was gevraagd om een calculatie van de kosten.⁸³ De geldschieters rekenden op een bedrag van fl 64.000 voor de eerste jaargang; het verwachte exploitatietekort van fl 12.000 werd op voorhand gedekt door toezeggingen van de commissarissen van de Heraut-Vereeniging, die uitbreiding kreeg met een aantal nieuwe leden: de Rotterdamse verzekeringsmakelaar J. Voorhoeve H. Czn. (meteen goed voor fl 6.000), de luitenant der infanterie (tevens in buitengewone dienst adjudant van de Koning) C.J. de Bordes, en waarschijnlijk ook de Amsterdamse bierbrouwer W. Hovy en verder nog twee á drie personen.⁸⁴ Een aantal anderen werd bereid gevonden geld te schenken of voor eventuele tekorten garant te staan (zo Teding van Berkhout bijvoorbeeld voor fl 2.500).⁸⁵

Zonder voorafgaand overleg met de vergadering had Kuyper in De Heraut inmiddels al geschreven dat het christelijk-historisch dagblad zou gaan verschijnen, en wel vanaf 1 april 1872. Toen hij hiervoor ter verantwoording

82 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 13 november en 6 december 1871.

83 Zie noot 72.

84 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 3 januari en 20 januari 1872. Jacob Voorhoeve H. Czn. (1811-1881), afkomstig uit een geziene Rotterdamse familie, donateur (‘een der oudste en mildste’) van de Vereniging voor Christelijk Nationaal Onderwijs, mede-oprichter van het Anti-Schoolwet Verbond en de Vrije Universiteit, penningmeester van ‘De Unie, een school met den Bijbel’ (Briefwisseling, 213, noot 3, en NNBN, X, 1132-1133). C.J. de Bordes (1840-1909), op het moment van uitnodiging woonachtig te Leeuwarden, was ooit in zijn carrière lid van de gemeenteraad te Rheden (Briefwisseling, 184, noot 5). Willem Hovy (1850-1915), bierbrouwer in de firma Van Vollenhoven & Co., directeur van de brouwerij ‘De Gekroonde Valk’, zeer actief politiek medestander van Kuyper, later lid van de Amsterdamse gemeenteraad, Provinciale Staten en de Eerste Kamer en directeur van de Vrije Universiteit (Briefwisseling, 204, noot 2); Kuiper, De voormannen, 630 en passim, laat hem al in 1840 geboren worden. Verder werden lid: H.J.A. Boissevain te Amsterdam, T. Scholten en jhr. mr. A. van Daene van Varick (1846-1930), ‘heer van Varik, laatste mansoir van zijn geslacht. Een eigenaardige figuur, die nadere studie verdient,’ aldus de Briefwisseling, 174, noot 1. De heer De Mol Moncourt te Groningen bedankte voor de eer. Verg. Kruyts aantekeningen, genoemd in noot 68.

85 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 3 januari 1872. Mej. Zegers Veeckens te Amsterdam schonk fl 1.000. De leden van de vereniging moesten zelf regelmatig in de buidel tasten voor allerlei kosten; er werd dus veel meer bijeengebracht dan de bekende bedragen van fl. 15.000 (1870/1871) en fl 12.000 (1871/1872). Verg. W. Oosterwijk Bruyn aan Kuyper, d.d. 1 januari 1872 [KA, LA, P8a, nr. 2].

[p. 46]

werd geroepen door de andere leden van de Heraut-Vereeniging verschool hij zich achter ‘de houding der Roomsche partij’ en de aandrang van De Hoogh, die bij het uitblijven van een aankondiging bevreesd was voor afzeggingen onder de intekenaren. Bovendien verklaarde Kuyper dat door het oplopen van de aanloopverliezen er nu geen weg meer terug was.⁸⁶

Maar in de vergadering heerste er twijfel. Heyblom en Ramann wilden liever meer geld bijeenbrengen om het dagblad vier à vijf jaar te kunnen uitgeven en dan over de levensvatbaarheid ervan te oordelen. De ervaren uitgever De Hoogh verweet Kuyper een gebrek aan kennis van zaken toen deze bleek te menen dat de bekostiging van het project met een wat zuinig aan doen wel zou meevallen. Later in dezelfde vergadering wilde Kuyper weten of alle aanwezigen hun financiële toezeggingen gestand zouden doen. Sommigen aarzelden hier volmondig bevestigend op te antwoorden, maar Heyblom en Kol riepen de leden op om hun verantwoordelijkheid te aanvaarden of op te stappen (wat Ramann naderhand ook deed).

