Mellibeus

[p. 1]

Hoofdstuk I.
Dirc Potters Levensloop.

1. Wat wij reeds weten.

Dirc Potter was secretaris aan het grafelijk hof van Holland te 's-Gravenhage onder het Beierse huis. Hij moet geboren zijn rond 1370 en stierf op 30 April 1428.

Wij kennen hem als dichter van een omvangrijk werk Der Minnen Loep, voltooid in 1411 en 1412 tijdens een gezantschapsreis te Rome, en als auteur van een zedekundig tractaat in proza Blome der Doechden, dat hij in latere jaren geschreven heeft om de lichtzinnigheid van zijn eerste pennevrucht weer goed te maken.

Over hem bestaat vrij wat litteratuur¹⁾.

Weliswaar kenden reeds Boxhorn in 1642 en Huydecoper in 1730 de tekst van Der Minnen Loep, een vijftiende-eeuws leerdicht, achtereenvolgens in vier ‘boeken’ behandelend de gecke, de goede, de ongheoerlofde en de gheoerlofde liefde, toegelicht door exempelen. De naam van de auteur echter was hun onbekend. Abusievelijk schreven Huydecoper, en na hem anderen, het dichtwerk toe aan een zekere Claes Willemsz, wiens naam met het jaartal 1486 namelijk aan het eind van de verschillende ‘boeken’ voorkomt: zij realiseerden zich niet, dat zij te doen hadden met een afschrijver.

Pas in 1844 ontdekte Mr. L.Ph.C. van den Bergh 's dichters naam in een akrostichon aan het eind van het vierde ‘boek’: de laatste tien regels beginnen namelijk met de opeenvolgende hoofdletters D.I.R.C. P.O.T.T.E.R.²⁾

Dat deze combinatie van initialen inderdaad moet worden gehouden voor akrostichisch, bleek ten overvloede uit Haagse archiefstukken van 1400-1428, waarin een Dirc Potter herhaaldelijk als baljuw, grafelijk clerc en gezant vermeld wordt, en anderzijds uit

1) Voor de hoofdzaken raadplege men de samenvatting in Winkel.

2) Leendertz' uitgave van Der Minnen Loep, berustend op het beste der 2 manuscripten, het Haagse, vermeldt D.E.R.C.
L.C. Michels, die Leendertz' tekst aan de hand van de beide manuscripten gecollationneerd heeft, releveert de variant D.I.R.C. Deze spelling van Potters voornaam is, zoals blijkt uit de Haagse archiefstukken, ongetwijfeld de normale geweest (Cf. Michels akrostichon).

[p. 2]

wat de auteur in zijn dichtwerk zelf over zijn persoon vertelt. In de verzen 77-90 namelijk van het eerste ‘boek’ noemt hij zich scriver van den bloede d.i. clerc van het grafelijk gerecht³⁾ en rechter in svorsten lant d.i. baljuw. In deze hoedanigheid droeg hij die yseren roede. Door de graaf met een geheime opdracht naar Duitsland en Rome gezonden, bleef hij langer dan een jaar van huis en schreef hij ‘om te verdriven melancolye(n)’ te Rome zijn dichtwerk over de liefde.

Men vindt deze zaken uiteengezet in Leendertz' Inleiding, later aangevuld door Jonckbloet⁴⁾. Zij zijn naderhand bevestigd door de ontdekking van de Blome der Doechden.

Plaatsen wij nu de voornaamste gegevens, die door Van den Bergh, Leendertz, Jonckbloet en later Te Winkel verzameld zijn, overzichtelijk achter elkander, dan krijgen wij het volgende schematische beeld:

Dirc Potter behoorde tot de lagere hofadel⁵⁾. Zijn vader, Geryt Potter, was clerc van Albrecht van Beieren.

Dirc werd omstreeks 1370 geboren. Hij genoot onderricht in het Latijn, maar in zijn Minnen Loep bekent hij van logica, philosophie, theologie, artsenijkunde en rechtswetenschappen weinig verstand te hebben. Grammatica en poëzie echter hebben zijn bijzondere belangstelling:

Poëten ende historiën zanck
Sijn mijn sinnen wael ghemanck.

