De jacht

(1988)–Durk van der Ploeg– rechtenstatus


11. Hjerstmis komme se werom, de stimpelders. Alle jierren wer frijwol deselde gesichten. By 't simmer ha de measten wol oanslach fûn by in boer. Winterdeis binne se foar de mienskip. Guon komme te gean fan 'e Swarte Mosk en Sybrandahûs. Dy fan Tiltsjebuorren komme skean troch it fjild oer it heechhout. Dy't fierder weikomme moatte, fan Wetsens en Nijewier, binne mei de fyts. It streamt allegearre gear by it eindichste hûs op 'e Ealsumerterp. Dêr strykt Hylke Gardenier in brede planke tusken it húske en de wurkbank, sadat it in loket foarmet yn de iepensleine hoksdoar. Dêr komme de papieren op. De stimpels op it reade en it blauwe kessen, dat soppet fan 'e inket. Dat is yn 'e hjerst fan 1937.
[pagina 57]
It binne meast jonge bazen, mar ek guon âlderen, dy't yn 'e rige foar de hoksdoar skowe. Hylke komt mei in amtner fan 'e gemeente oer it hiem setten. ‘Dûmny mei de tsjinstdwaande âlderling,’ gekket ien fan 'e jongbazen. Se komme tegearre efter de planke. Hylke hantearret de stimpels, de amtner beheart de kas. Salang at it folk ûnderweis is wurdt der drok praat en gekjage, mar at se ienkear yn 'e rige steane falt der in somber swijen. It is in rige dy't elke neisimmer langer wurdt en hjerstmis op folle sterkte. In lytse kloft, dy't it lot dielt fan hûnderttûzenen. En wa sjogge se dêr as ien fan 'e lêsten it hiem opkommen? Lútsen Idsardi. Se hawwe him al in hiel skoft yn 'e rige mist. Krapoan in jier lyn is er nei Dútslân ôfset om wurk. Net ien fan de stimpelders dy't dat fan him ferwachte hie. Hoe faak hie er al net drige dat er net wer kaam. It wie yn 'e winter fan '35, doe is er ek mei de lulke kop fuortrûn. Se hiene dy moarn oan 'e hússide beskûl socht tsjin de grouwe sniebuien. Lútsen rôp ‘Ik ferdom it langer.’ Se hiene him troch de snie wâdzjen sjoen en tocht, dy komt wol wer. Lútsen wie werom kommen. Ferline hjerst misten se him. ‘Jim sjogge my dêr net wer,’ hie er sein. ‘Dútslân, dêr leit ús takomst.’ No hie elk Lútsen wolris heard. It wie him mear om it aventoer begûn, as dat Lútsen om wurk ferlegen siet. Mar hy wie ôfset, en dat wie mear as de measten fan him ferwachte hawwe soene. No is hy der wer. Stil en ûnopfallend slút er him oan yn de rige. As skammet er him. Wa komt dêr in hoart letter ek it hiem opsetten? Former Bloemkamp. Elk hat lang tocht dat hy ek ienris mei in kaart yn harren rige komme soe. At it no eigenwizens is of grutskens, mar Former stimpelt net. Wol sjogge se him alle dagen at it reisber waar is mei syn hûntsje it fjild yn setten. Sit er net efter de murden oan, dan fynt er by de boeren wol oanslach om de lânen skjin te moljen. Wêr't er dêr op it Heech fan libbet, dat wit nimmen, mar de skoarstien rikket de hiele winter. Soms sjogge se Former mei in gewear oer it skouder fytsen. It moat al mâl komme at er op 'e weromreis net in pear grouwe hazzen oan it stjoer hat. ‘Do ek yn it leger fan de stimpelders, Former?’ freget Jurjen Visser. ‘Nee, nee,’ laket Former. ‘Ik wol samar even by jimme sjen.’ ‘Net út begrutsjen wol?’ gnysket grouwe Goasse, dy't himet fan 't fytsen. ‘Hoe moat ik begrutsjen mei jimme ha. Yn 'e bibel stiet, dy't net arbeidet sil ek net ite, mar dat wurd komt foar jimme net nei.’ Der wurdt mompele.
