Het masker van de wereldt afgetrocken

[p. 172]

Aen-spraeck.

PHilothea, de domme jongheydt die haer vermaeck neemt langhs de lieffelijcke padekens der ghenuchten, die en wandelt niet alleen in eenen dool-hof, maer^1. veel meer in eenen dol-hof; soo dat sy eerder het eyndeken van hare sinnekens, als van haren Labyrinth sal vinden. Niemandt en isser, ick laet staen vande blinde jeught, maer selver niet vande kloeckste hersebeckens, ende die het scherpste in den windt sien, die onder het beleydt van Venus sterre de have van wijsheydt heeft konnen beseylen. Soo dat eertijdts by de Heydenen een lanteerne met een uyt-gheblasen keers aen de^2. Teghen-liefde op ghedraghen is, ende als toe ghewijdt met dit op-schrift: Soo wie goedt kan doen ende doceren,⁺ dat hy, sittende op de vleughels vande Liefde, een rechte streke heeft ghehouden, dat hy kome om dese keerse t'ontsteken. Ende niemandt en wasser doen ter tijdt, jae niet op den dagh van heden ghevonden, die sich daer af roemden. Amare & sapere, seyd' dien, vix Diis concessum est. Dat is te segghen: Men vinter qualijck onder de Goden, die saemen konnen wijs zijn, ende Liefde draeghen. Hoe sullen, ende moeten dan onse jonghe ende^3. bestoven Sotte-bollen wagghelen? Ick moeter hier een half dozijntjen tot preuve in het voor-by gaen aen-wijsen. Ende voor het eerst, let op eenen die sijn keel smeerden met het speecksel van sijn Maistresse. Eenen anderen die een glas wijn op haer ghesondtheydt uyt-dronck, ende^4. den roomer noch knouwdde, of hy van suycker Candijs hadd' gheblaesen gheweest: Eenen derden willende^5. schrijven aen sijn Lief, die maer van eerlijcke ouders was, soo hy sagh dat dit op-schrift, Aen de eerbaere,^6. ende verstandighe &c. te slecht was, ende Aen mijn doorluchtighe eene thoon te hoogh, soo schreef hy: Aen mijn bykans doorluchtighe Maistresse, &c. Eenen vier-

1. Dol = dul, insanus (Kil.): dus een tuin waar men van zijn zinnen geraakt.

2. Teghen-liefde, mutuus amor (Kil.), verpersoonlijking.

+ Silva Concept

3. Bestoven, uitzinnig (afflatus spiritu, fanaticus, Kil.).

4. Kauwde; kandijsuiker.

5. Van middelmatigen stand; vgl. lat. honestis parentibus.

6. Te eenvoudig.

[p. 173]

den stack in sijnen minnen-brief een lidt van sijnen vingher. Ick weeter die op haer doodt-bedde begheerden datmen haere minne-brieven neffens haer inde kist soude leggen, ende daer mede begraven. Daer zijnder gevonden die het hayr van d'overledene deden af-snijden, om daer hunne rouw-kleederen mede te boorden. Siet hoe onbepaelt dese blinde sottigheydt is voort-loopende. Ende ghelijcker-wijs dat de dronckaerts niet en ghevoelen de slaghen oft nepen ter wijl sy met den dranck zijn bevanghen, maer de blauwe placken sien, ende de pijn ghevoelen als sy de kelder-korts hebben uyt gheslaepen: soo oock dese broodt-droncken Venus-janckers en worden hun droefheydt ende ongheluck niet ghewaer als op het eynde: ende als de ooghen eens voor goedt gaen open, dan beghinnen sy haere snoeperijen met duysent en duysent suchten te vermaledijen, ende vervloecken.

Maer laet ons dit een weynighje wijt-loopender aenraecken. Ende voor 't eerste, soo valt my in de gelegentheydt inde welcke sich den suyveren Ioseph daghelijcks was vindende. Op hondert jaeren en soud' sich soo schoone occasie niet konnen aen-bieden die eenen dief soud' maecken als dese. Een jonghe vrouwe, een schoone vrouwe, een machtige vrouwe, een verliefde vrouwe, een smeeckende, een vleyende, een streelende, een suchtende, een schenckende, ende dat in het af-wesen van alle ghetuyghen, ontrent haer ledikant, ter sijden gheset hebbende de schaemte, de trouw, de vreese des Heeren. Hoe is het moghelijck dat desen jonghlingh sich heeft konnen uyt-wercken uyt sooveel netten ende stricken? Tot mijnen propoost, soo is Ioseph verwinner ghebleven door een op-merckinghe, onder andere die hy nam op het bitter eyndeken der wellusten. Want de^1. Rabbinen segghen, dat, als Putiphaers huysvrouw' aen⁺ Ioseph vereerde sommighe Regales, en heel schotelen met bancket ende succaden, dat hy op den grondt vande schotels sagh een grammoedigh aensicht, ende een bloot

1. Smulpartij, fr. régal; banket = gebak. De verwijzing is niet te verklaren.

+ Contino

[p. 174]

sweert ligghen. Ende hy, die Godt met een kloeck verstandt begaeft hadde, vatten terstondt niet alleen den gront vande silvere schotels, maer veel meer den grondt vande bekoringe ende wellusten. Al en sien wy't niet, Philothea, dit grondt-sopje is het onderste ende het laetste van alle ghenuchten. Die rooskens en zijn sonder dese doorens niet te plucken, noch dat honigh sonder straelen te rooven. Misschien hebben sy daer op ghesien^1. die reessems van ajuyn hanghende achter op den rugghe van Venus-beelt, om een verdere bedenckinghe ende waerschouwinghe te gheven, dat, alsmen de schellen ende Rockskens af doet, sy traenen naederhandt sullen verwecken, ende onse ooghen overvloedelijck doen loopen.

De wellust komt ons in't ghemoet
Soo aenghenaem en suycker-soet,

Om soo de sinnen te bekoren.

Maer als sy van u wegh sal gaen,
Besietse dan van achter aen,

Of sy soo schoon is als van voren.