Hij was gehuwd met Lysbeth van der Does en had minstens één zoon, Geryt, geboren omstreeks 1395, misschien nog een tweede, Jacob Potter.

Reeds vroeg werd Dirc clerc bij Albrecht van Beieren. Als zodanig staat zijn naam onder een oorkonde van 1403⁶⁾.

Ook onder Willem VI heeft hij deze functie⁷⁾. Een tijdlang

3) Men zie Verdam (clerc).

4) Leendertz baseert zich op archiefvondsten van Mr. L.Ph.C. van den Bergh en op oorkonden in v. Mieris.
Potters geheime missie naar Rome is door Leendertz abusievelijk gefixeerd op 1409. Jonckbloet heeft aan de hand van een post uit een der grafelijke rekeningen onomstotelijk aangetoond, dat de reis ondernomen is in 1411 en geduurd heeft tot 1412. (Cf. Leendertz, blz. VIII, X-XIV en XXV en Jonckbloet (dichtk.) blz. 457.)

5) Zie v.d. Bergh.

6) Kluit, blz. 278.

7) Aldus Te Winkel, die in dit verband opmerkt, dat Potter in 1406 knecht genoemd wordt of clerc Meestgen. Deze opmerking berust op een vergissing. In een grafelijke rekening van Philips v. Dorp 1405-1406 wordt een knecht van Dirc Potter genoemd: ‘Meestgen, Dirc Potters knecht’, ook wel zijn ‘clerc’ geheten. Vgl. Jonckbloet (dichtk.), blz. 453.

[p. 3]

bekleedde hij het ambt van baljuw te Den Haag⁸⁾. In Mei 1411 moet hij zijn reis begonnen zijn met een geheime opdracht naar Duitsland en naar Rome, waar hij zijn Minnen Loep schreef. In verband hiermee kwam er 30 Januari 1412 in Den Haag ‘een bode van Rome mit alrehande Dirc Potters brieve’⁹⁾. Op 25 Juni 1412 was hij weer in Den Haag terug en 4 Dec. van hetzelfde jaar bevond hij zich te ‘Kaynoet’¹⁰⁾ in Henegouwen.

Dat Willem VI de diensten van zijn gezant op hoge prijs stelde, blijkt uit de feiten, want een grafelijk besluit van 25 Maart 1415 ‘verlijdt’ hem de hofstee Ter Loo (d.i. Klein Loo a.d. Bezuidenhoutseweg bij 's-Gravenhage) in het ambacht Voorburg tot ‘onversterfeliken leen’. 3 April 1415 krijgt hij de titel van ‘cnape’. Sindsdien noemt hij zich Dirc Potter van der Loo.

Vervolgens reisde hij in opdracht van de dauphin van Frankrijk, schoonzoon van Willem VI, naar Calais, waar hij keizer Sigismund en de bisschop van Reims zou ontmoeten. Toen hij op de terugweg in Brugge arriveerde, moest hij weer naar Calais terug.

31 Mei 1417 stierf Willem VI. Dirc Potter trad toen in dienst van Jacoba van Beieren (8 Januari 1418). 1 Maart 1418 verleende deze hem nieuwe rechten op Ter Loo, benevens het ambacht van Snedelwijck in de parochie van Waddinxveen, grenzend aan het Hubrechtsambacht, dat hij reeds bezat.

