De noodzaak van het overbodige

103

De kunst van het kunnen zijn

Posse esse, de kunst van het kunnen zijn, dat is de trefzekere formule van het inventieve denken. Het is de titel van een studie van de filosoof Cusanus, die leefde op de grens van de middeleeuwen en de nieuwe tijd. Cusanus was een stoutmoedig denker, onder andere bekend van zijn ‘overgangen naar de limiet’, die als we ze niet louter op wiskundige concepten toe-

[p. 184]

passen, de essentiële paradoxen of metaforen naar hun uiterste consequentie voeren, dat wil zeggen naar de uiteindelijke identiteit van de twee uitgangsbegrippen (als de oneindig grote straal van een cirkel die samenvalt met zijn omtrek). Deze wijze van denken heeft vooral zin als we de grenzen van een psychische of metafysische conceptie willen verkennen, of wanneer we het begin dan wel het wezen van het metafysische en religieuze willen ontdekken, het Oneindige waarin alle tegenstellingen samenvallen en opgeheven worden. Tegelijk wordt zo de betrekkelijkheid van de menselijke begrippen en begripsvorming beklemtoond, waardoor het Oneindige of De oneindige wordt ontdaan van zijn conceptionele verbale begrenzingen.

Ook het taoïstisch denken kent deze denkfiguur, die eigenlijk in hoofdzaak een taalfiguur is. Wat het taal + beelddenken aangericht heeft moet door paradoxaal taaldenken ontdacht worden. De limiet ontkracht en ontkent de valse conceptie.

*

Uit Tao te king van Lao Tse:

Het grootste vierkant heeft geen hoeken.
Het grootste beeld heeft geen vorm.

Verder letterlijk in de Tao te king:

scheppen / en niet / bezitten.

Voor Cusanus is God het centrum van de kosmos dat samenvalt met zijn periferie, de ultieme eenheid van alle tegenstellingen (de coïncidentia oppositorum), dus ook van zijn en niet zijn; hij is de vierkante of driehoekige nul, is maximum en minimum tegelijk. Op die manier kan ook het eindige (de wereld) beschouwd worden als een soort ineengekrompen oneindige.

Het is een intrigerende zienswijze die ook toegepast kan worden op het wezen van de creatie en van het creatieve proces. In een flits voltrekt zich het samenvallen van centrum en periferie, van ‘ik’ en neuronale uitgebreidheid, van subject en

[p. 185]

object, of liever, op dat moment zijn ze identiek. Het is dezelfde sensatie die ook mystieke denkers van alle tijden beschrijven, het moment van illuminatie.

Het is de sprong uit de nous (Plotinus), uit de kennis van het voorafgaande in het ongekende en onzekere.

Het is niet de sprong in het irrationele die vroegere christelijke denkers, onder wie Kierkegaard, maar ook een aantal latere fascistoïde ideologen voorstonden; het is de sprong uit de kennis in andere, onbekende kennis, die misschien wel irreëel is, maar niet noodzakelijk irrationeel, een kennis van onbekende begripscombinaties en gevoelsbeelden of gedachten.

De creatieve sprong is bovendien in hoge mate psychologisch en coherent en het hangt in eerste instantie van de aard van het individuele brein en het individuele (on)bewustzijn af aan welke irrationalismen het onbewuste denken onderworpen wordt.

Wenst iemand een god met ezelsoren die hij van achteren wil bespringen, dan denkt hij die. God in de vorm van een volmaakte cirkel is iets wat eerder - bij gesloten ogen - opkomt omdat een lichte druk op de oogballen deze mantrische figuur al produceert, maar een centrum dat samenvalt met zijn periferie is literatuur. Daarna wordt het een metafoor die een mogelijkheid suggereert in de realiteit.

*

Posse esse: de kunst van het kunnen zijn, van de (demon der) mogelijkheden. Een mogelijkheid realiseren is er afstand van doen, is afstand doen van de potentialiteit.

Kunstenaars ervaren deze paradox aan den lijve, niet alleen beeldend kunstenaars die hun producten verkopen.

Scheppen is niet-bezitten.