Soo dat ick de lust-willighe jongheydt wel de selfste lesse magh gheven die den Enghel Raphael gaf aen den jonghen Tobias, als hy den visch ghevanghen hadde; te weten, dat hy de gal daer uyt soud' nemen, ende die voor sich wegh legghen. Van ghelijcken moghen onse wulpsche Quanten doen, als sy meynen eenen grooten visch ghevanghen te hebben. Wat sullen sy daer af meer mede draghen, als de galle ende bitterheydt, ende een droevigh naer-dencken? Hoe menighe Joffrouw, hoe^2. menighen jonghman, hoe menigh ghehoudt persoon kent ghy in dese Stadt, misschien in uw' straet daer ghy woont, die dit met een bittere ghetuyghenisse souden konnen bevestighen? dat alle de traentjens die door het

1. Risten, snoeren. Toespeling op een emblema uit de Sinne- en Minnebeelden van J. Cats.

2. Gehuwd.

[p. 175]

spaey berouwen ghestort zijn, by een vergadert waren, daer soud' een moy fonteyntjen af komen te springen, ende dit is noch de minste droefheydt die haer ten ooghen uyt kan storten ende verlichten. Daer sit, daer sit in het hert, eertijts woon-plaetse vande liefde, eenen moort-priem die niet een bly ghepeys ghedooght daer in te daelen.

Doch onder alle de droeve uyt-ganghen en heb ick^1. nimmermeer grouwelijcker gelesen als desen naer-volgende.⁺ Een Me-vrouwe gheprickelt door een ongheoorlofde liefde, en hadd' het verstandt niet, met het Cuyperken,

Van den brandt
Te houden in den bandt

van den houwelijcken staet; maer door een dertel oogh op een ander als haer bedd'ghenoot verslinghert, is uytgheborsten in vuyle lusten. Den echtighen man kropten sijn vermoeden ende gramschap in ter tijt toe dat hy het wilt verraschten in sijnen legher: doen heeft hy dit onghehoort stuck aen-ghevanghen. De lichte-kooy doet hy metsen in eenen donckeren kercker, ende sluyten tusschen vier mueren. Den Pol poignaerdeert hy, treckt hem^2. de huyt af, van het geraemt maeckt hy een setel voor Me-vrouw om op te sitten, het bekeneel dient haer voor een schroef om uyt te drincken; het vel boven haer hooft^3. ghespannen is het pavilloen by daghe, ende by nachten het decksel van haer bedde. Peyst eens, Godtvruchtighe Philothea, ofter wel een doodt soo schroomelijck kan wesen als sulck een leven? Ende als sy nu sat in een zee van bitterheydt, soo en hadse niet eene druppel van haere voorgaende ghenuchten.

1. In Cats' selfstrijt is het Jozef, door Putiphar's vrouw bekoord, die zich voorstelt wat er, indien hij toegaf, van hem zou kunnen geworden: Poirters maakt er een feit van. - Ook is er een toespeling op een emblema van Cats, waarop een kuiper door middel van het vuur de duigen van een vat plooit zooals ze moeten zijn, en het vuur in het vat in den band houdt: zinnebeeld der liefde die binnen de banden des huwelijks moet gehouden worden.

+ Self-strijt

2. Boel, overspeler.

3. Beker. Zie Wdb. der Ned. Taal, i.v. schroef, col. 1089.

[p. 176]

 

Gaet nu, gaet blinden mensch, volbrenght u vuyl genuchten,

 

En koopt voor luttel vreughts een millioen droeve suchten.

 

Siet hoe dat Venus lust de straf volght op den hiel.

 

Soo datter schier een hel woont in een boose ziel.

^1. Somma, isser iemant die de wellusten een weynigh gheproeft heeft, ende haeren bitteren naersmaack noch indachtigh is, van die (gheloov' ick) maghmen segghen,⁺ dat van de galle staet: Et cum gustasset, noluit bibere: Ende als hy 't geproeft hadde, heeft hy't niet willen drincken. Den vuylen lust, dat is de ghedroomde statue oft beeldt van Nabuchodonosor: het hooft ende de borst schijnen kostelijck ende goedt, maer de voeten ende het eynde is vol broosheydt ende ongheluck: Soo sy haer begheven, soo sietmen terstondt oock den glans van't eerste, dat wat scheen te wesen, t'eenemael verdwijnen. Ick seggh' dan, ende soo ick meen', met goede ende bondighe reden, dat volkomen playsier ende contentement te willen haelen uyt de wellusten, effen soo veel is, als midden in de hel, by maniere van spreken, eenen hemel te willen maecken.

Maer als ick dese hier soo besigh sie ontrent dese bie-korven, ende dat ick bemerck dat dese snoepers soo vinnigh van de Biekens, onthaelt worden, dan dunckt my^2. dat ick de weergaey sie van onsen Verloren Soon. Een korte ende valsche soetigheydt heeftse alle dry ghebrocht in groote ellenden. Weet ghy wel, ô Philothea, hoe datter onsen Verloren Soon gheraeckte? De blinde Liefde leydde de blinde Iongheydt ende als den eenen blinden den anderen leydt, dan komen sy beyde in de gracht te vallen. Hy oordeelde naer den tast dat hy by eerlijck gheselschap was, ende als het verstant met de ooghen open gongh, doen vondt hy hem by de vuyl verckens ligghen, daer hy te voren by hadde gheseten. Hy teerde

1. Alles te zamen, in 't kort.

+ Matth. 27

2. Weerga, gelijke.

[p. 177]

in het eerst van den hooghen boom tot den leeghen^1. boom, maer soo ras de beurs ydel was, was het vleyen uyt, ende die gelde-loos was, wierdt vriendeloos: min of meer ghelijck-men de oraignie appelen in weerden houdt, soo langh als daer sap in is; maer als dat uyt-geperst is, dan worden die gheworpen op de straeten. Van gelijcken soo langh alsser bij den Verloren Soon wat te haelen was, was hy willekom; maer soo het geldt begost te ontbreken, is hy ten huyse uyt-gedreven, ende heeft sich uyt honghers noodt voor eenen verckens-drijver moeten verhueren, daer hy niet drafs ghenoegh en hadde om sijn holle maegh te versaeden. Ondertusschen soud' ick dan hier soo qualijck segghen, waer't dat ick waerschoude datmen sich moet wachten van te gaen daermen

