Het masker van de wereldt afgetrocken

Aen-spraeck.

GHemeenlijck die keus heeft, Godtvruchtige Philothea, die heeft anghst, om dat hy twijffelachtigh ghestelt is tusschen de goederen, daer hy een af heeft te verkiesen, ende een te verliesen. Maer in desen teghenwoordighen keus daer ons Sinnebeeldt af-spreeckt, soo wy rijp-radigh en met verstandt willen voort-gaen, wie isser soo verblindt, of sal ten eersten opsicht sonder veel te weghen den Hemel verkiesen, ende de Aerde, dat is de onstantvastighe Wereldt, ter zijden setten? Om hier nochtans wat lichts in te geven, soo sal ick hier in schieten^2. een averechts ghevoelen van Nicolaus Coopernicus, doch kan in dese materie, in een heel bequaemelijck ploy gheslaeghen worden. Desen Philosooph was van gevoelen, dat den Bol van de Aerde gheduerigh draeyde ende keerde, ende in teghendeel, dat Son, Maen, Sterren, jae den heelen Hemel stil stonden sonder te roeren.^3. Dit ghevoelen, kantende teghen de oogh-blijckelijcke

2. Zie boven.

3. De klaarblijkelijke ervaring tegensprekende (!). In plaats van kantende (6e dr.) hebben andere drukken: komende, koutende.

[p. 47]

ervaerentheydt, en is niet ontfanghbaer gheweest in de Scholen: maer soo wy sijn segghen gheestelijck willen uyt pluysen, ick segg', dat Coopernicus in het wit heeft gheschoten: want wat staeter vaster als den Hemel, ende de eeuwighe Saligheydt daer boven? ende wat isser veranderlijcker als de Aerde, dat is, de aerdtsche saecken, goedt, eer, wellust, die anders niet en doen als gaen ende komen, draeyen ende keeren, soo datter geen', oock niet de minste bestandigheydt in en is te vinden? Ende dies al niet te min, Aerde wil van aerde niet, de wereldt^1. wordt verkosen, ende den Hemel staet ter zijden. Hier biedt my sich aen een sin-rijcke vercieringhe, daer ick onse onverstandighe Kiesers mede kan af maelen ende^2. beschrijven. Daer was een Hert dat maer een oogh en hadde: op dat het dan van den kant daer het blint was, door de Jaghers of Wilt-schutters niet en soud' bekropen worden, soo gongh het gemeynlijck langhs den Oever vande Zee weyen, keerende die zijde naer het Lant daer het sijn oogh ende ghesicht hadde, ende d'andere zijde naer de Zee daer het blindt was, op dat het soo van verre de menschen Landt-waerts in, soud' ontdecken. Dese voorsichtigheydt is even-wel vruchteloos gheweest; want den Wey-man quam met een bootjen aen-gheroeydt, ende heeft uyt de Zee sijn onverwachte pijlen in het Hert ghedreven. Soud' ick uyt dese jacht dit voor mijnen vangh niet moghen mede draghen, dat ick hiervan een gelijckenisse tot een leeringhe soud' op-nemen? Hoe menigh wereldts Hert isser, dat naer het Landt speelt den siende, ende naer het Water den blinden? Hoe menighen mensch isser, seggh' ick die hondert oogen keeren naer de Aerde, naer de aerdtsche saecken, naer aerdtsche goederen, naer aerdtsche wellusten? ende aen den anderen kant, daer een grondeloose Zee

1. De mensch (= Aerde) wil van de aarde (wereldsche zaken) niet weg: hij blijft er aan gehecht.

2. Wij drukken Kiesers (zie boven); Keysers is blijkbaar een drukfout.

[p. 48]

