Het masker van de wereldt afgetrocken

[p. 301]

Aen-spraeck.

MEn seght ghemeynelijck, Philothea, ende het sou wel waer zijn:

Dochters die tot den elven slaepen,
En veel in de vensters gaepen,

En langh voor den spieghel staen,

Laeten 't huys-werck onghedaen.

'Tis soo, den Spieghel is eenen grooten dief van den tijdt, ende menigh-mael verlies van de ziele. Maer den spieghel daer ick af sal spreken, ô, dat is een profijtigh gelas! ende men paleerter sich voor wel op een ander Mode. Ick bidd', neemt deze bevestinge eens hier voor uyt, eer wy verder van het Sinne-beeldt oft plaetjen afwijcken; my dunckt dat 't gene daer gheschildert staet, dat ick dat vinde in een Historie die dese twee soo past, ofse op haer lijf ghemaeckt waeren. In Vranckrijck was^1. een Godtvruchtighe Weduwe, de welcke hadd' twee⁺ dochters, weynigh verscheydende in jaeren, maer veel in manieren. Sy preeckten haer daghelijcks ende stampten haer de seeghbaerheydt in, wenschende datse souden in den Goddelijcken spieghel sien:

Niet hoe sy,

Maer hoe hy.^2.

D'oudtste gaf ghehoor aen haer Mamere, voegende sich tot Godtvruchtigheyt, oodtmoedigheydt, versmadinghe van den wereldtschen pracht ende hoveerdigheydt; maer de andere die een welghemaeckte Ydel-tuyt was, wierdt alle daegh een dagh ouder, ende twee daghen sotter: jae, sy soud' wel haer Suster uyt-ghelacchen hebben, om datse beneffens haren spieghel een Crucifix hadd' hangen. Maer siet watter by nacht aen de Moeder vertoont is: Haer docht in den droom datse sagh haer jonghste

1. Naar wien hier verwezen wordt, blijft onzeker.

+ La Neuf

2. Hij (Christus) volgens 6 druk (i.p.v. ghy, blijkbaar een drukfout). Zie boven.

[p. 302]

Dochter soo leelijck ende afgrijselijck als een monster; ende in teghen-deel de oudste soo schoon ende uytnemende verciert al of het de H. Agnes geweest hadde. Welcke cieraet niet uyt de poeyerdoos, noch uyt den friseerpriem, noch van de mouchen, noch van het blanketten en quam; maer alleen van het purperen bloedt van den gekruysten Iesus, daerse haer daghelijcks voor quam spieghelen. Dit is eenen oprechten ende onbedorven aenwijser van onse smetten ende gebreken, die de rycke niet meer en sal vleyen als de arme, ende aen een edel Joffrouw hare ghebreken alsoo vrymoedigh sal^1. ontdecken, als aen een slechte Boerinne. Doch het en is in het spiegelen niet alleen gelegen, maer veel meer in^2. het verbeteren, ende in het behagen.

De Goddinne Pallas sat eens op den groenen boort van een fonteyn, en speelde op de schalmeye; dan soo het riet wat hert gongh, ende datse ghewelt moest doen om het geluyt door de schalmeye uyt te dringhen, 'tghebeurde dat sy eens beneden sagh in den gront vande silvere wateren, alwaer sy haeren weerschijn ontdeckende, sagh het aensicht soo ontsteken, ende de kaecken soo onbetamelijck op-gheblaesen, dat sy, over haer eyghen^3. selven beschaemt, het instrument heeft om verre gesmeten. Dat kosten de wateren veroorsaecken, en wat sullen^4. doen die vijf bloedighe fonteynen alsmen daer op in sijn meditatie is gheseten? Noch vinde ick eenen anderen spieghel, maer die aen teere Joffrouwen min sal bevallen. Daer was eenen Religieus op een dorp by Parijs, den welcken soo hy den Vasten gepredickt hadde, ende wederom naar de stadt keerde, van een Ioffrouwe ghebeden^5. is, dat hy haer teghen 't jaer eenen spieghel naer de Mode van Parijs soude mede brenghen: 't welck hy haer belooft ende gedaen heeft; want weder-keerende brocht hy mede een doots-hooft van een schoon, van een edel gratieuse Ioffrouwe, die was overleden. Desen schonck hy haer, om wat in te spieghelen, ende naer^6. desen schijn een weynigh het hooft te speten, te vlechten,

1. Eenvoudige.

2. In het behagen scheppen in het betere.

3. Weggesmeten.

4. De Vijf Wonden van Christus. In is in de meeste drukken weggevallen. Vgl. boven:... sat... op den groenen boort van een fontein.

5. Tegen het volgende jaar.

6. Te spelden (het haar met spelden opmaken).

[p. 303]

te krollen, te poeyeren, ende te palleren. Sy heeft dien by der handt ghenomen, den selven sich voor-ghestelt, ende haer soo ghepalleert ende op-gheset, datse een Bruydt van den oppersten Koningh is gheworden. Ick en sal met gheen fonteyn-water, noch met gheen doodts-beenderen aen komen, maer ick wensch datje staet voor een droevigh Passie-beelt, Philothea, dat is de wittigheyt des eeuwighen lichts, den spieghel sonder vlecke van Godts^1. Majesteyt, ende het beeldt van sijne goetheydt, den ghekruysten Iesus, van den welcken seyt den H. Drogo:^2. O Heer! ghy hebt van u lichaem ghemaeckt eenen spieghel voor mijn ziele. Den H. Bernardus maeckte den sijnen van alle de instrumenten van de Passie. Maer ick hebb' goedt ghevonden alleen den doeck van de H. Veronica^3. in een swerte ebben-lijst te stellen, ende voor u op te hanghen; 'tis den selfsten (gheloof ick) daer de H. Agnes menigh-werf haer voor gheblancket ende ghefriseert hadde, als sy seyd':

Vyt sijnen mondt^4.
Heb ick ghesondt

Honigh en melck ontfanghen,

En met sijn Bloet
Heeft hy seer soet

Doen blosen mijne wanghen.