Den verloren Maendagh viert,
Daer een vaentjen hanght en swiert,
Daermen heele potten drinckt,
Daermen in't prieeltje klinckt,^2.
Daermen met den bierbas vrijt,
Daermen schrijft met dobbel krijt,^3.
Daer de vensters staen vol groen,
Daer den weert heeft veel te doen,
Daer de maert loopt op en neer,
Daer de vrouw' tapt even seer,
Daer een dochter sit en vleyt,
Daermen maer by nacht en scheyt.

O Philothea, daermen vleyt, daermen tapt, daermen scheydt als de klock een slaet, als het haentjen kraeyt, ô, dat zijn sorgheloose plaetsen! dat zijn bancken daer^4. het geldt ende de eerbaerheydt dickwils schip-braeck^5. lijden: ende daer-en-tusschen, men soud' alsoo ras Meulen-steenen doen vliegen, als die gasten daer op-lichten.^6.

1. Eerst maakte hij groot verteer, daarna minder (tot den lagen bodem; leegh = non altus bij Kil.). Zie Stoett, n. 199. Wat het Wbd. der Ned. Taal (i.v. boom, col. 409) zegt, lijkt ons minder juist.

2. Met de glazen (zie boven). - Bierbas, waarschijnlijk = bierbuys, bierbuyck, bibax (Kil.). In Wdb. der Ned. Taal i.v. bier, col. 2544 staat geen vaste uitleg.

3. Daar men dubbel rekent. Zie Stoett, n. 731.

4. Plaatsen waar men lichtzinnig en zonder zorgen is. Men had hier veeleer sorghelick, gevaarlijk verwacht.

5. Schip-braecke = schip-breucke bij Kil.

6. Doen weggaan.

[p. 178]

Den dranck treckt, 'tgheselschap treckt, de sonde treckt, het treckter al-te-mael om het seerste. Hoe wel seght hier op den Wijseman, dat de lippen van een oneerlijcke^1. vrouw' honigh distilleren. Gheen schadelijcker fenijn, Philothea, als dat met honigh wordt ghenomen; want om dies-wil dat de maegh den honigh niet en wil overgheven, soo wordtse saemen van het vermenghelt vergif overwonnen.

Maer hier valt een kleyne vraghe. Hoe den Verloren Soon op soo korten tijdt een soo grooten erfdeel heeft^2. konnen verquackelen? oft wel, hoe hy niet eens ghewaer en is gheworden, dat sy hem soo pluymden, ende sijne⁺ beste veiren uyt-trocken? Op dese vraeghe soo sal ick antwoorden met een andere vraeghe. Als Samson lagh op den schoot van Dalila, ende sy door eenen Barbier hem dede scheeren, hoe en isser Samson niet wacker af gheworden? want oft sy raseerden hem met werm water, oft niet; soo jae, hoe en is hy door de heete vochtigheyt niet uyt sijnen slaep gheschoten? soo neen, de pijn die hy leedt, overmidts het hayr herdt was, soud' ghenoegh gheweest hebben om hem te doen ontwaecken. Ick antwoorde hier op, ende t'saemen op het voorgaende, als iemandt sijn hooft leydt in den schoot van een oneerlijcke vrouwe, die wordt geschoren dat hy't niet en sal ghevoelen: soo dat onsen Verloren Soon is ghetreden in de voet-stappen van Samson, ende op den selfsten kam gheschoren: ende ghelijck als Dalila, naer datse Samson gheschoren hadde, hem heeft van haer beghinnen te stooten, soo is oock den Verloren Soon, naer dat hy kael was, ten huysen uyt-ghesloten, ende is ghevallen in eene uytwendige behoeftigheydt ende inwendighe droefheydt; soo dat ick hier wel magh toe passen het Spaensch Spreeck-woordt, dat het lichtveerdigh ende oneerlijck gheselschap is een paradijs voor d'ooghen, een vaghevyer voor de beurse, ende een hel voor de ziele. Dit lest is't ghene het Sinne-beeldt aenraeckt, te weten:

1. Prov. V, 3.

2. Verkwisten (dissipare, Kil.).

+ Iudic. c. 16.

[p. 179]

 

Hoe dat den aerd van alle Min⁺

 

Wel schijnt in't eerst een soet begin,

 

Maer prickelt op den staenden voet

 

Het dom, en blindt, en dol ghemoet;

 

En daer en blijft van al te mael

 

Niet anders als een bitter strael.^1.

Soo dat midden in de vreught onghenucht wordt ghevonden.⁺ Waer op de Heydenen oock ghesien hebben, als sy in den Tempel van Volupia, dat is, van de Goddinne^2. der wellusten, het beeldt van Angenora, dat is, van de Goddinne des droefheydts, ghestelt hebben; soo dat nu niet alleen waer en is, dat daer de blijdschap in huys is, daer de droefheyt voor de deur staet, maer sy zijn t'saemen by een, ende ghemenghelt onder malkander, soo datmen d'een sonder d'ander niet en kan ghenieten.⁺ Eenen Prins in Duytschlandt hadd' eenen tammen Beir: ghelijck de beest seer snoepachtigh is, gaf hyse honigh in een schotel die siedende heet was. Als den Beyr daer quam op gevallen, ende begost te slabben, moest hy noodtsaeckelijck sijn tonghe verschroeyen. Het en kan^3. niet anders geschieden, of aen de soetigheydt van wellusten sullen wy ons leelijck verbranden; jae meer verdriets als gheniets daer af mede t'huys draghen. Tot bevestinge van dien, sal ick de vryigheydt ghebruycken van in eens anders keucken te snuffelen, niet om spijse des lichaems, maer om voedtsel des verstants te halen. Een Huysvrouwe hadd' den vleesch-pot aen 't vyer ghestelt, die nu was in het sieden; niemandt en wasser in de keucken als eenen grooten doggh', ende een kleyn kint. Desen hondt siende een groot ribben-stuck uyt het water kijcken, hapten vinnigh daer op, ende wouwer heel greetigh sijn tanden in-drucken, maer te vergheefs, want hy douden 't onder, ende aen het siedende sop sich leelijck^4. verbrandende, grimden hy ende liet sijn tanden sien.