Voorts trad hij in dienst van Jacoba's tegenstander, Jan van Beieren, de leider der Kabeljauwen, voor wie hij verscheidene oorkonden ondertekende, alsmede in 1420 naar Culemborg reisde, Wageningen en Rozendaal¹¹⁾. Driemaal bezocht hij Leiden, namelijk in 1419 en 1423¹²⁾. 11 Maart 1424 en 3 Juli 1425 werd hij

8) Volgens Te Winkel heeft Potter dit baljuwschap tijdelijk aan anderen overgedragen. Maar reeds in 1885 is door Jonckbloet, in 1888 door Jan ten Brink en in 1905 door H. van Alfen een andere zienswijze voorgestaan, namelijk dat er geen sprake is van een tijdelijke overdracht, omdat Dirc Potter na 1409 het baljuwschap niet meer bekleed heeft. Wel kon hij als ‘scriver van den bloede’ het (lucratieve) baljuwschap aan anderen (o.a. aan zijn broer Pieter Potter) opdragen en weer ontnemen, omdat hij als zodanig het recht had ambten te vergeven en weer in te trekken.
Vgl. Jonckbloet (Letterk.), Brink (Liefdesgesch.) en v. Alfen (blz. 225 v.v.)
Althans in zijn Ontwikkelingsgang (1922) had Te Winkel deze zienswijze kunnen vermelden, respectievelijk overnemen.

9) Deze vermelding komt voor in de Tresoriersrekening van Willem Eggert, 30 Jan. 1412. Het eerst gesignaleerd door Jonckbloet (dichtk.), blz. 457.

10) Kaynoet = Quesnoit (dep. Wodecq). Carnoy, Orig. des noms des communes de Belgique (1949), geeft voor 1320 de variant Caisnoit.

11) Het heeft onze aandacht getrokken, dat noch Te Winkel, noch anderen enige gegevens over Potter weten te vermelden uit de belangrijke periode van Augustus 1418 tot en met het jaar 1419 van Jacoba's strijd en nederlaag tegen haar oom Jan van Beieren, de elect-bisschop van Luik.

12) Zie Meerkamp I blz. 337, 485 en 487.

[p. 4]

afgevaardigd naar Vlaanderen, de laatste maal om zijn functie te aanvaarden als secretaris van Philips van Bourgondië, de opvolger van Jan van Beieren. 3 Maart 1426 regelde Philips de Goede zijn jaarwedde (‘een Beyerschen gulden sdages’) ‘totdat hij starf’, dat was opten Meyenavont (30 April) 1428¹³⁾.

Zijn zoon Geryt Potter ontving 13 Jan. 1432 van Jacoba nog een bezitting, grenzend aan de hofstede Ter Loo. Deze Geryt, doctor in de rechten (vermoedelijk van Parijs), huwde in 1431 met Kristijne Jansdochter van der Meije, die hem vier zoons schonk: Dirc, Geryt, Jan den Oude en Jan den Jonge. Hij was raad in den hove van Holland (1438-1454). In 1440 ontmoeten wij hem als baljuw van 's-Gravenzande¹⁴⁾. Tijdens een oproer te Leiden stond hij aan de kant van de Kabeljauwen¹⁵⁾.

Geryt Potter vertaalde vermoedelijk omstreeks 1430 in proza de Kroniek van Froissart: ‘getranslateert uter Franssoyse in onser Duytscher tongen’. Zijn Nederlands is, in tegenstelling met de taal van zijn vader, niet Hoogduits gekleurd. Wij bezitten van zijn vertaling alleen de tweede helft¹⁶⁾.

⋆ _⋆ ⋆

13) Een en ander in Van Mieris:
Dl. III blz. 147. 166, 171, 172, 174, 178, 183, 199, 206, 208, 217, 219, 221, 233, 237, 248, 255, 261, 265, 278, 347, 350, 429.
Dl. IV blz. 154, 157, 205, 222, 323, 333, 448. 465, 481, 482, 492 v.v., 502, 801 v.v., 807, 811, 816, 821, 836, 837, 872, 874, 891, 983, 997.

14) Zie v.d. Bergh, blz. 149 v.v.

15) Zie Orlers, blz. 409. Op blz. 420 v.v. wordt voor 1481 een ‘Dirc Potter uyten Haghe’ (blijkbaar Geryts zoon) vermeld. Deze werd onthoofd.

16) Ten dele uitg. door Nap. de Pauw: Jehan Froissart's Cronyke van Vlaenderen, ghetranslateert bij Geryt Potter van der Loo. Gent 1898 II dln.
Vgl. J.W. Muller, blz. 264 v.v.