overvloeydt van alle Hemelsche, eeuwighe, Goddelijcke goederen, daer zijnse blinder als de mollen, kiesende het tijdelijck voor het eeuwigh, de vuyl Aerde voor den schoonen Hemel, sonder eens te bevroeden datse hunnen onbedachten keus soo scherpelijck sullen betaelen. Ick en^1. moet niet verre gaen om dierghelijcke te soecken; men⁺ kan-se binnen ons Nederlandt wel vinden. Isser niet gheweest, by onsen tijde een persoon van groote middelen, die tot sijn vermaeck hadd' eenen Hof, daer in te sien waren alle rariteyten van bloemen, voghels, fonteynen, rotsen? ende hadd' sijn hert daer soo vast en soo breedt op-ghestelt, dat als hy nu sieck was gheworden,^2. ende dat hem het leven van de Medicijnen ontseydt wierde, dat hy hem met eenen stoel heeft in den Hof doen draghen, ende met eenen droeven sucht geseydt dese goddeloose woorden: Heer, waerom benijdt ghy my mijnen lust-hof? ick heb u noyt uwen Hemel gevraeght, laet my dan oock mijn aerde behouden. In dit vyerigh schiet-ghebedeken heeft hy sijnen ongheluckigen gheest ghegeven. Wat dunckt u van desen Siende-blinden, Lieve Philothea? Sijnen Hof was hy seker quijt, ende of hy den Hemel bekomen heeft, daer soud' ick grootelijcks aen twijffelen. Maer behalven dit, soo dunckt my dat desen sijn rekeninghe niet wel en maeckte; want hy scheen te wesen van sulck ghevoelen al of den Hemel, hadd' hy 't begeert ghehadt, naer hem hadd' staen wachten, ende dat hy met koussen ende schoenen uyt sijnen Lust-hof in 't Paradijs soud' hebben ghetreden; al of hy van d'een vreught in d'ander soud' hebben konnen trecken: daer het nochtans seker is, dat twee hemels te^3. willen hebben, eenen hier, ende eenen hier naermaels, een soo grof ende onbedacht voornemen is, dat het eenen

1. P. de Tollenaere S.I. († 1643) schreef Speculum vanitatis (Antw. 1635).

+ P. Tollenare Spec. Vanitat.

2. Geneesheeren.

3. Wie op zondige wijze het aardsche geniet en onboetvaardig sterft, kan niet in den hemel komen.

[p. 49]

blinden soud' konnen tasten. Den Patriarch Iacob sagh⁺ dit wel, al scheemerden sijn ooghen van ouderdom, doen voor hem stondt Ephraim aen de rechte zijde van Ioseph, ende Manasses aen de slincke; op dat soo de rechte handt op Manasses, de slincke op Ephraim soud' vallen. Maer neen, Iacob die kruyste sijn ermen, ende leyde sijn rechte handt op die aen sijn slincke zijde stont, ende de slincke op die stondt aen de rechte. My dunckt, het was te segghen, dat, stelt u de wereldt aen de rechte zijde in voorspoet, eer, ende wellusten, u hanght wat slincks ende onghelucks boven het hooft; ende veracht sy u, stelt sy u op de leeghe ende slincke handt, den gheluckighen seghen sal haest op u hooft komen daelen. De droefheydt volgt de blijschap, ende de blijschap is achter^1. op de hielen van de droefheydt. Hebt ghy wel oyt ghesien, Philothea, twee nachten, twee winters, twee daghen die malckanderen volghden, twee somers achter een? Alsoo is het oock onmoghelijck datter twee Hemels aen malckanderen paelen, noch de sonden vanden boosen en verdienen altijdt te lacchen, noch de deughden van den rechtveerdigen en verdienen altijdt te weenen. Dit behoorden een wereldtsch ende uyt-ghestort mensch somtijts in het herte te spelen: want de ghedachtenisse van sulcke merckelijcke veranderinge, kan eenen opgheblasen de achterdenckende vreese aen-jaghen; ende in^2. teghen-deel souder een katijvighen sijnen aessem door^3. herscheppen, ende een blijde hope door winnen: want dit woordt alleen: 'Tsal verkeeren, heefter menighe soo versterckt, datse sich vastelijck in-beelden, datser noch eens boven op souden gheraecken. Op dat ick van Sesostrates niet en spreke, sekere Koningh van Vranckrijck^4. hadd' een Turckschen Soliman verwonnen, ende^5. ghevanghen ghenomen, ende uyt sijn Vaderlandt

+ Gen. 48

1. Vgl. Prov. XIV, 13.

2. Achterdenken: habere rationem futuri (Kil.).

3. Een ongelukkige zou er door herademen.

4. ? = Sesostris, blz. 2.