+ Boëtius

1. Stekel (zie blz. 167).

+ Paulus Manut.

2. P. Manutius († 1574), beroemd drukker en geleerde, te Venetië en te Rome.

+ Paulus Zehentner Vermis conscientiae

3. P.P. Zehentner S.I. schreef ook Vermis conscientiae (München, 1633).

4. Duwde.

[p. 180]

Waer op het onnoosel kindt uyt-schoot dese woorden: Iae ghy dief als ghy zijt, ick sal 't mijn Moederken segghen, dat ghy het vleesch uyt den pot wilt stelen, ende dat ghy daer noch met lacht. Hy soud' dat lacchen wel hebben konnen derven, ende ick geloof dat hy naederhandt ghedaen heeft datmen ghemeenlijck seght: Eenen hondt die hem eens verbrandt heeft, die vreest oock het kout water. Wat hier af is of niet, dat is ghewis, alle vleesch-beetjens, ghestolen beetjens en zijn gheen lach-beetjens, veel minder lecker-beetjens, om den naer-smaeck. Dies waerschouwt den H. Bernardus: Het⁺ vergaet op eenen ooghen-blick dat ons verheught, ende het duert sonder eynde 'tghene dat ons pijnight. En hadd' Ionathas niet wel goede reden om te klaghen dat hy moest sterven, om een weynigh honighs die hy ghesmaeckt hadde? Al proevende hebb' ick gheproeft een weynigh honighs op het eynde van mijn roede, ende siet,⁺ ick sterve. De sententie des doodts was van den Vader over hem uyt-ghesproken, ende soud' onghetwijffelt volbrocht gheweest hebben, hadden de soldaeten niet tusschen beyd' ghekomen. Bemerckt hoe dat den honigh by de roede is, dat is, de straffe by de ghenuchten. Wat⁺ sal ick segghen van de lichaemelijcke ghenuchten? als dat den drift, daer wy die mede vervolghen, is vol anghstende benauwtheydt; het besitten ende ghenieten vol rouw' ende droefheydt. Dat een ieghelijck eens wel ondertaste sijne wellusten, ende hy sal bekennen datse al-te-mael eenen droeven uyt-gangh hebben. Overloopt de Historien van allen eeuwen, ende ghy sult bevinden dat den eenen met sijn goedt, den anderen met sijn bloedt, al-te-mael met leet-wesen hunne wellusten hebben moeten bekoopen; sy vergaderen met blijdschap die met droefheydt scheyden. Ick moet hier by voeghen, Philothea, 'tghene dat eens aen eenen Eremijt ghebeurde. Hy gingh door de woestijne, ende dorstigh wesende,

+ Bern. de opusc. charit. c. 15.

+ 1 Reg. 14

+ Boët. l. 3 de consolat. Philoso.

[p. 181]

ontmoette hy een klare beke; hy schepte het water met het hol sijnder handen, ende proefde dat soo soet was, al of het door een bosch van kaneel, oft uyt een rots van suycker-candijs hadd' ghesproten: hy nieuws-gierigh wesende, is teghen den stroom op-ghegaen, om te sien den sprongh daer dese lieffelijcke wateren uyt quamen^1. vloeyen. Hy vondt op het eynde een vuyl stinckende carognie, uit wiens back-huys dese beke quem gheschoten, ende dit siende, heeft de voorgaende soetigheydt door dese teghenwoordighe vuyligheydt beghinnen te walghen. Dit was het eynde van dien aenghenaemen teugh, die hy hadde ghedroncken. Ick weet wel dat de lichtveerdighe vrouwe by den Wijseman seyd', dat ghestolen^2. waters soeter zijn, ende dat een ghestolen beetjen⁺ leckerder smaeckt. Al-even-eens, of in de val een moye brocksken waer, om de muys daer op te nooden, die den droeven beet niet en kan bekomen, 't en zy sy selver gaet verloren. Ick seggh' dan met den Propheet David: Sonen^3. der menschen, hoe langh sult ghy zwaer van ghemoedt, beminnen d'ydelheydt, ende waerom soeckt ghy loghentael? Wat kander meerder leughen wesen, als datmen ghelooft dat droefheydt blijdschap is? het bitter soet, swert wit, benauwtheydt des ghemoedts gherustheydt des herten? Ick seggh' dat het daer mede gaet ghelijck als de kinders hase-noten kraken: sy willen snoepen,^4. ende breken hunne tanden, krijghen den mondt vol vuyligheydt, ende en vinden daer anders niet in als eenen worm. Waerachtigh jae, den knaghenden worm blijft sitten in de conscientie, als nu de ghenuchten zijn voorby ghevloghen; soo dat ons Sinnen-beeldt niet dan al te waer is, dat den ghenen die honigh meent te snoepen, dapper onthaelt wordt, ende in plaetse van soetigheydt maer bitterheydt en sal bekomen.