Dit is den Spiegel, in den welcken een Christen ziel hare ydelheydt ende onvolmaecktheyt moet gaen ontdecken; desen ghebruyckte Rudesindus, Bisschop van Compostellen,^5. den welcken in sijn wapen voerde een Cruys, ende op den eenen arm eenen Spiegel, op den anderen van't Cruys eenen Passer, om daer als mede af te meten het lijden ende sterven Christi; ende den Spiegel, om daer dan sijn eygen wercken in te sien, op dat hy soo soud' weten, en ontdecken, hoe verre hy was vande voet-stappen Christi, ende waer in sijne wercken hadde te beteren, ende sijn leven te versterven. Die sy-selven voor desen

1. Sap. VII, 26.

2. Martyrol. 16 April.

3. In de VI Statie van den ‘Kruisweg’ wischt een vrouw het aangezicht van den Kruisdragenden Christus af: zijn afbeeldsel blijft in haar doek geprent; vandaar de naam Veronica.

4. Vgl.: mel et lac ex eius ore suscepi, et sanguis eius ornavit genas meas (Officie van S. Agnes).

5. Gams (Series Epp.) vermeldt S. Rudesindus (10e eeuw).

[p. 304]

Spiegel stelt, die sal lichtelijck met den H. Bernardus, segghen: Ick schaems my te worden een delicaet lidtmaet, onder een hooft gekroont met doornen. Hierom weygherde den Godtvruchtighen ende victorieusen^1. Godefridus Bollonius, naer dat hy Ierusalem hadde inghenomen, met Koninghlijck cieraet door de Stadt te gaen, segghende, dat het niet en betaemde dat hy met Schepter en Croon soud' gaen langhs de straeten, die sijnen Salighmaecker betreden hadde, ghekroont wesende met doorens. Hy thoonde dat hy liever hadd' te wesen^2. eenen gouden Koningh met een houte Croon, als eenen houten met een goude.

Ende op dat ghy niet en peyst, ô Philothea, dat desen alleen is geweest voor manspersoonen, soo wil ick hier oock by voeghen de H. Elisabeth, dochter van den Koningh van Hungarijen; de welcke als ick noem', soo bidd' ick u, dat ghy het exempel van dese triomphante Princersse ten minsten eens aendachtelijck wilt over-weghen, Dese dan in haer Koninghlijck cieraet, met eenen grooten sleyp van Staet-Jofferen ende Hovelinghen komende in de Kercke, heeft haer ooghen gheslaghen op een beweghelijck^3. beelt, daer Christus aen het Cruys was ghehanghen, ende begonst daer door terstondt in traenen te smilten, ende in haer gemoet t'eenemael ontstelt te worden: ende als sy eenen tijt langh op den ghekruysten Iesus ghesien hadde, gestoort op den pracht, ende op⁺ het Koninghlijck cieraet: Siet eens, seyde sy, mijnen Godt ende Salighmaecker sterft moedernaeckt aen een galge, ende ick blinck in't gout, ghesteente, ende purperen kleederen; hy draeght een doorne Croon, en ick een goude; mijne vingeren glinsteren van diamanten, ende sijne handen zijn door-boort met ysere nagels; ick blancket mijn wangen, ende hy hanght daer met blauw gheslagen kaecken; ick poeyere mijne locken, ende syn hayr is door sweet ende bloet in een gebacken; hy wordt van sijnen hemelschen Vader om mijne sonden berooft van allen troost der werelt, ende ick neme noch mijn ver-

1. Godfried van Bouillon (volgens anderen: van Boulogne).

2. Te wezen een deugdzame Koning met een houten Kroon, dan een onwaardige met een gouden.

3. Roerend.

+ In vita

[p. 305]

maeck in tijdelijcken pracht ende ydelheydt des wereldts. O, ellendigh mensch als ick ben! die soo qualijck mijnen Salighmaecker naervolghde, die soo veel de werelt hebbe gheacht; ende den ghenen die de wereldt ende al wat in de wereldt leeft, heeft geschapen, ende verlost met sulck een schandighe ende pijnelijcke doodt, die hebb' ick verlaten. Dit gheseyt hebbende, is door ghewelt van droefheyt ende leet-wesen in onmacht gevallen ende besweken ter aerden, ende nauwelijck tot haer selven ghekomen, versaeckende voortaen haer Hofs ende prachtigh^1. leven, heeft op staende voet ghesloten den ootmoedighen, naeckten ende ghekruysten Iesum naer te volghen. 'Ten kan niet anders gheschieden, Philothea, of daer soo groote veranderinghe is geweest van buyten, daer moet een wondere beroerte ghewerckt hebben van binnen.

Wanneer u huys in vlammen staet,
Dan werpje al u goedt op straet.
Maer als een ziel in liefde brant.
Die werpt cieraet en pracht van kant.

Hier op wil ick een ghevoelen van Aristhenes aenteekenen. Ick moet uyt desen Heydenschen schrijver een^2. Christelijck bedencken in het voor-by-gaen medenemen; 'tsal dienen tot bekrachtinghe van de Historie, die ick ingheset^3. hebbe. Desen schrijver sagh een deel boomen t'eenemael jeughdigh, dicht van tacken, groen van bladeren, bly van coleur, behalven de voghels die op den boom saeten, ende met haeren soeten sangh de toe-hoordere^4. seer vermaeckten. Aristhenes siende al dit uytwendigh schoon loof ende aengenaeme ghedaente, sprack haer aen in deser voeghen: O boomen! seght my eens, ghy lieden die hier soo jeughdigh staet en groeyt, ende u aenghenaem loof ende tacken soo mildelijck zijt uytspreyende,^5. isser ooc eenigh vyer in u lieden hert? de⁺ wortels, waer langhs gy u vochtigheyt treckt ende suyght, weten die van geen vlamme van binnen te spre-

1. Hoofsch.

2. Wellicht moeten we lezen: Aristaenetus, wiens Brieven verschenen bij Plantijn (1566).

3. Beschouwingen.

4. Mitsgaders, en daarbij.

5. P. Fr. Aguado S.I. (geb. 1572) schreef o.a. El cristiano sabio (Madrid, 1633). Dit laatste woord gaf aanleiding tot de foutieve randnoot: P. Sabio, boven P. Aguado.

