Reizen en stilstaan

[p. 64]

Helman in ballingschap

Albert Helman heet van zichzelf Lichtveld, Lodewijk Alphonsus Maria, en dan weet je het al. Hij is in 1903 in Paramaribo geboren, gaat op de Paulusschool, leidt tot vreugde van frater Anselmus al vroeg een jeugdorkest, wil priester worden en vertrekt daartoe op achttienjarige leeftijd samen met een Chinese vriend, die een zelfde roeping voelt, naar Holland. Het feest gaat niet door, beiden haken af, de Chinees wordt een zeer bekwame dokter, die twee van mijn kinderen ter wereld heeft geholpen. Lichtveld wordt Helman, de renegaat. Had hij doorgezet, dan was hij misschien de eerste creoolse paus geworden, een verlichte fanaticus, die het de nazi's erg lastig zou hebben gemaakt en duizenden joden zou hebben gered. Het heeft niet zo mogen zijn.

Eenmaal in Nederland schrijft hij Zuid-Zuid-West en De stille plantage en verschaft Suriname daarmee een plaats in de literatuur.

Vraag: Welke literatuur, de Surinaamse of de Nederlandse?

Antwoord: De Nederlandse.

Vraag: Hoe zit het dan met de Surinaamse?

Antwoord: Er bestond in die dagen geen Surinaamse literatuur.

Een of twee boeken die in Suriname spelen, ook al zijn ze geschreven door een Surinamer, betekenen nog niet dat er zo iets als een Surinaamse literatuur bestond. Daartoe heb je een follow-up nodig, een literair klimaat van schrijvers en lezers.

Surinamers waren geen analfabeten, verre van dien. Er waren leesbibliotheken; ik herinner me de Koloniale Bibliotheek, die van de Loge Concordia, van de katholieke gemeente, van de Stadszending. Mijn grootvader las 's middags in zijn hangmat

[p. 65]

altijd Franse toneelstukken, die als bijlagen, in het weekblad Illustration verschenen. De praktizijn R.D. Simons, later inspecteur van het onderwijs, hield afwisselend lezingen over Jacques Perk en de verborgen betekenis van Surinaamse hoofddoeken. Edgar Mittelholzer kwam als verslaggever met de voetballers mee uit het naburige British Guyana - nu de Coöperatieve Republiek Guyana - maar niemand had er enige notie van dat hij een schrijver in de dop was. Schrijven was het metier van krantenmensen, zoals Kraan, P.A. May, Morpurgo, Wijngaarde. Men hield zich erg bezig met wat zich in de Staten van Suriname afspeelde en trok van leer tegen de gouverneur of de procureur-generaal, de tweede man van het land. Aan het koloniaal bestel als zodanig werd niet getornd, onder de vleugels van de koningin, de oema-fowroe, de vrouwelijke vogel, voelde men zich veilig. Over het algemeen bestond er een redelijke mate van vrijheid van drukpers. Klachten wegens belediging kwamen veel voor. Een geliefd middel om het hart te luchten was ook het schrijven van een brochure.

Lichtveld kan er van meepraten. In de oorlog bevond hij zich in Nederland, waar hij een belangrijk aandeel in het kunstenaarsverzet heeft gehad. Vandaar wordt hij naar Suriname geroepen om deel uit te maken van het College van Algemeen Bestuur, Suriname's eerste kabinet. Hij kreeg twee portefeuilles onder zich, die van Onderwijs en die van Volksgezondheid. Het kabinet kwam ten val op de zogenaamde hospitaalkwestie, een onverkwikkelijke zaak, die ik niet zal oprakelen.

Lichtveld hield in de Staten een rede van een paar uur, waarin hij zijn voornaamste tegenstander, dokter H. van Ommeren, met de grond gelijkmaakte. Dat was in strijd met de ongeschreven grondregel van het Surinaamse gedragspatroon, waarbij het vloeren van de tegenstander gepaard moet gaan met een zeker medelijden, het ‘ke poti’ (och, arme) systeem. In het vuur van zijn rede zei hij dat de familie Van Ommeren

[p. 66]

erfelijk belast was. Dat nam men niet. Dat had hij niet mogen zeggen. Het kabinet trad af, Lichtvelds politieke rol was uitgespeeld. Door dezelfde mensen die hem eerst als een nieuwe heiland hadden binnengehaald, werd hij nu angstvallig gemeden. Het pleit voor zijn lef en vasthoudendheid dat hij toen niet onmiddellijk de boot naar Holland heeft genomen en wegwezen heeft geroepen. Dokter van Ommerens reactie was een brochure: ‘Onrecht door macht vergaat door recht’.