My dunckt dat ghy u hier in-beeldt, Philothea, al of dit alleen gheschiede in ongheoorlofde ghenuchten, ende

1. Bron, wel.

2. De verwijzing Prov. c. 21 was onjuist.

+ Prov. c. 9. 17

3. Ps. IV, 3.

4. Hazelnoten.

[p. 182]

dat het in den houwelijcken staet waren louter roosjens sonder doornen; ey neen, dien grondt draeght al soo wel^1. distelen als den alder-slimsten. Veel bouten die uyt^2. Cupidoos boogh vlieghen, wispelen, jae sy worden selver ghestelt tot eenen doel van droefheydt, ongheluck, ende^3. een doodelijcke vervolghinghe. Isser iet kennelijcker als den droeven moort van Paulinus den Ridder? Den oorsprongh^4. van alles is beuselerije, onghegront vermoeden,



jalouse voncken, die alle daghen in ons schouwkens vlieghen. Daer wiert aen den Keyser Theodosius op dry Koninghen-dagh vereert eenen uyt-ghelesen ende boven maeten schoonen appel; den Keyser sich verwonderende over het aensienlijck fruyt, dede den selven draghen aen de Keyserinne Eudoxia, de welcke den appel aen den Ridder Paulinus, die sieck was, tot een ververschinghe dede vereeren. Paulinus, die eenen Edelman was ghepolijstert^5. naer de Hoofsche beleeftheydt, en wilde sijn gulsighe tanden in het schoon ooft niet drucken, maer

1. Pijlen.

2. Schommelen, hun doel missen (vacillare, vagari, Kil.).

3. Duidelijker (om het voorgaande te bewijzen).

4. Onoprechtheid (zie vlg. blz.); nu nog zegt men te Antwerpen beuzelen = liegen.

5. Gepolijst, welgemanierd.

[p. 183]

stiert den selven door eenen Pagie den Keyser (niet wetende dat sy van hem quam) den selven biddende van die in danck t'ontfanghen, ende met een goede ooghe te bejeghenen. Soo ras den Keyser den appel sagh, wierdt hy met jalours vermoeden om het hert^1. geslaghen, als ofter eenighe vonckskens van liefde in den boesem van de Keyserinne tot Paulinum waeren ontsteecken. Hy vraeght haer dan of sy den appel hadd'⁺ ontfanghen, waer sy daer mede was ghebleven? Sy antwoordt, datse dien hadd' ghegheten; ende ander-werf onder vraeght zijnde, bleefser by, ende loochende de waerheydt noch stercker. Jae, seyd' den Keyser, hebt ghy dien opghegheten? soo sweir ick u by mijn Croon, dat hy u qualijck op sal komen; ende vertoonende den selven appel, kreegh sy een paer roode kaecken, ende den Ridder Paulinus (al-hoe-wel onnoosel) eenen rooden hals. De Keyserinne moest oock uyt het Hof vertrecken. Eenen harden slagh voorwaer, ende een onverwachte vergheldinghe van een vriendelijcke gifte. Hoe kleyne wolckskens zijn 't, die sulcke schoone Son konnen^2. verduysteren! ende die een houwelijck, dat in den hemel scheen ghemaeckt te zijn, ende vol van soetighheydt was, met een alder-bitterste galle komen over-storten? Hoe wel mocht Paulinus segghen met Ionathas: Een weynigh honigh hebb' ick gheproeft (jae noch qualijck gheproeft) ende siet, ick sterve. Ick sie wel, Philothea, de Heydenen hebben 't voor ons ghesien, als sy Hymen, dat is, den Godt van de bruyloft ghekroont hebben, met eenen krans ghevlochten van roosen ende myrrhe. O! die spits-vinnighe verstanden wilden ons een lesse inscherpen; dat den windt in den houwelijcken staet meestendeel Noordt-oost ten Noorden sal blaesen.

Doch dat sulcke buyen naer langhen tijden eens oprijsen, dat en is niet te verwonderen: maer dat het beghinsel sommighe wel beel soud' doen spelen, kosten^3.

1. P. Matth. Rader S.I. († 1634) schreef Aula Sancta Theodosii iunioris (Augsburg, 1608).

+ Raderus in Aula sancta

2. Wolckskens (i.p.v. volckskens: drukfout).

3. Beel spelen = afbreken; zie blz. 128.

[p. 184]

sy: dat is een saecke om iemandt een rijp achter-dencken te gheven. Ende juyst soo liep het af met ons Claesje, die door een blinde sotte kalver-liefde aen-ghedreven, al op korten tijdt Vrijer ende Bruydegom was, ende den selfsten dagh dat hy in trouw gongh, gongh hy in rouw; soo dat naer het segghen van dien Philosooph, het Houwelijck is ghelijck een fuyck: want de visschen die daer in zijn, soudender gheerne uyt zijn, ende diër uyt zijn, soudender geerne in zijn. Past dit selve het Houwelijck toe, ende hoort hoe dit onsen nieuw-ghehouwden is over-komen.

GHeen ghenuchten sonder suchten,

Noch gheen liefde sonder pijn:

^1. Kostmen laten honigh-raten,

Niemandt sou ghesteken zijn.

Venus Boefjen speelt eens troefjen,

Soo gheraecktmen aen den dans:

Maer het wijntje wordt azijntje,

Soo verkeert de slechte kans.

Onsen joncker, onsen proncker

^2. Claesje diën vremden haen,

Die wou trouwen, en gaen houwen,

'Tventje wouwer goedt-rondt aen.

'Twas een Vrijster, als een lijster,

^3. En gingh met den nieuwen snuf;

Sy kost singhen, sy kost springhen,

^4. Daer in hadd' ons Claesje puf.

'Twordt besloten, en begoten,

Want het Iae-woordt wasser uyt:

Hy doet koken, hy doet smoken,

Daer sit Claesje met de Bruyt.

Maer van trouwen komt het rouwen:

Schoon de Bruyloft is ghedaen,

1. Onaangeraakt laten.

2. Lees di-en ((zooals boven: di-er).

3. Ging met de nieuwe mode mee.

4. Lust, genoegen.

[p. 185]

 

Sy wil schranssen, sy wil danssen,^1.

 

En gheduerigh spelen gaen:

 

Sy wil slapen, sy wil gapen,

 

Sy wil altijdt buyten huys:

 

Och, als doecken draghen broecken,^2.

 

Dat is voor de Mans een Cruys!