2. Nieuwe gegevens (résumé).

Aldus luiden in het kort de biografische gegevens die over Dirc Potter bekend zijn. Wie prijs stelt op een uitvoeriger uiteenzetting raadplege Te Winkel.

Intussen beschikken wij over talrijke nieuwe details. Daar deze echter wegens hun omvang minder goed passen in een inleiding op de toch altijd beperkte tekst van de Mellibeus en anderzijds zijn bedoeld als een bijdrage tot Potters biographie, die vroeg of laat een heruitgave van zijn volledige werken zal moeten vergezellen, verwijzen wij de lezer naar een nog te publiceren artikel in het Leidse Tijdschrift, waar zij in onderling verband en gedocumenteerd zullen bijeenstaan.

[p. 5]

Voor wie aan enkele punten genoeg heeft, volgt hier een résumé:

Het is aannemelijk te achten, dat de Potters behoorden tot een geslacht van koopvaarders, die in de 14de en 15de eeuw de vrachtvaart onderhielden tussen Engeland en het continent. Calais, Brugge, Bergen op Zoom en Rotterdam waren de handelsplaatsen, waar de goederen door de schippers werden afgezet. Talrijke Potters worden ons als schippers en scheepsbevrachters genoemd. Het bewijs, dat zij bloedverwanten zijn van de dichter, ontbreekt, maar er zijn voldoende aanwijzingen om het te veronderstellen. Allereerst zijn het de voornamen, die een opvallende gelijkenis vertonen met de namen van diegenen die ons als Dircs familieleden bekend zijn. Vervolgens worden de dichter en de zijnen herhaaldelijk in koopvaardijgeschillen gemengd, waarbij eenmaal een familierelatie uitdrukkelijk naar voren wordt geschoven.

Het zou de moeite waard zijn, na te gaan, of er verwantschap bestaat tussen de clerc van het grafelijk hof en Paulus Potter, de schilder van ‘De Stier’. De laatstgenoemde was geboortig uit Enkhuizen. Juist in deze streek (Medemblik, Hoorn, Enkhuizen) woonden in de 15de en 16e eeuw verscheidene koopvaarders met de naam Potter. De familienaam is er nu nog bekend.

Het eerste bericht over onze dichter in de grafelijke archiefstukken dateert niet van 1403, maar van 1385. Reeds toen was hij jonge clerc aan de tresorie en maakte hij deel uit van ‘'s graven herberg’.

Een heel bijzonder bericht treffen wij aan in een publicatie der Oud-Vaderlandse Rechtsbronnen van Van Riemsdijk en de Monté ver Loren. Daar lezen wij namelijk, dat in 1400 Dirc met zijn broers Jan en Pieter en nog enige anderen door de rechtbank van graaf Albrecht tot zware straffen werden veroordeeld, daar zij ‘handdadig ende voortvluchtig waren inzake een doodslag, door hen gepleegd op ‘Meester Pieter’. Hoewel in de documenten de motieven van het misdrijf niet nader worden omschreven en de uitgevers zich onthouden van commentaar, kunnen wij uit andere archiefstukken afleiden, dat wij hier te doen hebben met de berechting van een dodelijke hofvete: typisch voorval in een tijd van bloedige twisten. Dirc en de zijnen worden verplicht tot een zware geldboete, moeten duizend zielemissen laten lezen voor de twee vermoorden, met tweehonderd man de voetval doen in de parochiekerk te Den Haag en een bedevaart ondernemen naar Ridzamadoen (Roc-Amadour).