86 Ibidem.

Laatste voorbereidingen

De resterende tijd tot 1 april 1872 werd door Kuyper en zijn mede-leden van de Heraut-Vereeniging besteed aan de praktische voorbereiding van de nieuwe uitgave. Kuyper, die - ongetwijfeld om tactische redenen - eerder had verklaard geen tijd te hebben om hoofdredacteur te worden (hij wilde wel hoofdartikelen schrijven) en Brummelkamp, zijn collega bij De Heraut, als kandidaat voor deze post naar voren had geschoven, nam op uitdrukkelijk verzoek van de vergadering deze functie alsnog op zich.⁸⁷

Op aandrang van Kol, die in het gezelschap van de geldschieters de ultra-conservatieve stroming vertegenwoordigde (waarover meer in hoofdstuk 2), was met vier tegen twee stemmen besloten de naam De Heraut vaarwel te zeggen en de aanstaande dopeling De Geus of Het Geusken te noemen.⁸⁸ Kuyper was vóór, maar de gekozen namen waren in de ogen van Groen te zeer de leus der ‘anti-roomsgezinde hartstochtelijkheid’.⁸⁹ Daarom besloot de Heraut-Vereeniging in aanwezigheid van de nieuwe leden met een gewijzigde stemverhouding als titel De Standaard te nemen.⁹⁰

87 Ibidem.

88 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 18 november 1871 en 3 januari 1872.

89 Kuyper aan Groen, d.d. 15 december 1871, 4 januari en 12 maart 1872; Groen aan Kuyper, d.d. 7 januari 1872, Briefwisseling, de nrs. 227, 231, 232 en 242.

90 Dit besluit viel op 7 maart 1872, aldus Kruyts aantekeningen, genoemd in noot 68.

[p. 47]

Ondertussen moesten er met de Nederlandsche Stoomdrukkerij afspraken worden gemaakt over de de wijze waarop de krant in de praktijk van alledag zou worden vervaardigd en vooral ook over de prijs waartegen dit kon gebeuren. In januari 1872 deed de Stoomdrukkerij een voorstel over de financiële voorwaarden.⁹¹ Een probleem voor de drukkerij scheen te zijn dat, ondanks de aanschaf van een nieuwe pers, de capaciteit onvoldoende was om op vrijdag én De Standaard én het Zondagsnummer op tijd gereed te hebben. Er moest ook worden overeengekomen op welke tijden de redactie de kopij had in te leveren, wie er voor de kosten van de correctie zou betalen, hoe de adressering en de verzending van de krant geregeld werden, enzovoorts.

Maar uiteraard was de directie de aanstaande klant verder zoveel mogelijk ter wille. Zij stelde het gedeelte van het gebouw van de Stoomdrukkerij (aan de Nieuwendijk) waar De Hoogh woonde, voor een huur van fl 800 per jaar ter beschikking als werkruimte voor het personeel van de krant (mits er plaats overbleef voor een bediende van De Hooghs boekwinkel om advertenties in ontvangst te nemen.⁹² De behuizing bestond op de eerste verdieping uit ‘één vertrek voor redactie-kamer, van stookplaats voorzien, en eene spreekkamer’ en telde voorts, ‘vlak aan de straat in het benedenhuis, een klein vertrek voor bureau [...], dit terwijl het gas, hetwelk benoodigd is, op een afzonderlijke meter kan worden verbruikt, voor het noodige ameublement, voor brandstoffen en vuur, voor koffy, thee enz. [...] door de Vereeniging moet worden gezorgd.’⁹³

In maart stuurde de Stoomdrukkerij een concept-contract aan de Heraut-Vereeniging. Het eerste nummer, zo werd bepaald, zou verschijnen op 1 april en worden afgeleverd naar het voorbeeld van Het Nieuws van den Dag. De redactie zou zoveel kunnen zetten en wijzigen als nodig was, maar de definitieve kopij zou twee uur voor uitgifte van de krant binnen moeten zijn, niet eerder dan vijf uur 's middags, maar ook zo dat het bedrijf de hele oplaag 's avonds om tien uur gereed kon hebben. ‘Beurs en marktberichten, alsmede telegrammen en korte berichten die geen uitstel kunnen lijden, zullen echter tot drie kwartier voor de uitgifte ter drukkerij kunnen worden afgegeven en in de eerste editie van dien avond worden opgenomen.’ Als de drukkerij te laat was met het afleveren of verzenden van de krant, had deze een boete aan de armenkas van de diaconie te voldoen.