 

Met friseren, en palleren,

 

Met den spiegel aen de sy,

 

En met gommen, en met krommen,

 

Gaet de heele weeck voor by.

 

Sietse draghen Fransche kraghen,

 

Rieck-se maer een nieuw fatsoen,

 

Siet daer blijven Claesjens schijven,

 

Dit is alle daegh te doen.

 

Wouse winnen, en wat spinnen,

 

En maer naeyen eene mouw,

 

Claes sou schrijven, en gaen vrijven,^3.

 

Dat hy noch gheraecken sou.

 

Sy laet sorghen die haer borghen,^4.

 

Sy en roert niet eens een handt;

 

Claes moet sobben, Claes moet tobben,^5.

 

Is dat niet een luye Dant?

 

Griet die kindert, 'tgoedt dat mindert,

 

Claes gaet achter alle jaer:

 

Claes doet hoopen, en verkoopen^6.

 

D'een hoev' voor, en d'ander naer.

 

Seght eens Claesje, nobel Baesje,

 

Staet u desen handel aen?

 

Waer het Meyssen noch te eyssen,^7.

 

Claes en sou het noyt bestaen.

 

Domme sinnen, als die minnen,

 

'Tschijnt in't eerst al honigh-soet;

 

En sy waghen blinde slaghen,

 

Diemen langh besueren moet.

 

Siet met huycken, en met fuycken,^8.

1. Schranssen = goede sier maken.

2. Als de vrouw de broek draagt...

3. Vgl. mndl. scriven ende wriven: met veel zorg werken. = Gheraecken, slagen, er komen.

4. Ze laat degene die haar op krediet leverden, bezorgd zijn.

5. Sobben, sukkelen: zie Kil.: titubare, en Schuermans.

6. Op een hoop brengen zekere te verkoopen goederen.

7. Meijssen, volgens de eerste uitg. (i.p.v. Meyssien), = meisje.

8. Huyck, vrouwenkap. Zie den tekst voor dit gedicht.

[p. 186]

 

Is't seer naer den selfsten vangh;

 

Want dat trouwen, dat is houwen,

 

Eens is voor u leven langh.

Soo is het af-gheloopen met ons Claesje, ende soo gaet het hedens-daeghs toch met veel andere, die in den aen-vangh van den houwelijcken Staet sich niet voor ooghen en stellen het op-recht wit van de deught, om daer hunne pijlen van Liefde nae te schieten. 'Tschijnt^1. datse Blinde-Moeye loopen, ô Philothea, ende met den tast sich daer toe begeven, ende den eenen trouwt om d'oogen, den anderen om d'ooren, den derden om de handen, dat is om't goedt, om de schoonheydt, om het fraey klappen; al vyerkens van stroy, die eens voor eenen korten tijd op-vlickeren, maer gemeynlijck niet langh en branden. De Liefde die is blindt, sy gaet daer 't niet en dient, ende is ghelijck aen den douw, die alsoo wel valt op den dreck, als op de roosen. Dat dierghelijcke domme jonghe-lieden naderhandt klaghen, en is niet te verwonderen.

Iaeghen, visschen, vrijen,

Is altijdt vol lijen:⁺

Vrijen, jaeghen, visschen,

Dat moet dickmael missen:⁺

Visschen, vrijen, jaeghen,

Selden sonder klaeghen.

^2. Nu is 't by al dien datter klachten vallen terwijl sy noch los ende ongebonden zijn, ende dies-volghens by haer gheruste vryigheydt konnen blijven, hoe moet het dierghelijcke bevallen als den knoop is gebonden? soud' by alsulcke het trouwspel niet wel hebben het beghin van een schouwspel, ende het eynde van een rouw-spel?^3. principalijck als sy malkanderen louter blauw bloemkens op de mouw speten, ende ondertusschen zijn't twee

1. Blinde Moeiken, kinderspel: een geblinddoekte tracht de anderen te vatten.

+ want

+ daerom

2. Als er nu reeds klachten...

3. De uitdrukking wordt nog gebruikt; = met leugenachtige woorden paaien.

[p. 187]

naeckte die malkanderen niet en konnen decken; soo dat het spreeck-woordt niet dan al te waerachtigh wordt bevonden: Alle ghevanghenen zijn arm, ende alle vrijers zijn rijck. Tot welcker voordere beduydinghe ick segge:

SChoon voor doen is wel half verkocht,

Maer 't heefter veel in druck ghebrocht:

Dus wie maer siet op't aerdigh kleet,
Ghewis die trouwt sijn eyghen leet.
Veel draghen syd', fluweel, sattijn,
Trots al de gheen die edel zijn,
En komen daer soo aen ghestapt,
Schoon dat den Vader schoenen lapt.
Daer gaense proncken steegh en stijf,^1.
En hebben qualijck iet aen 't lijf;
Al watter is moet op den erm,
Al bleefter t'huys niet voor den derm,
En strijckt ghy vonnis naer den tooy,
Ghewis het schijnt een vette prooy;
Maer taelt eens wat naer munt en cruys,^2.
Lief vriendt, dan isser niemandt t'huys.
En sulcke vindt-mer met dosijn,^3.
Die hier op af-gheslepen zijn,
En gaen gheveynsen machtigh goedt,
En knappen soo een slechten Bloedt.^4.
Maer dit ghebeurt dan menigh-mael,
Dat desen Bloedt is even kael.