+ P. Aguado

[p. 306]

ken? My dunckt wel neen, want waerder heet vyer van binnen, daer en waer gheen koele groenigheydt van buyten. 'Tselve maghmen sluyten van den mensch die oock by de Philosophen eenen boom ghenoemt wort. Isser overvloedigheyt van uytwendigh cieraet, soo mochter van binnen wel weynigh vyer van de Goddelijcke liefde branden; maer is dierghelijcke vlamme in 't hert, gewis dat groen loof sal Feuille-morte worden, ende dien overtolligen pracht moet af-rijsen. Hoe haest veranderde die^1. jonghe wereldtsche Joffrouwe, daer ons P. Barry af schrijft? Sy ghevoelde qualijck weynigh ginsterkens van⁺ binnen, ende sy is terstont geklommen boven op haer cabinetjen en gingh met een bijl al haer hooft en hals-cieraet in stucken kappen.

Wat dunckt u, ô Philothea, van dit kloeck voornemen? van dese veranderinghe? van dese volkomen verfoeyinghe der ydelheydt? het was een teecken dat de gratie Godts, ende eenen heyligen Gheest in de Godtvruchtige ziele was spelende. Ghelijck men iemandt, die langh in sijn uytersten heeft gheleghen, soo dat men twijffelt of daer noch aessem in is, een pluymken op den mondt leet, om te sien, of het wegh geblasen sal worden, welck een seker teecken is, dat daer noch gheest in den siecken is: soo oock als iemandt verdrijft ende verfoeyt de pluymkens der ydelheydt, ende den lichtveerdighen pracht versaeckt, 'tis een ghewis teecken dat den Gheest Godts, ende sijne gratie dierghelijcke ziele noch is by-woonende ende bestierende. Dit selfste sien wy aerdighlijck verbeeldt in veel printen van de heylighe Magdalena, de welcke voor een Crucifix biddende, ende met eenen heylighen haet teghen haere voor-gaende sonden ende aerdtsche ghenoegen ontsteken zijnde, haer eyghen lichaem gaet berooven, af-ruckende allen ydel cieraet^2. haerder leden, als faveuren, stricken, mouchoiren, waeyer, spieghel, friseerpriem, blancketsel, poeyer-doosen,^3. goude ketenen, juweelen, pendanten, braseletten,^4. peerle-snoeren, bagghen, minne-brieven, conterfeytsels;

1. P. de Barry, zie blz. 23. Zij voelde nauwelijks eenige vonken van goddelijke liefde, of zij is...

+ P. Barry

2. Kostbare zakdoekjes.

3. Oorbellen.

4. Ringen... portretten.

[p. 307]

ende met het Crucifix in de handt, ende traenen in d'ooghen, soo schijntse hare voor-gaende ydelheydt, soo my dunckt, met dierghelijcke klachten te beweenen:

SIel, laet rusten uwe lusten

En verlaet eens uwen pracht:

Sult ghy minnen en besinnen^1.

Al wat dese wereldt acht?

Gaet besnoeyen en verfoeyen

Al dit ydel hooft-cieraet,

Ciert u leden naer de reden,

Siet hoe uwen Meester gaet.

Hy quam gheven ons sijn leven,

Hy quam sterven onse doodt,

En door 't lijden ons verblijden,

Ons gheluck brocht hem in noodt.

Troost der menschen, die wy wenschen,

Laeghde ghy voor ons op 't stroy?

Moest ghy draghen Noordtsche vlaghen?

Wasser dan voor u maer hoy?

Wulpsche leden, die betreden

Ledikanten van damast,

V tapijten die verwijten,

Dat het op gheen kribb'en past.

Sult ghy voeren peerle-snoeren,

En juweelen om den toon?^2.

Sult ghy rocken uwe locken,^3.

Als hy draeght een doorne kroon?^4.

Ghy met ringhen, moye dinghen,

En met stricken van sattijn,

Daer sijn handen vast met banden

Op den rugg' ghebonden zijn?

V palleersel, u friseersel

Wilt ghy weten hoe het staet?

Siet het schijnen in sijn pijnen,

Daer hy vol van wonden gaet.

Ons blancketten zijn souffletten,^5.

En ons poeyer dat is sweet;

1. Uw genegenheid en uw zinnen zetten op...

2. Om (3 druk) i.p.v. op.

3. Rokken = eig. op een spinrok winden; hier, het haar opmaken.

4. Zult ghy u tooien met...

5. Kaakslagen.

[p. 308]

 

Onse sonden dat zijn wonden,

 

Dese doen hem 't meeste leet.

 

Peyst dees smerten met der herten

 

Die gaet proncken stijf van gout;

 

Dat u Moden zijn als Ioden,

 

Die Godt kruysten op een hout.

 

Och! dat beken quamen leken,

 

Hadd' ick nu een traenen-vloedt!

 

Wou nu weenen 't hert van steenen,

 

Ick gingh storten oock mijn bloedt.

Siet eens, ô Godtvruchtige Philothea hoe dese heylighe^1. Sondaresse ghebruyckt heeft den spiegel ende den passer, om het groot verschil tusschen haer leven ende het leven Christi meerder te doen blijcken; soo dat sy oock^2. lichtelijck kost gronderen de leelijckheydt haerder sonden uyt de swaerheydt sijnder pijnen. Op welcker maniere oock seer vernuftelijck verstaen kan worden de Maxime^3. oft ghemeyne Spreucke van d'oude Rechts-geleerden:⁺ Non intelligitur nigrum, nisi legatur rubrum. Datmen het swert niet en kan verstaen, oft men moet het roodt ghelesen hebben. Sy wilden segghen, datmen den sin van een Capittel, dat met swerte letters gedruckt was, niet wel en kost vatten, ten ware saken datmen eerst den tijtel daer van las, die met roode letters pleegh ghestelt te worden. Soo seggh' ick oock, ô Philothea, men verstaet nimmermeer beter het swert ende leelijckheydt onser sonden, dan als wy eerst lesen het roodt, dat is, het dierbaer bloedt ende de pijnen van de Passie Christi, ende al het ghene dat hy voor ons gheleden heeft.