Men zou zo, naar moderne maatstaf geoordeeld, verwachten, dat het nu met Dircs carrière aan het hof voor goed was gedaan. Niet aldus in de middeleeuwen. Wanneer de opgelegde straf werd aan-

[p. 6]

vaard, werd de ‘zoen’ geacht te zijn voltrokken. Wij zien dan ook, juist na 1400, in de grafelijke archiefstukken 's dichters aanzien stijgen. Hij wordt meesterklerk, baljuw en buitengewoon gezant¹⁷⁾. Zijn reis naar Rome met een geheime missie is hiervan het reeds bekende voorbeeld. Hij moet op de heen- of terugweg wel zijn opwachting gemaakt hebben bij keizer Sigismund, die toentertijd bezig was met de voorbereidingen voor het Concilie van Constanz ter beëindiging van het Westerse Schisma. Talrijk zijn voorts de nieuwe berichten over reizen van Dirc Potter, die ons in de grafelijke rekeningen worden meegedeeld. De beloningen van de graaf blijven niet uit. Dirc Potter krijgt geldelijke inkomsten uit de tollen van Geervliet en Iersekeroord. Reeds in 1413 blijkt hij te zijn begiftigd met een adellijke titel, want in Mei van dat jaar schrijft de graaf de koning van Engeland een brief met de mededeling, dat hij zijn secretarius Theodericus Potter, armiger, naar Engeland zal sturen om te trachten door onderhandelingen een eind te maken aan het kapen van Hollandse schepen. Inderdaad reist Potter naar Engeland. Uit de stukken blijkt o.a. dat een zekere Johannes Bruyn bij de Zeeuwse kust het met Hamburgs bier bevrachte schip van Wolfert van Medemblik gekaapt heeft en verkocht te Winckelsea. Potter vraagt en verkrijgt audiëntie bij 's konings Privy Council en dient daarna een schriftelijk verzoek in om schadevergoeding ‘specialiter quia dictus Wolfardus est affinis et servitor mulieris mee’.

Een ander bericht uit Londens Public Record Office vertelt ons vanwege de koning, dat de ontvangers van de custom te Londen de Hollandse schipper Christiaen Jacobszoen bij zijn vertrek uit de haven niet mogen verplichten tot het meenemen van exportgoederen; hij heeft namelijk 25 M. geleend aan Dederyc Potter, die ze nodig had voor levensmiddelen, te verwerven en te verteren binnen het koninkrijk (‘within the realm’).

Als wij weten, dat Dirc Potter in 1415 door de graaf officieel in de adelstand is verheven - bij welke gelegenheid hij begiftigd werd met het landgoed Ter Loo - dan mogen wij veronderstellen, dat deze verheffing te Constanz door keizer Sigismund plechtig is bekrachtigd.

17) Hoewel het niet niet de taak is van een handboek, nieuwe visies te openen op dichters en hun werken, mag men het toch betreuren, dat Te Winkel in zijn Ontwikkelingsgang geen melding maakt van het reeds in 1908 verschenen werk van Van Riemsdijk, Tresorie en Kanselarij van de graven van Holland, waarin het dagelijks leven aan het grafelijk hof op een wetenschappelijk verantwoorde en levendige wijze wordt geschilderd. Wie zich een juist begrip wil vormen van de sfeer, waarin Dirc Potter geleefd heeft, kan deze beschrijving niet zonder meer voorbijgaan.
Veel kleur ook geven de bijzonderheden over middeleeuws Den Haag, meegedeeld door Pabon.

[p. 7]

Van belang tenslotte is zeker de houding, die de dichter heeft aangenomen tijdens de woelingen onder het bestuur van Jacoba van Beieren. Arnhemse archiefstukken, in Den Haag ontbrekend, tonen onbetwistbaar aan, dat Potter tijdens de moeilijkste uren, namelijk de gevechten rond Woudrichem, zijn gravin niet in de steek heeft gelaten en, aanwezig op het toneel van de strijd, zijn meesteres trouw heeft gediend. Toen eenmaal de slag verloren was en Jan van Beieren met goedvinden van Philips van Bourgondië heer werd over Holland en Zeeland, had Potter geen keus meer. Hij bleef wat hij was: secretaris aan het grafelijk hof, ook toen na de vergiftiging van de gewezen elect van Luik het bestuur over de graafschappen in handen viel van de Bourgondische hertog.