5. Sultan. - P.N. Caussin S.I. (zie boven) schreef ook De Symbolica AEgyptiorum Sapientia (Keulen, 1622).

[p. 50]

⁺ mede ghevoert in Europa. Desen melancholiseerden boven maeten, om sijn ongheluck ende de quade fortuyne. Den Koningh geboodt sijn Edel-lieden alle middelen te ghebruycken om den ghevanghenen een weynigh te vermaecken: waer toe sy alderhande oeffeninghen, spelen, ende komedien oprichten, om te sien of sy dit melancholijck humeur een weynigh souden konnen verlichten; maer hy sagh de schouw-spelen aen, sonder beweginghe, min of meer of daer eenen steenen beeldt hadd' gheseten. Op eenen tijdt, ligghende boven in sijn venster op een root fluweelen kussen, heeft hy van selfs beghinnen te lacchen; ende de oorsaeck daer af ghevraeght zijnde, gaf voor antwoordt, dat hy op de vesten eenen meulen sagh draeyen, ende dat de opperste roede beneden gongh, ende de onderste rees boven; waer door hy sy selven inbeelden, dat hy noch wel eens sijn vyanden op den hals sou konnen treden, ende dat de kans lichtelijck soude keeren. Het loopen van die meulen-zeylen, ende het overdencken van een moghelijcke veranderinge, troosten hem midden in sijn gevangenisse. Dit en sal even-wel niet altijdt geschieden onder de menschen, maer by Godt sal het seker ghebeuren: ende dat was dat de Heydenen wilden beduyden, als sy Iupiter stelden tusschen twee vaten, d'een ghevult met honigh, d'ander met gal, ende dat hy anders niet en dede, als d'een ende d'ander over de menschen storten; soo nochtans die eerst gal hadd' ontfanghen, over dien sou't dan honigh reghenen; maer die eerst met honigh was oversproeydt, die wierdt naderhandt met gal overgoten: Altijdt honigh ende soetigheidt te hebben, dat en wilde Iupiter nimmermeer ghedooghen. 'T is soo, Philothea, al soo veel hebbense, jae meer, de ghene die naer lacchen, als die voor lacchen: Den tijdt sal komen, seyd' den H. Augustinus, daer de goede gheen quaedt, ende de quaede gheen goedt en sullen vinden.

+ Caus. in Symb. AEgyp.

[p. 51]

Godt Almachtigh speelt met sijn vrienden verkeeren,^1. ende die in droefheydt saeyen, laet hy in blijschap maeyen: den ondersten verheft hy boven, den bovensten druckt hy beneden; ende daer de wereldt het meeste werck af maeckte, die wordt als onnut verstooten, daer in teghen deel, den katijvighen tot eer ende saligheydt wordt op-genomen. Belieft u hier van, Philothea, een bevestinghe die ick buyten op een Jonckers huys sal gaen leenen? Hebt ghy noyt ghekent eenen Edelman, die sijn tijdt-passeringhe nam met den Vogel te gaen vlieghen?^2. wat een werck en maeckt-men daer niet op het Slot van den Valck? die eet lecker beetjens, die wordt ghedraghen op den erm, die heeft een kappeken met een pluymagiken, die set-men op de ruggh'leen van eenen^3. Spaenschen leeren stoel, ende of die het salet wat bemarmert en vuyl maeckt, dat moet het schommel-meyssen aensien met goede oogen. Maer in teghendeel soo daer een Henne in komt, om de briseltjens op te picken, die af-gerolt zijn van de tafel, daer is het te roepen ende tieren op de Henne, die en wilt men gheensins lijden, die wordt met den bessem ten huyse uyt-gedreven. Voor waer een groot verschil tusschen de onthaelinghen van den gheluckighen Valck, ende de ongheluckighe Henne. Doch en strijckt noch gheen vonnis hierover, den eersten prijs is noch te gheven. Let op de uytkomste van alle twee, ende ghy sult bekennen dat ick een ganghbaere ende ontfanghelijcke ghelijckenisse hier hebb' in-gheschoten: want siet, den aenghenaemen ende liefghehoofden^4. Valck komt te sterven, ende wordt achter op den vuylen stinckenden mest-hoop uytgheworpen; ende ons verstooten Henneken, naer dat het ghepluymt, gesoden, ende leckerlijck ghestooft is, wort in een silvere schotel voor Mijn Heer ende de Gasten op ghedient, in 't mid-