Desen rooden Tytel ende dit swert Capittel was de^4. Lesse van de salighe Angela de Foligno: de welcke van haer eyghen selven belijdt, dat sy, staende voor het^5. Crucifix, merckte, dat Christus sijn eygen oogen sloegh⁺ op sijne Wonden: ende dan keerde hy die naer het hooft, sijde, ende handen van Angela, of hy hadd' willen seggen: Is het mogelijck dat de menschen noch niet en vat-

1. Zie boven wat van S. Rudesindus gezegd wordt.

2. Door-gronden; peilen (grondéren (Kil.)) explorare profunditatem.

3. De kantteekening bedoelt wellicht Anton, de Caceres, die o.a. in 1570 een boek liet verschijnen te Rome. Ten ware men...

+ Anton de Caceres

4. Foligno, i.p.v. Fulgino, dat een blijkbare drukfout is.

5. Waarschijnlijk wordt bedoeld het boekje van P. de Barry S.I.:... Cent devotions à la Mère de Dieu. Maar de verwijzing Chap. 2. dévotion 9 is foutief.

+ P. Barry c 2 devot. 9

[p. 309]

ten d'ydelheyt hunder wercken, ende de swaerheydt hunder sonden; daerse sien dat ick soo grondeloose pijnen om hebbe moeten lijden! Waer door Angela soo ontsteken wiert, datse hare wanghen verbrande, ende ghenoodtsaeckt^1. was die met kout water te lesschen.

Soo dan, ô Philothea, den naeckten ende ghecruysten Iesus is een sterck ende krachtigh beweeghsel, om^2. inwendelijck alle genuchten te versaecken, ende uytwendelijck allen ydelheydt te verfoeyen. Waer't nochtans, dat ghy om ghewichtige reden u niet t'eenemael van een wereltsch kleet en kost berooven, maer ghedwonghen wierdt van uwen staet, oft iet anders, het selve naer de manier ende loop des tijts rijckelijck ende kostelijck t'aenveerden; dan waer van u te wenschen, dat gy ten minsten gheenen hooghmoet, trotsheydt, oft hoveerdigh hert daer op soud willen dragen. De schoone ende oodtmoedighe Koninghinne Esther, al-hoewel sy boven maten^3. kostelijk verciert was, ende boven alle d'andere van⁺ Assuerus bemindt, die haer oock tot dien eynde de Koninghlijcke Croon op het hoofd had doen stellen, sy niet te min was soo verre van haer hert door die uytgelesen cieraet, en Koninghlijcke pracht te verhoveerdighen ende te laeten opswillen, datse plagh Godt daer^4. af tot ghetuyghen te nemen, segghende: Ghy weet, ô⁺ Heere, dat ick gheen ghenuchte en neme in dit teecken van hooverdije ende glorie dat ick op mijn hooft draghe, op die daghen als ick voor al de wereldt in groot-dadigheyt^5. moet verschijnen. Niet veel min, al hoe-wel in minder fortuyne ende staet, dede de huys-vrouw van Iacoponus;^6. de welcke noch boven dien onder haer wereldtsch kleedt, datse droegh alleen om haeren man te believen, had een ander van scherp hayr geweven; met 'twelck sy haer teer vleesch temde, op dat het sich door den uytwendighen schijn niet en soude verydelen. Dierghelijcke weet ick datter noch hedensdaeghs zijn, oock al van qualiteyt, die nochtans onder haere kleederen strenge penitentie ende lijf-kastijdinghe verdragen; jae, ick en

1. Zoo bloosde door schaamte en liefde, dat ze...

2. Beweegreden, motivum.

3. Esther, XIV, 16.

+ Esther c 14

4. P. Raderus (zie blz. 183), niet Radeus.

+ P. Raderus

5. Magnificentia, luister.

6. Iacoponus da Todi vond op het lijk zijner echtgenoote een haren kleed, bekeerde zich en werd Minderbroeder.

[p. 310]

twijffele niet, ô Philothea, of ghy en pleeght dit op sommighe tijden oock te ghebruycken. Doch ick keer weder tot ons eerste propoost, ende ick wil noch eens voor ooghen stellen den spiegel vanden gekruysten Jesus, ende betoonen dat menigh ydel hert daer door wort beweeght. De bewijsinge sal ick doen in een salige Dochter, die vry al wat te trots was op hare schoonheyt, ende dies-volghens al te seer gheneghen tot het ydel cieraet ende palleren.

'Tis een erf-sond' van de vrouwen
Diese naer den doop behouwen,
Altijdt maecken, altijdt breken,
Altijdt van de Mode spreken,
En heel' morghens blijven cieren,
^1. Zijn dat perten oft manieren?

Dese dan heeft sich op eenen sekeren tijt voor haren spieghel ghestelt: dan, ghelijckse uyter maten vies was, ende^2. al te nauw-keurigh, soo en kost sy haer selven gheensins voldoen: hare locken en krolden niet ghelijckse begheerde: hare wanghen en bloosden niet ghelijck sy wenschte: hare wijn-brauwen en waren niet gespannen ende veel dierghelijcke visevaserijen dochten haer hooft t'ontbreken: soo dan sy dede ende her-dede alle dese dinghen vijf-en-twintigh mael, ende noch en wou't niet lucken; waer door sy soo vermoeyt wierdt, datse ghenoodtsaeckt was op een stoeltjen te gaen rusten. Daer sittende, leyd' sy haer ydel ende nochtans swaer hooft op haer hant ende bleef van spijt soo sitten fantaseren. Ondertusschen herwaerts ende derwaerts hare ooghen om-draeyende, zijnse ghevallen op een Crucifix, dat op het bufet stondt; het welck aenschouwende, wierdt sy soo diep in haer ghemoet ghetroffen, dat dese weemoedighe ende rouwhertighe klachten uyt haeren boesem ghevlogen zijn. Ick bidd' u, Lieve Philothea, siet eens of sy de waerheyt niet^3. en bekent. Is 't oock by aldien dat ghy daer iet in vint

1. Part, gril.

2. Kieskeurig.

3. Bij aldien (in geval) pleonastisch. Zie Wdb. d. Ned. T. i.v. bij, col. 2584.

[p. 311]

dat u raeckt, ghelijck ghy eene reghel oft twee wel sult vinden, neemt het in danck, want het u met een gunstighe penne geschreven wort. Hare klachten dan beginnen aldus:

WIe sal een tranen-vloet aen mijn gesicht verleenen,
Om met mijn ooghen selfs mijn oogen te beweenen?^1.

