De noodzaak van het overbodige

38

De afstand tot

De dichtheid van de werkelijkheid en van de ideeënwereld, het is ermee als met een raster: is de afstand (leegte) tussen de punten te groot, dan krijg je geen beelden, staan de punten te dicht op elkaar, dan zie je alleen een massief grijs of zwart vlak; anders gezegd, staat de waarnemer te veraf, dan ziet hij niets, staat hij te dichtbij, dan ziet hij evenmin iets en zo is het altijd en overal.

Daarnaast: om in de werkelijkheid opgenomen te worden moet je hetzelfde rasterpatroon vertonen als dat van de werkelijkheid, anders sta je er onherroepelijk buiten. Maar eenmaal opgenomen ga je onherkenbaar op in het raster en merkt niemand je aanwezigheid, sta je erbuiten, dan mist niemand je gat. Het enige dat telt is de afstand tot, de afstand tot.

[p. 75]

‘Ich habe es oft gesagt und werde nie davon abweichen: die Darstellung tödtet das Darzustellende, zunächst im Darsteller selbst, der das, was ihm bis danin zu schaffen machte, durch sie unter die Füsze bringt, dan aber auch für den, der sie genieszt.’ Friedrich Hebbel. (Gecit. in Otto Rank/Hans Sachs: Ästhetik und Künstler-Psychologie.)

Scherp en mooi geformuleerd, maar niet helemaal waar. Het gaat voornamelijk op voor schrijvers (en beeldend kunstenaars) die een, zij het nog vage, voorstelling in het hoofd hebben van iets wat ze willen maken - realisatie veroorzaakt dan vaak een gevoel van verlies en van afkappen van de vele open mogelijkheden die er waren of vermoed werden -, maar veel moderne schrijvers en kunstenaars hebben geen notie van wat ze willen maken voor ze beginnen te schrijven of te schilderen. Wat zij realiseren is het product van hun onbewuste potenties. Zij kunnen niet iets vertrappen wat er niet was of mogelijkheden afdichten die zich pas al schrijvende of schilderende voordoen. Zij schrijven zich open.

*

Het boek dat tijdens het lezen gaandeweg zijn dominerende symbool wordt: Moby Dick wordt Moby Dick, de walvis, die op zijn beurt het reusachtige literaire symbool is dat het hele bewustzijnscomplex omvat van kapitein Arab én dat van Melville, en hiertoe behoren ook de natuur, de oceaan, de seizoenen, het schip dat het schip is en dit alles tezamen wordt de wereld van het symbool. Dit is mijn Moby Dick, in de buik waarvan ik mij bevind, zoals Ulysses mijn geschreven Dublin wordt - dat mijn gestructureerde en geliterariseerde wereld anno 1900 is - en Nachtwachen mijn levenspoppenkast, met Bonaventura, de schrijver, als hoofdrolspeler.

[p. 76]

Zo ook Madame Bovary, dat Madame Bovary en Frankrijk wordt en Der Mann ohne Eigenschaften, dat de hele Midden-Europese situatie van die tijd wordt, samengebald en gesymboliseerd in één totaalbeeld dat slechts ten dele de man zonder eigenschappen is, en niet omgekeerd. Enzovoort. (Alleen Molloy is en blijft niet meer dan Molloy, de mens, en hij eindigt dan ook naamloos.)