1. Verkeeren, teerlingenspel (Kil.).

2. Te gaan laten vliegen.

3. Rugleuning.

4. Boven: die heeft een kappeken met een pluymagiken.

[p. 52]

den vande tafel. Onsen Rijcken Vreck (daer wy beneffens Lazarus terstondt af sullen spreken) dat is sulcken^1. wilden ende trotsen Voghel een; maer het scheyden nochtans, ende den uytgangh van Lazarus sal hem overtreffen. Soo dat den H. Hieronymus den naeghel op het hooft heeft gheslaghen, als hy seght: Het kan qualijck gheschieden, jae het is onmoghelijck dat iemandt de tijdelijcke ende eeuwige ghenuchten sal genieten, dat hier het lichaem ende daer boven de ziel sal in vreughden leven, dat hy van d' een wellusten treden sal in d'ander wellusten. Godt heeft de saecken soo gheschickt ende^2. besneden, dat niemandt noch het quaedt op beyde de plaetsen en moet vreesen, noch het goedt op beyde de plaetsen en magh hopen. Daer wierde eens van een kint ghevraeght, of het liever kiesen soud' in den hemel te wesen, oft op d'aerde te blijven? ende antwoorde, dat het wenschte het hooft in den Hemel om daer suycker te eten, ende de voeten op d'aerde om daer te spelen. O⁺ Godtvreesende Philothea, seght liever met Paulus: Als ick was een kindt, ick sprack ghelijck een kindt, ick oordeelde gelijck een kindt, ick wenschte ghelijck een kindt; maer nu ick grooter ben gheworden, hebb' ick alle mijne kindtsche begheerten laten vaeren. Ende voorwaer wij^3. en konnen twee hemels seffens niet besitten, noch den eenen naer den anderen niet genieten. Ende dat was den grouwelijcken donderslagh, die daer scheurde ende ruyschte over het ramp-saligh hooft van den Rijcken⁺ Vreck: Zijt gedachtigh, Soon, dat ghy 't wel ghehadt hebt in u leven, ende Lazarus quaedt; maer nu wordt hy verblijdt, als ghy wort ghepijnight. De onghestadige kans moet voor een-ieder eens keeren, ende naer het blijdtste leven volght het droevighste sterven. Was dit^4. niet 't ghene de conscientie van Marten Luther soo dede

1. Dat is een sulcken wilden Voghel.

2. Bepaald, geordend.

+ Cor. 113

3. Tegelijkertijd.

+ Luc. 16

4. Dede kriewelen, jeuken.

[p. 53]

krevelen, al oft hy alreeds op heete kolen hadde gheseten? kloppende somwijlen op sijnen buyck, als hy die met spijse ende dranck hadde ghevult, Martine, Martine, seyd' hy, nu gaet het wel, maer hoe sal't daer naer af loopen? Eylaes! Soo veel als gheweest is in wellusten,⁺ soo veel tormenten doet hem aen, ende pijnen. Ghelijck de Tyrannen sommighe met honigh deden bestrijcken, ende hongen in een ysere kevie uyt eenen toren, in 't braeden van de Sonn', om van de biën ende wespen bestraelt te worden; ende hoe sy vetter besmeert waren, hoe sy oock dapperder ende vinnigher aengetast wierden: alsoo oock die hier leeft in wellusten ende ghenuchten, hoe hy in de selve dieper steeckt, ende daer mede als doorhonight is, hoe hy oock meerder voedtsel vergadert voor sijn tormenten. Ick seggh' dan tot dierghelijcke, ô Philothea:

GAet vry, dienaers van de wereldt,

Stijf van goudt, en dicht beperelt,

Soeckt hier over al in rust,

En wat dat het herte lust:

Al u vreught hanght in twee schalen,
Klimtse hier, daer salse dalen;

Hier in pijn, daer in gheluck;

Hier in vreught, en daer in druck,

Siet den Rijcken Vreck eens blaken,
Die hier gingh in 't roodt schaerlaken,

Die sat midden in het spel,

Die light midden in de hel.

Hoort hem in de vlam eens kermen,
Dat hem Abr'am soud' ontfermen;

'Tis, eylaes, het is te spaey,

Daer en is nu gheen ghenaey.