Wie sal uyt elcke vlecht doen springhen een fonteyn?

Want droefheyt die maer sucht, die is voor my te kleyn.

Ick wil dit ydel hooft van hayr tot hayrken wasschen.
En dan eens wederom bestroyen dicht met asschen:

Ick wil van heden af gaen in een hayren kleet,

Tot dat dit weeldigh vlees sal swemmen in 't root sweet:

'Ken kan my nimmermeer te harde wetten maecken,
Al koos' ick van nu af een vyer om in te blaecken:

Dit wulps en wereldts hert dat moet ghesuyvert zijn,

Godt gheve door wat straf, Godt gheve door wat pijn.^2.

Den kostelijcken tijdt, en mijn' verloren daghen,
Hoe kan ick sondigh mensch ten vollen die beklaghen?

Doch diën goeden Godt is dickwijls haest voldaen,

Als hy siet uyt een oogh maer rollen eenen traen.

Dies wil ick met gheklagh in't kort eens gaen verhaelen,
Hoe ick tot noch toe gingh in eenen dool-hof dwaelen:

Ick wil met hertenleedt eens brenghen aen den dagh,

In wat een diepen slaep van Ydelheydt ick lagh.

Wanneer de morghen-sonn' op haren gulden waghen,
De wereldt weder schonck de nieuw gheboren daghen;

En dat het blinckend' hooft soo hoogh gheresen was,

Dat het diep in de zael schoot straelen door het glas:

Als buyten op het landt de ossen ginghen ploeghen,
Als al de Bracken los, als al de Winden joeghen,

Als ieder in het sweet hadd' uren over-bracht,

Dan was't tot mijnent noch geen eynde van den nacht.

Ick sliep tot thienen toe, dan quam de maeght ghetreden,

1. Het misbruik van mijn oogen te beweenen.

2. Om het even door... (zie boven).

[p. 312]

 

En gingh ghestolens wijs met ruchteloose schreden,

 

^1. En quam tot in't ghemack, tot aen mijn ledikant,

 

En nam my in den slaep heel soetjens by der handt;

 

En bood' my goeden dagh, en sey my goeden morghen.

 

Hier was den aen-vangh eerst van al mijn ydel sorghen,

 

^2. En soo ick hadd' gedroomt, soo moest ick zijn gehult,

 

^3. Soo moest ick zijn ghespeet, soo moest ick zijn ghekrult.

 

Al soud' ick uren langh daer hebben sitten kijcken,

 

Al soud' ick uren langh daer hebben sitten strijcken,

 

De maert en hadd' gheen rust, als was sy moe van staen,

 

Of ick en was voor eerst oock tot een hayr voldaen.

 

^4. Dan gingh ick naer Godts-dienst, de Misse van de slapers;

 

Iae, soo ghy't wel bevroedt, de Misse van de gapers.

 

^5. Godt weet hoe menigh oogh daer vyerigh leet en spelt,

 

Terwijl' een rouwigh hert stort traenen met ghewelt.

 

Hoe selden hebb' ick daer met aendacht Godt ghebeden;

 

Maer sagh nu hier, nu daer, wie uyt, wie in quam treden;

 

^6. Wie gingh in wit sattijn, in pan, of swert fluweel,

 

Daer vloogh mijn oogh en tijt wel voor het meesten deel.

 

En als het was ghedaen, en dat wy ginghen scheyden,

 

Doen reesser groot verschil, wie ons soud' t'huys geleyden;

 

En twisten onder een, en op den staenden voet

 

^7. Bestemden sy een plaets, en al met koelen moet.

 

Soo isser menighmael om ons krackeel ghesproten,

 

Soo heb ick meer als eens onnoosel bloedt vergoten;

 

Ick hiet het trouwen dienst, ick noemde't vrijerij',

 

En het was metter daet maer lauter moorderij'.

 

^8. Soo wierdt het midder-noen, men gingh de spijsen rechten,

 

Daer stondt tot onsen dienst een heel deel gauwe knechten;

 

Daer wierdt de gasten eerst ghedient van het beghin,

1. Kamer.

2. Met het hoofddeksel omgeven.

3. Gespeld.

4. Zie blz. 23.

5. Ligt te spelen.

6. Pan, harige stof; zie Wdb. d. Ned. T. i.v. paan, col. 31.

7. Tot het tweegevecht.

8. Rechten, bij Kil. o.a. struere, apparare, in gerechten opdienen.

[p. 313]

 

Een kostelijck lampet met roosen-water in.^1.

 

Als ieder een nu sat, soo moestmen vrolijck wesen,

 

En was tot diën eynd' oock alles uytghelesen,

 

Soo van ghesoden spijs, als alder-handt ghebraet,

 

Van wilt, en kort ghebeent, tot lust en overdaet,^2.

 

En soete confituer, en lecker marmeladen,

 

En alderhande fruyt, en schotels vol succaden;

 

Daer toe den koelen wijn die ging ghedurigh ront,

 

Die altijdt in het ijs den heelen somer stont.

 

Hoe menigh dertel tongh' en onghesoute reden,

 

En swerten achter-klap en wierdt daer niet gheleden?^3.