Ick hebber somtijdts ghevonden die my beleden, dat de saecke met hen soo ghepasseert was: namentlijck ben ick indachtigh van een weduwe die my vertelde, dat sy ten houwelijck brocht eenen stuyver, ende haeren man^5. seven oort, ende soo sy ghetrouwt waren, ginghen sy voor twee blancken ghebranden wijn drincken; dat was de Bruyloft die sy hielden. Dierghelijcke vryagien ende

1. Statig, stug.

2. Vraag eens naar muntstukken...

3. Vindt men er.

4. Een onnoozelen stumper beetnemen.

5. Stuiver, oort, blanke: muntstukjes.

[p. 188]

^1. versaeminge heet-men in Brabandt Leuvensche houwelijcken, Godt wilse al-te-mael ghebenedijen, ghelijck oock dese twee die ick hier by voeghe, want sy het wel van doen hebben. Ick seggh' dan:

TRuyt ons Bruynnetje,

Wist eens een vetje,

En sagh een kansje
Aen weeldigh Hansje;
'Tscheen goet van aertje,
En rijck van vaertje,
Want het droegh kleertjens
Als moye Heertjens,
^2. En witte broosjens
Met dobbel roosjens,
En schoon faveurtjens
Van fraey coleurtjens.
Truyt dan, ons Diertjen,
Dat stockt een vyertjen,
Dat leent een rockjen,
Dat vlecht sijn lockjen,
Dat stijft sijn kantjens,
Dat huert pendantjens,
Dat weet sijn pronckjens,
Dat werpt sijn lonckjens,
Dat schiet sijn suchtjens,
Dat heeft sijn kluchtjens:
Soo gaet het doeckje
En vrijdt het broeckje.
Terstondt ons Quantje
Die siet het Dantje,
Met haer fatsoentjens
En proper schoentjens:
Hy seydt: Dit Truytje
^3. Dat wordt mijn Bruytje,

1. Onberaden huwelijk, als van iemand die nog studeert (te Leuven). Zie Wdb. der Ned. Taal, i.v. huwelijk, col. 1340.

2. Broosje, faveurtje, Diertje, enz. zie blz. 16.

3. Dat, i.p.v. daer, drukfout.

[p. 189]

 

Want sulcke wijfjens

 

Die hebben schijfjens,

 

Dan drinck ick wijntje

 

Van 't koele Rhijntje;

 

Somma, ons Hansje

 

Sagh self een kansje.

 

Soo dan dees Gastjens

 

Die knoopent vastjens,

 

En gheven 't hantje

 

Tot d'echte pantje:^1.

 

Nu heeft ons Truytje

 

Een kael Reyn-uytje,^2.

 

En nu heeft Hansje

 

Een magher gansje,

 

Twee sonder landtje,

 

Twee sonder sandtje,^3.

 

Twee sonder huysje

 

Twee sonder kruysje,

 

Want siet ons Fentje

 

Heeft gheldt noch rentje,

 

En ons Klappeytje

 

Heeft bosch noch weytje.

 

Nu geckt ons buertje

 

Met dit partuertje,^4.

 

En dees twee hertjens

 

Zijn vol van smertjens,^5.

 

En hebben 't geckje

 

Met het ghebreckje.^6.

Dit meen'ick, Lieve Philothea, sal ghenoegh wesen aengaende de soete sottigheyt, al hoe-wel dese ongeluckige parturen soo overvloedigh zijn, datmen sich soude verwonderen; noch ick en weet van dit verwerren goedt^7. gheen ander reden te geven, als datter veel met een verkeerde ende verdraeyde meyninghe desen staet aen-

1. Tot de echtverbintenis.

2. Iemand die alles verkwist heeft. Reyn-uit = plane exhaustus (Kil.).

3. Zonder ook maar een greintje zand te bezitten. Verder: zonder muntstukje.

4. Een paar gelijken. Zie Kil. societas parium en Verdam.

5. Smertjens volgens de 3 uitg. i.p.v. suchtjens. drukfout: zie het rijm.

6. Den spot van anderen; gheck, o.a. iocus, Kil.; zie 4 verzen boven. en blz. 109), met het tekort aan geld enz.

7. Verward (verwerren = turbare. Kil.).

[p. 190]

vanghen. Het oprecht ende gheoorloft oogh-merck van den houwelijcken staet (om dien ten naesten by tot saligheydt en volkomen contentement (dat van duysent niet een en sal bekomen) te ghenieten) is: Het verwecken der kinderen, den troost ende hulpe van malkanderen, de remedie teghen d'oneerbaerheyt, ende de gratie van het H. Sacrament. Wie van dese weghen af-wijckt, die doolt in het verkiesen van sulck eene ghewichtige saecke. Ende daer-en-tusschen, Godt betert, hoe menigh Jonghmans oock spelen alleen op de schoonheydt, ende diesvolghens^1. op den lust? hoe menigh Ouders taelen naer de beurse? wie verkiester hedensdaeghs een Rebecca, om^2. dat sy vlijtigh is ende me-weerdigh om den pelgrim te laven? waer isser nu eenen jongen Tobias die de dry eerste bruyloft-nachten met Sara over-brocht in het ghebedt sonder malkanderen te ghenaecken, ende dat om den noodighen Goddelijcken seghen over hen te trecken. My dunckt dat het meestendeel sich hier in draghen, gelijck het geschiedde binnen Vranckrijck in eenen Schutters-hof, daer de Gilde-broeders sich met den boogh pleghen te oeffenen. Op den doel stonden gheschildert verscheyde prijsen, als tenne-schotels, wijnpotten, hespen, ende in't wit eenen gouden duyvel met een deel Fransche kroonen om den hals; ende waren de wetten van den boogh sulcks dat ieder-een voor prijs hadde daer hy sijnen pijl wist te schieten: den eenen vloogh over, den anderen ter zijden, sommighe dreven den hunnen in den wijn-pot, ander in de hespe, het meestendeel even-wel schoot naar den gouden duyvel. Van gelijcken in het verkiesen ende aenveerden vanden houwelijcken staet, hoe veel en zijnder niet die naer het vleesch gaen loeren? wie isser die sijn liefdenspijlen niet en schiet naer^3. eenen gouden duyvel, ende naer een partuer rijck van middelen? wie isser, die een oogh aen alle dese dinghen toe-sluyt, ende op de deught mickt, ende om sijn salig-