91 De Hoogh aan Teding van Berkhout, d.d. 13 januari 1872; de eerstgenoemde stuurde het voorstel dezelfde dag door, vermoedelijk naar Kuyper [KA, LA, P8a, de nrs. 21 en 23].

92 Huurcontract (concept), circa januari-februari 1872 [KA, LA, P8a, nr. 19].

93 Het stuk met nr. 23, genoemd in noot 91. De Heraut-Vereeniging kocht drie lessenaars voor bij elkaar fl 90; zie Hana aan Heyblom, d.d. 20 februari 1872 [SA, nr. 2].

[p. 48]

Het bezwaar van het gelijktijdig drukken van zaterdagkrant en Zondagsnummer was inmiddels van de baan; de drukkerij was bereid zich te verplichten een pers met een capaciteit van minstens 2.000 exemplaren per uur aan te schaffen.⁹⁴

Van de zijde van de Heraut-Vereeniging werden alle bepalingen doorgerekend om te zien of het niet nog goedkoper kon. Om zich in te dekken tegen een eis tot schadevergoeding van de Stoomdrukkerij vanwege het staken van De Heraut werd het advies ingewonnen van een notaris, die ook de boeken van het weekblad en de begroting voor het nieuwe dagblad nog eens keurde.⁹⁵ Voorhoeve ontdekte bij de inspectie van het concept-contract tal van mogelijkheden om te bezuinigen en voorspelde, bijna profetisch: ‘Er moet een grote verandering komen, anders zal De Standaard geen jaar bestaan.’⁹⁶

Op dat moment had Voorhoeve echter al besloten om zijn lidmaatschap van de Heraut-Vereeniging te beëindigen. ‘De voornaamste reden daarvan is,’ schreef hij vanuit zijn woonplaats Rotterdam aan voorzitter Sanders, ‘dat ik het in de ten Uwent gehouden Vergadering levendig gevoeld heb, dat het ten eenenmale ondoenlijk is lid van die Vereeniging te zijn en niet in Amsterdam te wonen.’ Verder was Voorhoeve het niet eens met de uitbreiding van de vereniging van zes naar twaalf leden en met de houding van De Hoogh, ‘van wie het wel scheen dat hij uitsluitend in de Vergadering tegenwoordig was om de belangen der Nederlandsche Stoomdrukkerij te bepleiten, en die zelfs een oogenblik scheen te willen protesteeren tegen mijne benoeming als lid der Commissie om te rapporteeren over het verschil van fl 2.000 met gemelden drukkerij.’⁹⁷ Er was echter weinig tijd meer over voor eventuele bedenkingen, want de datum van 1 april naderde met rasse schreden, zoals de andere leden zich realiseerden.⁹⁸

Op een ander front was de aanstaande hoofdredacteur Kuyper in de tussentijd aan het organiseren geweest. In druk overleg met de op een afstand toeziende, oude Groen brak hij zich het hoofd over vragen als wat voor drukletter

94 Contract (concept), circa maart 1872 [KA, LA, P8a, nr. 22].

95 Schouten aan [Kuyper], d.d. 7 maart 1872 (met twee bijlagen) [KA, LA, P8a, nr. 32, a-b]. De notaris becijferde de uitgaven voor het nieuwe dagblad op fl 52.906 (exclusief Kamerverslagen, correspondenten, marktberichten, redactie en rente over het bedrijfskapitaal, en de ontvangsten op fl 56.025. In plaats van een schadeclaim stuurde de Nederlandsche Stoomdrukkerij een cheque van fl 3.312,50 als batig saldo, voortvloeiend uit de liquidatie van De Heraut, aldus Kruyts aantekeningen, genoemd in noot 68.

96 Voorhoeve aan Sanders, d.d. 20 maart 1872 [KA, LA, P8a, nr. 8].

97 Idem, d.d. 17 maart 1872 [KA, LA, P8a, nr. 7].

98 De tijd dringt, schreven Sanders aan Kuyper en Teding van Berkhout aan de Heraut-Vereeniging, beiden op 23 maart 1872 [KA, de nrs. 310 en 310a].