Wat bracht de mensen in Suriname ertoe om Lichtveld als een verloren zoon weer binnen te halen? Hij was zich onmiddellijk na de oorlog actief met het lot van Suriname gaan bezighouden. Hij zat met Wim Salm van de uitgeverij De Brakke Grond in de redactie van het maandblad El Dorado, waarin de politieke en staatkundige toestand van Suriname werd besproken. De toekomstige minister van Onderwijs gaf in dat blad als zijn mening te kennen dat het Neger-Engels niet geschikt is voor eenheidstaal. ‘Men zal moeten komen tot een eenheidstaal, die door allen wordt gebruikt en het volk in contact brengt en houdt met de gehele wereld.’

Op een zaterdagmiddag, om precies te zijn op 17 augustus 1949, nemen zijn vrienden afscheid van hem in het Internationaal Cultureel Centrum te Amsterdam. In El Dorado staat er een verslag van dat aantoont dat remigratie ook toen al een heel ding was.

Lichtveld heeft me eens verteld dat zijn mentor in het revolutionaire Mexico, waar hij na de burgeroorlog in Spanje, die hij aan de zijde van de Republiek meemaakte, was terechtgekomen, hem al had aangespoord om zich te gaan inzetten in eigen land. Toen was de tijd er nog niet rijp voor. Uit de bezetting van Nederland stamt een vers in het Sranan tongo vol verlangen en heimwee naar Suriname. Het ministerschap is daaruit voortgevloeid. Na zijn politieke debacle schrijft hij

[p. 67]

De laaiende stilte, een verbeten vervolg op De stille plantage met nauwelijks gecamoufleerde uithalen naar zijn gehate tegenstanders Buiskool en Findlay.

Lichtveld is een man die de dingen van zich af kan zetten. Hij zet zich geestdriftig in voor een nieuw tijdschrift, Vox Guyanae. In de redactie zitten ook zijn vriend Wim Salm, die een drukkerij in Suriname is begonnen, en Jaap Meyer, leraar geschiedenis op de door Lichtveld opgerichte eerste middelbare school, de ams, en vader van de dan nog jeugdige Ischa. De redactievergaderingen zijn bij Lou thuis. Hij weet de financiering voor elkaar te krijgen door totaal ongeïnteresseerde zakenlieden, van Radakishun tot Femandes, een bedrag van f 100 in een fonds te laten storten. Hij zelf schrijft het redactionele openingsartikel, ‘Het daghet in het Westen’ (mei 1954).

‘Er is een hunkering naar “eigen”. Dat is: zich geheel toegeëigende cultuur, waar deze ook vandaangehaald, hoe deze ook op eigen bodem verwerkt moge worden.’

‘Bewustwording is ten slotte ook zelfregistratie.’

Het noodlot heeft gewild dat deze redactionele vriendenkring al spoedig uit elkaar zou vallen. Op een middag verschijnt Jaap Meyer, rood verbrand en door en door bezweet, op de redactievergadering. Zijn woordenvloed is niet te stuiten. Hij heeft voor het eerst van zijn leven een Indianendorp bezocht en spuit meteen een theorie over de herkomst van de Caraïben. Een paar glazen koude limonade brengen hem tot bedaren.

Een paar maanden later komt hij bij me binnenstuiven met een knipsel in zijn handen. Het is een stukje van Lichtveld in Het Parool, waarin hij de spot drijft met Brammetje, die in een oogwenk alles van Suriname meent te weten. Meyer

[p. 68]

herkent zich in deze Brammetje en beschuldigt Lichtveld van antisemitisme. Meyer treedt uit de redactie en verwacht van mij dat ik het ook zal doen. Ik lees het stuk, haal me de scène voor de geest. Het is een onaardig stuk, ja, dat wel, en Brammetje had misschien beter Kareltje kunnen heten. Maar antisemitisch? Lichtveld antisemitisch? Onzin. Geen van de redactieleden volgt Meyers voorbeeld. We gaan verder.

Maar de klad zit erin. Tussen Lou en Wim Salm botert het al lang niet meer. Lichtveld is directeur van de Volksuniversiteit geworden tegen f 250 per maand en Salm is onderdirecteur tegen f 100 per maand. Salm heeft moeilijkheden met de drukkerij gehad en zit financieel aan de grond. De f 100 is een uitkomst. Bij vertoning van dia's tijdens een lezing valt Salm uit tegen Lou en noemt hem een oude lul, oude hoer of iets dergelijks. Lou eist dat hij zijn excuses zal aanbieden. Hij doet het niet en geeft zijn functie prijs.