+ Apoc, 18

[p. 54]

 

Maer als Lazarus gaet scheyden,

 

Siet waer d'Enghels hem gheleyden;

 

Siet die hier van sweiren stinckt,

 

Hoe hy daer van glorie blinckt.

 

^1. Daer, daer Abraham doen rusten,

 

In het midden der wellusten;

 

Daermen siet een hof-prieel

 

Toe-ghevlochten van Caneel,

 

Daer de klare silv're beken

 

Vyt Cristal de roche leken,

 

Daer-men heel palleysen bout

 

Van het alderfijnste gout,

 

Daer gheen straffe Noorde winden

 

Noch gheen buyen zijn te vinden,

 

Daer gheen heete Son en brandt,

 

Midden op het dorre landt.

 

Maer daer altijdt staen en bloosen

 

Op de haghen soete roosen,

 

Daer de witte Lelie bloeydt,

 

Daer den lieven Balsem vloeydt;

 

Rijcken Vreck, daer rust den Armen,

 

Die ghy voor u deur saeght karmen,

 

Daer sit hy in overvloet,

 

Als ghy hier soo bidden moet.

 

Weeldigh mensch, wilt hier uyt leeren,

 

Dat de wereldt speelt verkeeren,

 

Vat ghy wel wat dat ick meen?

 

Siet hier in den dobbel-steen.

 

Gaet de Six haer boven setten,

 

Wilt dan eens beneden letten;

 

Siet daer eens den teerlingh-steen,

 

Ghy vindt daer een Aes alleen:

 

Maer is 't dat de Six leydt onder,

 

^2. Boven is het Aes besonder:

1. Daar, waar Abraham toen rustte...

2. Afzonderlijk, alleen (zie twee verzen boven).

[p. 55]

 

Smijt hem op, en smijt hem neer,

 

Dit verschil blijft inden keer.

 

Hoort dees les dan, aerdtsche Heeren,

 

Godt sal uwen teerlingh keeren:

 

Godt verkleynt hem naer sijn doot,

 

Die was in sijn leven groot.

 

Die hier hunnen Hemel kiesen,

 

Sullen hem hier naer verliesen:

 

S'eten 't witten broodt hiervoor,

 

Soo gaet hunnen hemel door.

De kanse dan van den Rijcken Vreck, die is ghekeert, Godtvruchtighe Philothea, ende aen die sijn goedt erven, sal hy soo haest zijn uyt der herten, als uyt de ooghen. Van nu af, en isser niet eenen soo danckbaer, of soo beleeft, die hem eenen Serck op sijn graf soud' laeten stellen. Op dat nochtans sulcke ghedenckweerdighe waerschouwinghe van den tijdt niet en worde op-gheten, soo sal ick tot eeuwighe ghedachtenisse stellen dese luttel woorden:

GRAF-DICHT
VAN DEN
RYCKEN VRECK
STAET
DIE HIER VOOR-BY GAET,
ENDE OP HET KERCK-HOF
DAER VERANDEREN IN HET SELFSTE STOF
DE LYCKEN
VAN ARMEN EN RYCKEN:
LEERT
HOE DE KANSE KEERT.

[p. 56]

 

Hier onder leyt den Rijcken Vreck,

 

Die brandt in solfer en in peck;

 

Hy leefde hier in weelde groot,

 

^1. Daer moet hy sterven sonder doot.

 

Siet hoe de weeld' in spijs en dranck,

 

^2. Is oorsprongh van den hellen ganck.

Hier siet ghy den droeven staet van eenen die ongheluckigh heeft verkosen, ende in teghen-deel het saligh sterven ende het eeuwigh verblijden van den Broodt-bidder Lazarus. Op dat uwen keus strecke tot profijt, ô Philothea, prent dese weynige woorden in uwe memorie:

Laet Hemels vreught, en Helle pijn,
Altijdt in u ghedachten zijn:
Denckt hoe het wesen magh aldaer,
Daer eenen dagh duert duysent jaer!
En peyst eens hoe 't daer wesen magh,
Daer duysent jaer is eenen dagh!

1. Doodelijke pijnen lijden zonder te sterven.

2. Hellegang (volgens 3en druk enz.), beter dan heelen ganck (7e druk).