[p. 49]

de voorkeur verdiende, welke naslagwerken er ter redactie zouden moeten worden gebruikt en vooral wie de uitverkorenen zouden zijn die voor De Standaard mochten gaan schrijven.⁹⁹ Enerzijds nodigde Kuyper mensen daartoe uit, zoals C.J. Geisweit van der Netten, die echter om gezondheidsredenen niet beschikbaar bleek voor een redactionele functie, maar wel medewerker wilde worden.¹⁰⁰ Anderzijds hadden sommigen hun diensten reeds eigener beweging aangeboden, zodra het gerucht over de mogelijkheid van een dagbladstichting was begonnen te circuleren.¹⁰¹

Maar niet ieder was van Kuyper afhankelijk. Brummelkamp, die als vanzelfsprekend met De Heraut meeverhuisde van Kuypers kelderverblijf naar het bureel van De Standaard aan de Nieuwendijk, reageerde verontwaardigd toen de toekomstige hoofdredacteur, onervaren in het journalistieke bedrijf, de dagindeling van de medewerkers tot en met de koffiepauze bleek te willen vastleggen. ‘Hoe kunt Ge nu met mogelijkheid bepalingen in 't reglement van redactie en administratie laten opnemen,’ vroeg hij in een handschrift dat emotie verried, ‘die theoretisch [...] schijnen, maar practisch totaal onuitvoerbaar zijn?’ Brummelkamp weigerde dan ook te tekenen en stond erop: ‘Wij alleen [...] zijn bekend en vertrouwd met den gang van het werk. [...] Geen reglement zal voldoen dat niet in overleg met ons gemaakt is.’¹⁰²

Een benoeming die, zeker met het oog op de feitelijke geschiedenis van De Standaard, niet mag worden vergeten, was die van de administrateur. Hoewel De Hoogh dat graag anders had gezien, was door de Heraut-Vereeniging besloten om de administratie van de krant in eigen beheer te voeren.¹⁰³ In de vergadering van 20 januari meldde Kuyper ‘dat iemand gevonden is, die hem als administrateur zeer geschikt voorkomt en die in een dusdanige betrekking aan de

99 Kuyper aan Groen, d.d. 4 januari, 8 januari, 18 januari, 12 maart en 26 maart 1872; Groen aan Kuyper, d.d. 7 januari, 8 januari, 9 januari, 20 januari, 22 januari en 14 maart 1872, Briefwisseling, de nrs. 231, 232, 233, 234, 235, 237, 238, 239, 242, 243 en 244.

100 Geisweit van der Netten aan Kuyper, d.d. 3 januari, 18 januari en 19 januari 1872 [KA, LA, P8a, de nrs. 3-5]. In de tweede brief zet de schrijver uitvoerig zijn ideeën over de gewenste opzet van het dagblad uiteen, waarbij het onder meer pleit voor een volksblad (verg. noot 73). Voorzover bekend is hij geen medewerker geworden.

101 Esser aan Kuyper, d.d. 10 januari 1871 [KA, nr. 159]; Hoogenbirk aan Kuyper, d.d. 17 oktober 1871, en Witmond aan Kuyper, d.d. 30 december 1871 [KA, LA, P8a, de nrs. 10 en 12]. Esser (een zwager van zowel Hovy als Brummelkamp) en Witmond werden aangenomen, zie hoofdstuk 2. Hoogenbirk kwam pas jaren later voor De Standaard werken, zie hoofdstuk 4.

102 Brummelkamp aan Kuyper, d.d. 19 februari 1872 [KA, LA, P8a, nr. 6]. Het woord dat op de eerste puntjes moet staan, is onleesbaar.

103 Notulen Heraut-Vereeniging, d.d. 3 januari 1872.

[p. 50]

Rotterdamsche Courant werkzaam is. Deze persoon is geneigd de administratie te aanvaarden.’¹⁰⁴