 

En veel broodt-dronckerij, en onbeschoft gheluyt!^4.

 

Want daer den wijn gaet in, daer gaet de wijsheyt uyt.

 

Dan ginghmen in't prieel oft met een jachtjen varen,

 

Om nieuwen appetijt te scheppen uyt de baren;

 

Oft wel in een karos, soo ginghmen naer den noen,

 

Den Tour van â la Mod', Venus processie doen.

 

Soo quam den avondt aen, dan gingh het op een singhen,

 

Dan gingh het heel den nacht op danssen en op springhen,

 

Op losse vrijerij', die qualijck dient gheseydt:

 

De moeder van het quaedt, dat is de duysterheydt,

 

En quam het by gheval, dat wy daer niet en waren,

 

Soo ginghen voor ons deur' by nachten dese snaren!

 

Den speelman op de straet die maeckten een gheluyt,

 

Dat menigh mensch stondt op, en keeck te venster uyt.

 

Hier hebt ghy, mijne ziel, eens in het kort beschreven

 

Den loop van uwen tijdt, en u voorgaende leven;

 

Maer is dit oock den wegh, des hemels rechte baen?

 

Is't hier langhs dat een ziel moet tot den Schepper gaen?

 

Of Christus heeft ghedoolt, of seker ghy moet dwale;

 

Dies hanght de Ydelheydt eens in een beter schale,

 

En weeght met u verstant, wat hy ons daer af leert:

 

Den mensch en doolt niet heel als hy ten halven keert.

 

Ach! hadd' ick soo gheleeft ghelijck veel Edel Maeghden,^5.

1. Om de handen te wasschen.

2. Groot en klein wild (vgl. kleingebeente, Wdb. d. Ned. T. i.v. gebeente, col. 392.)

3. Aangenomen, geduld.

4. Ongebondenheid.

5. Ach! volgens andere drukken (i.p.v. Al).

[p. 314]

 

Die naer de Ydelheydt of lusten niet en vraeghden!

 

Sal ick 't dan zijn alleen, die naer de Wereldt loop,

 

Daer ick voor minder prijs den Hemel vind' te koop?

 

^1. Sal dit on-aerdigh bloedt dan altijdt achter-wijcken,

 

Als menigh teerder Maeght gaet met de kroone strijcken?

 

Wel aen dan, slappe ziel, 'tis tijdt dat ghy beghint,

 

^2. Den Minnaer die ghy houdt, is lichter als den wint.

 

Al schijnt iemandt soo schoon, men heefter meer gevonden,

 

Die schoonder schoonheyt noch met eyghen handen schonden;

 

^3. Het speet haer dat den glans oock Keysers hadd' behaegt,

 

En seker, die Godt dient, dat is de wijste Maeght.

 

^4. En heeft Lucia niet haer ooghen uyt-ghestooten,

 

Die straelen, soo hy sey, in 's Koninghs herte schooten?

 

^5. Sy was haer ooghen quijt, en speelt op sijn ghesicht,

 

En als sy wiert gheblint, dan wierdt den Vorst verlicht.

 

Brigitta moest haer eer', oft schoonigheydt verliesen,

 

Sy gaet een leelijck vel voor korten lust verkiesen;

 

^6. Sy haelt haer wangen op, en schent den schoonen glans,

 

En seydt: die is voor Godt, niet voor onsuyver mans.

 

Hoe scherp heeft den Tyran sijn vinnigh stael gheslepen,

 

Als hy heeft Agatha de borsten af ghenepen?

 

Nu siet ghy wel, mijn ziel, hoe dat een ydel Maeght

 

Haer eyghen ongheluck in haeren boesem draeght.

 

Seght, Apollonia, wat hebt ghy al verdraghen,

 

Als u uyt uwen mondt de tanden zijn gheslaghen?

 

Al waert ghy doen mismaeckt, en uwe tanden uyt,

 

Ghy waert doen aldermeest voor Godt de schoonste Bruyt.

 

Dit is het hals-cieraet van soo veel trotse Maeghden,

 

Daer sy en haere jeught den Hemel med' behaeghden.

1. Kil.: degener, verbasterd... ten achter blijven.

2. Iemand houden ende onthaelen, excipere aliquem (Kil.).

3. Haer = die maagden.

4. Waarschijnlijk die H. Lucia vermeld in het Martyrologium den 25en Juni, op wie een ‘koning’ verliefd was. Zie Acta Sanctorum.

5. Beroofd van haar oogen, maakte zij zulken indruk op den vorst, dat deze tot beter gevoelens kwam.

6. Na den dood van haar echtgenoot, leidde Birgitta van Zweden (Martyrol. 8 Oct.) een boeteleven.

[p. 315]

 

Men sagh' er niet met al dat aen haer leden blonck,

 

Als 't sweert dat door den hals, oft haere borsten gonck.

 

Nu zijn sy al-te-mael daer boven in ghenuchten,

 

Terwijl den tijt, en jeught, en schoonheyt van my vluchten,

 

Terwijl' ick ligh en woel in trouwe-loose min,

 

Daer niet als slim bedrogh en valscheydt en steeckt in.

 

Ick hebbet al ghesien, en het sal noch ghebeuren,

 

Dat een meyneedigh hert steeckt in de Serviteuren.

 

Den List is nu een deught, 't Bedrieghen dat is eer,

 

Men maeckt van valschen Eed' nu gheen conscientie meer.

 

En weet ick niet ghenoegh, hoe datse met ons leven?

 

Hoe datse ons alleen maer schoone woorden gheven?

 

En sweiren menighmael een vast en echte trouw,

 

En speten soo de jeught blauw bloem'kens op de mouw?

 

De menschen zijn niet meer ghelijckse eertijdts pleghen,

 

De tongh' is van het hert al verder nu gheleghen:

 

Oft wordet eens ghemeyndt, het is soo haest ghedaen;

 

Wie kan doch op een riet, wie kander vast op staen?