De genadeslag valt als Lou Salm en mij betrekt bij het schrijven van teksten voor een vaudeville. Als Lou verneemt dat ik voor mijn eigen toneelclub een gedicht heb geschreven, dat gedanst moet worden en met trommen begeleid, beschuldigt hij me van plagiaat vanwege die trombegeleiding. Een beroep op O'Neills Emperor Jones en de teksten van Aimé Césaire, de grote dichter uit Martinique, richt niets uit. Lou treedt uit de redactie.

Lou Lichtveld versleet zijn vrienden in zijn Surinaamse jaren in een niets en niemand ontziende slijtageslag. Zijn verwachtingen had hij gesteld op het Surinaams Passiespel, waarvoor de sticusa voor veel geld een openluchttheater deed bouwen. Vierhonderd personen deden eraan mee. Er zou een Surinaamse traditie worden gevestigd, een humane Westindische tegenhanger van Tegelen en Oberammergau. De uitvoering was indrukwekkend, er kwam een groot aantal voorstellingen. Wim Salm, die zich nu in het leven hield door hoorspelen te verzorgen

[p. 69]

voor radio Apintie en praatjes over veilig verkeer hield, is nooit gaan kijken. Het openluchttheater, dat door een speciaal daartoe in het leven geroepen stichting werd beheerd, rotte in het vochtige klimaat van Suriname snel weg.

Onderwijl was er in Suriname een proces op gang gekomen om Helman als Surinaamse schrijver uit te bannen. In 1962 kon Johan Leefmans in Mamjo, het blad van de Surinaamse studenten in Nederland, nog schrijven: ‘Mijn vader was (nu ongeveer vijftien jaar geleden) nogal weg van Multatuli... Helmans Zuid-Zuid-West bracht mij in vervoering. Ik moet hierbij vertellen dat ik het thuis las. Op school werden noch Multatuli noch Helman erg gewaardeerd. Multatuli stond waarschijnlijk op de index en Helman zou ooit geschreven hebben: “U God wil ik vernietigen!” en het verschil tussen dichterlijke werkelijkheid en de ontologische was blijkbaar niet tot onze leermeesters doorgedrongen.’

Jozef Slagveer daarentegen schrijft in het Suriname-nummer van Contour (september 1966) een protestgedicht in de vorm van een brief aan Eddy (Bruma) tegen Alcobert Helverlogenman. Dat is een samentrekking van Albert Helman en de in het Nederlands schrijvende Corly Verlooghen.

Daarom beste Eddy is
Alcobert Helverlogenman
geen uitzondering.
Hij is het product van de
z.g. moederlandse cultuur
en een goede Nederlandse schrijver,
maar voor de Surinamer
niet aanvaardbaar
als exponent
van de Surinaamse cultuur;
hij heeft geen positieve bijdrage geleverd

[p. 70]

tot de Surinaamse literatuur.
Alcobert Helverlogenman
is één van de grootste reactionairen
de mensen die behoren tot
de zwarte koloniale elite.

Leo Ferrier maakt het in zijn roman Atman nog mooier. Het werk van Helman moet in Suriname worden verboden. ‘Daar leven negers in die slaven zijn en dat ook blijven.’ Dobru verwijt Helman dat de neger in De stille plantage geen persoon is maar object. Tevergeefs noemen Bea Vianen en de dichter Shrinivasi hem hun meester. Het evenwicht wordt eerst hersteld als Frank Martinus Arion, die in Suriname bij het onderwijs werkt, een studiedag aan hem wijdt en hem in een gloedvolle voordracht als de eenzame jager de plaats gunt waar hij recht op heeft.

Helman mengt zich niet in het strijdgewoel dat zich uitsluitend tot Zuid-Zuid-West en De stille plantage beperkt. Voor het andere werk van Helman heeft men geen oog of men kent het eenvoudig niet. Suriname krijgt hem niet meer te zien, heeft hij zich voorgenomen, en geen enkele eervolle uitnodiging, geen enkel vakantievooruitzicht kan daar verandering in brengen.

Toch heeft de eenzame jager geen afscheid genomen van zijn jachtterrein. Als hij wordt aangezocht om de tekst te schrijven voor een historisch prentenboek van de Guyana's, gaat hij er weer voor zitten. Een man met een universele geest buigt zich aan het eind van zijn leven over dat verdomd ondankbare plekje op de kaart van Zuid-Amerika, dat hem niet hebben wou. Hij is de balling gebleven, die aan zijn eerste boek Zuid-Zuid-West in 1926 het motto uit Dante's Goddelijke Comedie meegaf: ‘... hoe bitter het brood van een ander smaakt en hoe zware weg het is, andermans trappen op en af te gaan.’