De persoon die Kuyper in gedachten had, was de Rotterdamse uitgever J.H. Kruyt. Het is onduidelijk hoe Kuyper aan hem was gekomen, maar vaststaat dat zij al langer met elkaar correspondeerden: ‘t Is mij niet gemakkelijk Uw geachte letteren, Donderdag 11. ontvangen, te beantwoorden,’ schreef hij eind 1871 aan Kuyper terug op de uitnodiging om als administrateur van de nieuwe krant op te treden. ‘Sinds ik U. Ew. de laatste maal schreef zijn de omstandigheden betreffende de Rotterdamsche Courant eenigsinds veranderd en het zal mij moeilijk vallen er mij geheel aan te onttrekken. Evenwel kan ik mij niet ontveinzen dat het werkzaam zijn aan en voor een dagblad van zuiver Christelijk-Historische beginselen mij zeer toelacht en dat het mij daarom op het oogenblik even zwaar valt die werkkring ten eenenmale af te wijzen. Mijn besluit dienaangaande zal voornamelijk beheerscht worden (de financiëele kwestie komt daarbij eerst in de tweede plaats in aanmerking) door het antwoord op deze vraag: Wat zal mijn positie en mijn werkkring aan Uw blad zijn?’¹⁰⁵ Uiteindelijk besloot Kruyt naar Amsterdam te komen om bij De Standaard behalve de administratie ook het secretariaat van de Heraut-Vereeniging op zich te nemen, dat voor een lid een te zware belasting was gaan vormen.¹⁰⁶

Hoe Kruyt zich de administratie van de krant voorstelde, laat het door hem ingediende verlanglijstje zien¹⁰⁷:

‘Voor de Administratie is in de eerste plaats benoodigd een klerk die, onder leiding van den Administrateur, de loopende werkzaamheden verricht, als: het inboeken der advertentien, het schrijven der kwitantien enz, Zijn salaris zou ik wenschen te stellen op fl 300 per jaar.
In de tweede plaats, een flinke loopjongen of kantoor-knechtje tot het doen van boodschappen en tevens voor het incasseeren van abonnements- en advertentie kwitantien binnen Amsterdam. Door het betalen van een salaris van circa fl 3 per week, zal dit ongetwijfeld voordeeliger zijn dan het incasseeren van genoemde kwitantien door een kassier, ter-

104 Idem, d.d. 20 januari 1872.

105 Kruyt aan Kuyper, d.d. 30 december 1871 [KA, LA, P8a, nr. 11].

106 Zie noot 103. Heyblom had zich om deze reden als secretaris-penningmeester teruggetrokken.

107 Circa februari-maart 1872 [KA, LA, P8a, nr. 13].

[p. 51]

wijl daarenboven de loopjongen nog andere kleine diensten kan presteeren.
Voor den aankoop van de boeken voor de administratie is een som van fl 30 voldoende.
Voor bureau-behoeften als pennen, papier, inkt, enveloppen, copiepapier voor de Redactie, enz. zal fl 50 per jaar noodig zijn.
Een goede copiëerpers en copieboek kost circa fl 15.
Het incasseeren der abonnementen en advertentien buiten de stad vormt een beduidende uitgave, vooral in dit geval waar de afzonderlijke bedragen klein zijn en de plaatsen voor een gedeelte afgelegen. Hiervoor moet een contract aangegaan worden met een kassiershuis. Hoogstraten & Hoffen te Dordrecht zou ik hiervoor wel durven aanbevelen. De kosten begroot ik op circa 2% over het te incaseeren bedrag.
Voor de Redactie zijn de volgende boeken onmisbaar: goede fransche, duitsche en engelsche woordenboeken; een Conversations Lexikon; Geographisch Woordenboek; een atlas; een Kunstwoordenboek; een handels-woordenboek; de Nederlandsche wetboeken; een almanak de Gotha; een Staats-almanak. [...]’

Daarmee waren de voorbereidingen klaar en was de weg vrij om daadwerkelijk De Standaard uit te geven. In een gezamenlijk prospectus lieten De Hoogh en Kruyt op 22 maart aan potentiële adverteerders weten dat ‘het eerste nummer van het Dagblad der Christelijk-Historische Richting, dat tegen April aanstaande is aangekondigd, zal verschijnen Donderdag den 28sten Maart aanstaande, des avonds.’¹⁰⁸ Een week eerder hadden de lezers van De Heraut dat bericht al in hun weekblad kunnen lezen: ‘De Heraut-Vereeniging bericht hiermede, dat het laatste nummer van De Heraut den 22sten dezer maand verschijnt, en dat van het Dagblad, welks oprichting tegen April e.k. is aangekondigd, het nummer van 1 April tegelijk met het eerste Zondagsnummer verzonden zal worden op Vrijdag 29 Maart, terwijl de uitgifte van het tweede nummer zal plaatshebben op Dinsdagavond 2 April; dat de naam van het nu door haar uit te geven Blad zal zijn: De Standaart. [...]’

108 [VBBB, dossier-De Hoogh (prospectussen)].