 

Al beter dan voort-aen Monsieur Adieu ghegheven,

 

Soo kont ghy sonder schand', en sonder op-spraeck leven:

 

Soo mijde ghy't bedrogh van alle Ydelheydt,

 

En houdt de rechte baen van uwe saligheydt.

 

Is't dat ghy hebt een hert gheneghen om te minnen,

 

Is't dat een stadigh vyer speelt in u teere sinnen;

 

Besiet een Koninghs Soon, die daer ghenaghelt hanght,

 

Die is't die naer u hert, en uwe ziel verlanght.

 

Siet eens wat dat hy heeft voor uwe gunst gheleden;

 

Hy lagh in eenen stal, en wierdt voor u besneden,

 

Ghegeesselt en ghekruyst, doornaghelt en doorwondt,

 

Om dat ghy in sijn hert soo diep gheschreven stondt.

 

En sult ghy dan niet eens u danckbaerheydt bethoonen,

 

En liefde met de liefde', en hert met hert gaen loonen?

 

Wel aen dan mijne ziel, seght eens met kloecken moedt

 

Aen eenen die voor u heeft uyt-ghestort sijn bloedt:

 

Ick schenck' u, Jesu soet, ick schenck u duysent herten:

[p. 316]

 

Ick ghev' u lijf en ziel voor uwe pijn en smerten:

 

Ick bidd' u, neemt my aen, ontfanght my voor u Bruyt,

 

Ick gae de Wereldt af, ick sweer', ick scheyder uyt.

Och, Lieve Philothea! wat kracht heeft een inspraeck van Godt almachtigh, als die een weynigh tijts het alderydelste hert van binnen magh gaen roeren. Waer blijven wy dan met soo veel hondert sermoonen, vermaeninghen, Goddelijcke inspraecken? hebben wy wel een spelleken minder ghespeet als van te vooren? hebben wij wel een hayrken ydelheydts uyt ons hooft ghetrocken? Soo verre is't van daer dat onse ydelheydt ende wulpscheydt soude verminderen, dat wy de selfste daghelijcks noch voor de handt sien aen-wassen. Wordender niet ghevonden die 12 uren langh besigh zijn voor den spieghel? ende dien kostelijcken tijt verquisten in't palleren, om in een bancket dry uren begaept te worden? Dat dierghelijcke ghevallen hadden in de handen van Thomas Morus, dien standtvastighen, ende om sulcke doodt ontsterffelijcken Cancellier, soud' hy die niet wel met de selfste woorden hebben moghen bejeghenen, met de welcke hy eertijdts een Ydel-tuyt strafte? de welcke^1. soo sy uren langh voor den spieghel ghestaen hadde,⁺ seyd' hy: Ioffrouw, want u Godt voor allen desen uwen arbeydt de helle niet en gheeft, soo doet hy u groot onghelijck; want waer 't dat ghy de helft dede t'sijnder eeren, hy soud' u sijnen hemel schuldigh wesen. Ende 't ghene by Thomas Morus ghedreyght wierdt, 't ghebeurde binnen Roomen aen een Weduwe. Dese^2. gong over straeten in een stil seeghbaer kleet, maer in⁺ haer huys schoot sy de Weduwe uyt, ende trock aen de jonghe Dochter; over-sulcks was sy behanghen met ghesteenten, peerle-snoeren, pendanten. Ses uren stondt sy daghelijcks voor den spieghel, dan met den friseer-priem,^3. dan met de poeyer-doos, dan met het blancket in de handt; maer boven al, was sy haere vlechten ende

1. Misschien wordt hier bedoeld: Il Moro, door Ellis Heywood (Firenze, 1556), een werk bestaande uit herinneringen aan Th. Morus. Want bet. soms bij Poirters indien.

+ Cap. 3

2. Zie blz. 269.

+ Janus Nicius exemp. 172

3. Blanketsel, fucus (Kil.).

[p. 317]

locken fatsoeneerende, hadd' oock een konstje van het hayr eenen gulden schijn ende glans te gheven. Doch Godt, in wiens teghenwoordigheyt dit al te mael vuyligheyt was, ende een walghe, die heeft dese Weduwe met sijn handt oock eens geraeckt, ende heeft het wit aensicht met sulcken afgrijselijcke swerte schorse overtrocken, ende de tonghe hongh soo leelijck, de ooghen soo roodt op-gheswollen langhs de kaecken, dat sy de duyvels moeder scheen te wesen. Ende in dit pareersel, ende in dese ghesteltenisse heeftse ghegheven eenen schroom aen de omstaenders, een vermaeninghe aen de dertele Weduwen, ende een ziel, maer aen wie, is Godt bekent, die kan 't weten.

Nu sien ick waer dat henen wil eene ghelijckenisse van^1. eenen treffelijcken Schrijver, den welcken (berispende⁺ sommighe weeldighe Weduwen in Spaignien, daerse rouw in 't wit draeghen) seght, datse ghelijck zijn aen de popelier-blaeders, van den eenen kant heel wit, van den anderen heel groen, dat is, datse over den dooden weenen, ende naer den levenden verlanghen; ende hopen het coleur van droefheydt in blijdschap noch eens te veranderen. Ende om hier toe te gheraecken, soo volghen sy de voet-stappen van dese Romeynsche Joffer, die sich in-beelde, dat Schoon voor-doen half verkocht is. Edoch om dese vrouwe-kraem op te setten, wat en doense^2. niet? sy sullen't dickwils uyt haeren mont verspaeren, om beneffens een ander in sattijn en fluweel te gaen, ende de Mode trots de beste uyt te voeren. (Ick bidd', Philothea, gheeft my den oorlof van hier een weynighsje af te rijden.) Soo ghingh't met die arme Weduwe, die haeren noodt klaeghde aen Elisaeus. Den Propheet⁺ vraeghde haer, of sy gheen middelen en hadde, of voorraedt van gheldt, of het huys met meubels wel ghestoffeert was, of den solder vol graen was, den kelder vol wijn, &c.? Sy antwoorde, dat sy in haer huys anders niet en hadde, als een weynigh olie om haer daer mede te salven ende te smeiren. De schappraey was ydel, daer en^3.