1. Vragen.

2. Meewarig.

3. Wederpartij. Zie Verdam.

[p. 191]

heyt met sijn partuer te wercken? Den Bruydegom voorwaer stierde sijn ghesicht op wat anders, als hy seyd': Hoe schoon zijn uwe treden, ô Princelijcke dochter, in uwe schoenen! Waer op Clemens Alexandrinus segt, dat⁺ eertijdts, de dochters ende maeghden pleghen onder haere chappijnen te draeghen gulde naghels, waer in gegraveert^1. waren vriendelijcke woorden, die sy gaende door het sandt daer op druckten, en wierde vande Serviteurs naderhandt ghelesen. O blinde ende domme Jonckheyt! ghy sout eerder moeten sien op de voeten van u Maistressen als op haere aensichten, ende letten niet hoe sy ghefriseert ende gheblancket zijn, maer waer dat haere voeten haer draeghen, wat Kercken dat sy besoecken; wat Godts-dienst dat sy hooren, wat Gasthuysen en siecken datse gaen troosten, wat heymelijcke Godtvruchtigheydt dat sy oeffenen, heymelijcke seggh' ick, want ick lach met sommighe die veel in de Kercke worden ghevonden, ten tijde dat de vrijagien dueren: 't en is om Christus niet, het is om Lazarus datse komen.^2. Ick wensch hier op het lest, dat alle Ouders in het opsoecken van het houwelijck voor hunne Kinders, dit nae-volghende sochten te naesten by te komen, ende ick verseker hen datse soo veel klachten van hunne bestede^3. kinderen dagelijcks niet en souden moeten hooren. Daer moest binnen Constantinopelen een bruydt ende huysvrouwe voor den jonghen Keyser van Constantinopelen^4. Theophilus verkosen worden. Sijn vrouw'Moeder, wel⁺ wetende dat niet alleen sijn tijdelijck Rijck, maer oock sijn eeuwighe saligheyt by eenen goeden keus mocht vervoordert worden, heeft in dit gheval eenen seldtsaemen, edoch verstandighen ende loffelijcken raedt voor-gheslaghen, door den welcken sy des jonghen Keysers drift ende lust een weynigh socht in te binden. Sy dede vergaderen de alder-schoonste dochters van het gheheel Rijck, ende gaf aen hem eenen gouden appel,

+ Cant. 7.

1. Chappijnen, volgens de 3 uitg., i.p.v. klappijnen, drukfout. Zie blz. 99.

2. Toespeling op Ioann. XII, 9.

3. Verseker (volgens andere uitg. i.p.v. voorseker); - uitgehuwde.

4. La Cour Sainte, 2e Bd., blz. 189.

+ P. Causam

[p. 192]

om die te vereeren aen de ghene die hy tot sijne alderliefste Bruydt ende Keyserinne soude verkiesen. Eer nochtans dit gheschiedde, soo waren de saecken in het Palleys soo aen-geleydt, dat sy dry saletten hadde doen op-schicken om allen desen handel ende keus van soo groot ghevolgh, met wijsen raedt ende met een rijp beleydt te vol-trecken. Sy hadd' dan het eerste salet behangen met de schilderijen ende contrefeytsels van alle de schoonste Damen die oyt in den Heydendom gheleeft hadden, als waeren Helena, Dido, Lucretia, Cleopatra, Semiramis; ende dese honghen in swerte raemen omringhelt met vlammen. In het tweede salet waren te sien uyt-nemende schoone stucken van die het waerachtige Gheloof beleeft hadden, als Rachel, Rebecca, Esther, Abigail, Iudith, Susanna, Catharina, Caecilia, Agnes, ende haere lijsten waren verguldt, ende sy stonden en bloncken in de sterren, die ronds-om haer hooft ghesaeyt waeren. In het derde salet was de vergaderinghe van alle de schoonste Ioffrouwen diemen het gheheele landt door met alle neerstigheydt hadd' konnen opsoecken ende by een brenghen. De moeder dan noodt ende verwillight^1. den jonghen Keyser om een alder-gratieuse Keyserinne te verkiesen: leydt hem tot dien eynde in het eerste salet, ende gheeft hem volle beduydenisse van alle de schilderijen: gaen van daer in het tweede, daer sy van gelijcken hem onderwijst van de ghene die soo rijckelijck af-gemaelt waeren; ende daer mede trede sy in de derde salet, daer den appel ende de kroon moest ghegeven worden; al waer met soete ende nochtans rijpe woorden de Moeder voor uyt sprack: Lieven Sone, hier siet ghy voor u ooghen den roem van alle de besonderste, ende meeste begaefde creatueren, het is in u macht de schoonste bloem van al te plucken: dan op een saeck bidd'ick, dat ghy uw' gheweerdight acht te nemen, oft ghy liever een soeckt te verkiesen daer ghy inder

1. Bewilligen, toestemmen. Zie Kiliaen.

[p. 193]

eeuwigheyt mede sult moeten branden, ghelijck teghenwoordigh doen die in het eerste salette hanghen; of wel dat ghy liever uwe gunst ende affectie op een wilt laeten vallen, daer ghy u inder eeuwigheydt mede sult verblijden. Welcke korte, maer krachtige woorden, den Sone soo diep in sijn ghemoet zijn inghedrongen, dat hy de deught in acht nemende, sijnen appel aen de schoone ende Godt-vreesende Theodora heeft gheschoncken, die hy door dese gifte tot sijn herten-liefsten Bruydt ende Keyserinne heeft verkosen; die't om de besondere Godtvruchtigheydt, beter als de andere honigh-snoepertjens gheluckt is ende bekomen. My dunckt ick soud' haer moghen toe-passen, 'tghene de borgherlijcke verwonderinghe^1. dienstigh is:

Kleyn onder-windt, en dat voordachtigh,^2.
Luttel woorden, en die waerachtigh,

En goed' manieren in doen en laeten,

Doen menigh komen tot hooghe staeten.

Hier mede laet ick de bie-korven, ende den honigh, ende de anghels, dat is, de onghenuchten, die uyt genuchten rijsen, vaeren, ende komen aen ons

1. Onder burgers gebruikelijke, passende.

2. Bescheiden onderneming en bemoeiïng, en met voorafgaand overleg.