1. Waarschijnlijk P. Diego de Avendano S.I. geboren in 1596 te Segovia.

+ Avendano

2. Kraem (6 dr.) i.p.v. krans = rommel vrouwensieraden. Zie Wdb. d. Ned. T. i.v. kraam, col. 27.

+ 4 Reg. 4

3. Voorraadkast.

[p. 318]

was t'eten noch te breken. Soo gaet het met die slechte hooveerdighe Sloorkens: winnen sy een stuyverken, acht oft thien, dat moet in een waeyerken, in een pluymken, in een sijden rocksken, in poeyer, in blancketsel; sy moeten wat hebben om te smeiren, al souden sy't met vasten wederom winnen ende in haelen. Ick denck dat sy't gheleert hebben van den Sijd'-worm, die spint oock uyt sijnen mondt een sijden huysken om daer in te ligghen: soo gaen't dese uyt haeren buyck verspaeren, om dat sy oock eens een sijde rocksken souden draghen.

Al op den erm,
Niet in den derm.

Hoe dat dit in dese onse eeuwe met de waerheydt over een komt, dat laet ick een ander oordeelen, noch ick en geve my niet uyt voor iemandts Rent-meester, om sijne middelen t'ondersoecken; veel minder lust het my in iemandts keucken te snuffelen; ick kan sonder dit mijn woorden stant ghenoegh doen met de voorgaende tijden. Ick en moet maer alleen eens open doen den boeck van^1. de Levens van de Medeghesellen van den H. Franciscus, ende ick sal daer vinden een gheschiedenisse tot bevestinghe van't ghene wy hier handelen. F. P. Theodorus van Munster, die grooten dienst ghedaen hadde onder de Borgherije van Brussel ten tijde van de pest, die wierdt eens van eenen Edelman ghenoodt, om by hem te komen eten, het welck Theodorus toeseyde om ghewichtighe reden. Over tafel sittende, soo alle dinghen overvloedighlijck aenghedient wierden, seyde P. Theodorus teghen den Edelman: Mijn Heer, hier is een groot ghetal van schotelen, ende eene menighte van spijsen; dat het u Edelheydt gheliefde, men soud' hier iemandt af konnen deelachtigh maecken. Dese woorden, soo sy van den Edelman niet ghevat en wierden, zijn naderhandt van P. Theodorus noch eens voor-gheslaegen; waer op alsdoen den Edelman gaf voor antwoorde: 'Tis

1. Bedoeld schijnt het werk van P. Gul. Spoelbergh O.F.M. († Mechelen, 1633) verschenen te Antwerpen in 1620. Zie bij Wadding: Frater Pater Theodoricus a Monasterio († Leuven, 1515).

[p. 319]

my lief, U Eerw. doet dat u believe, ick stelle het in U Eerw. goedt-duncken. Hier op heeft P. Theodorus een schotel genomen, ende daer over ghespreyt een serviet, die ghegeven aen den knecht, hem belastende dat hy die door de straet soude draeghen, ende dat hy op het huys soude letten, teghen het welck de serviet af soud' waeyen, ende daer de spijs soud' in-dragen. Den knecht gaet, draeght de spijs, de serviet waeyt af, hy siet naer het huys; maer om dat het al te eerlijck volck was die daer^1. woonden, derfde hy, soo hem docht, hen niet beschaemt maecken; oversulcks keert wederom met de schotel. P. Theodorus hem siende, vraegt oft alle dingen bestelt waren, oft de spijs ghedraghen was. Maer den knecht ontschuldight sich, segghende dat het huys soo deghelijck was, dat hy hem niet en kost in-beelden dat de schotel daer moest ghedraghen worden, ende oversulcks dat hy de spijs wederom heeft mede naer huys genomen. Evenwel P. Theodorus seyndt hem ander-werf door de straet, met bevel als vooren: ende siet, de serviet waeyt wederom af voor het selfste huys; doen heeft sich den knecht verstout, is met de spijs ghegaen recht in, ende heeft daer gevonden een huysghesin dat rijckelijck ghekleet was, ende armelijck at; misschien vondt hy de kinderkens met sattijne mouwen, die den draf aten uyt houte schotels. Is dat niet eene hooverdije ende grootheydt, weerdigh om ghelaeckt te worden? Seker my dunckt dat hy aerdigh^2. heeft ghesproken, ende den naghel op het hooft gheraeckt, die gheseydt heeft dese spreucke:

Fluweel en sijd' is seldsaem kruyt,
Het blust het vyer te keucken uyt.

Welcke woorden my een snedighe bemerckinghe indachtigh maecken: want nopende het fatsoen van de Arcke van Noë, isser een verschil dat wy hier toe konnen trecken. Sommighe segghen, dat sy is langh-werpigh gheweest, ende niet verheven, op het fatsoen seer naer van

1. Welgesteld.

2. Ghelaeckt, volgens 3 druk (i.p.v. ghelacht).

[p. 320]

^1. eenen troch, ofte moelie; andere zijn van ghevoelen, dat sy was opgemaeckt gelijck een kleer-kasse, dat is, smal ende verheven: watter af is, of niet, was sy ghelijck een kleer-kas, soo en was sy niet ghelijck een moelie; of was sy ghelijck een moelie, soo was sy niet ghelijck een kleer-kas. Wat diendt hier meer gheseydt, Lieve Philothea? Over-loopt eens d'ydele werelt, siet oft ghy dit al-te-mael in sommighe huysghesinnen niet en sult bevinden. Is het eenen troch, soo en is't geen kas; ende is't een kas soo en is't gheenen troch. Dat is: Isser veel te kleeden, soo en isser dickwils niet veel te backen, noch te brouwen: ende soo ghy oordeelen soudt naer den uytwendighen pracht, ghy soudt segghen dat het al Princessen waren, die geduerigh open Hof hielen; ende eylaes! den buyck meynt dickwils dat de keel ghehanghen ende ghesloten is.

1. Kneedbak. - Zie Gen. VI, 15.