[pagina 58]
It is Former om Lútsen te rêden. Elk is altyd wend, dat Lútsen de bek yn beide hannen hat oer de polityk. Dizze moarn is er kúm. ‘Bist stil, jonkje,’ seit Former. Lútsen knikt bedêst. As fielt er him skurf. ‘Wie it wurk op yn 'e Heimat?’ Lútsen sjocht wat beskamme om him hinne om te witten wêr't de fraach weikomt. Yn 'e rige wurdt gnyske. ‘Wêr hast sitten? Fertel ús ris wat. Do hast de wrâld yn west. Do witst mear as ús.’ ‘Yn Bergerhausen,’ seit Lútsen koart. ‘Wêr leit dat?’ ‘By Keulen.’ ‘Wat hiest dêr by d' ein?’ ‘Dêr ha 'k in wike as acht by in boer molken. Mar dat gyng om dea. By nacht en by dei.’ ‘Hjir melke se allinne moarns en jûns,’ seit in mantsje fan Sybrandahûs. ‘Se melke dêr alle oeren,’ seit Lútsen. ‘Dat dogge se hjir ek,’ skattert immen út 'e rige. ‘Ik bedoel de oeren fan 'e dei,’ seit Lútsen. Oan syn lûd te hearren ûntteit er wat. ‘Ik die oars net mear as melke en sliepe. Dêr wie ik gau fan bekommen.’ ‘En doe?’ fitert Former him oan. ‘Do moatst ús wat fertelle.’ ‘Doe ha 'k te Gronau yn it fabryk wurke. En noch wer letter yn Ingeleben.’ ‘Dan hasto hiel wat fan 'e wrâld sjoen,’ wurdt der roppen. ‘Yn hokker fabryk hast dêr arbeide?’ wol Former witte. ‘Munysje. Ik wurke dêr earst yn in perserij. Doe rekke ik nei in kopersmelterij. Mar dêr waard ik sa dimpich fan 'e dampen. Ast dea wolst moatst dêr in pear jier omslaan, dan hast gjin longen mear oer.’ ‘Do hiest it oars mar wakker yn 'e kop. Dêr soe it te heljen wêze. Dêr lei it paradys,’ ropt in jongfeint út 'e Nijwierster kontreien. ‘Se spegelje it dy allegearre moai foar,’ ferset Lútsen him. ‘It sil dêr ek wol goed wêze. Der is teminsten wurk yn oerfloed. Mar ik hie it dêr min troffen. Miskien gean ik ankom jier nochris wer, mar dan nei in oare hoeke.’ No kin elk Lútsen wol. Dy hat it noch nea langer as ien simmerskoft op ien en itselde plak úthâlden. Nei de legere skoalle mei alle lijen troch de mulo. Syn mem woe ha dat er wat wurde soe yn 'e wrâld. Der mar heech by opsjen. Underwizer soe er wurde. It duorre mar in inkeld jier,
[pagina 59]
doe seach Lútsen der al gjin heil mear yn. ‘It binne allegearre kwekelingen mei akte,’ sei er doe. ‘Aanst stean ik mei in moai papierke op 'e dyk.’ Dus rekke hy oan it wurk. Yn ien simmer fersliet er twa timmerbazen, doe wie er in blaumoandei by de boer. Mar om't er dêr de jelt yn 'e kont hie, wie dat ek al gau besljochte. By einsluten rekke er by de Bruorren Toornstra yn 'e fellebleaterij. Dêr stie er in hiele lange simmer en hjerst yn 'e tochtige droechhokken oan it Achterom te Dokkum de skieppefellen te skearen. Kowehûden himmelje en úthingje oer de latten. Lútsen smiet it op it sigen. ‘Om te stjerren,’ sei er doe. Hy soe him hoedzje foar in ûntidige dea. Boppedat koe er net oer al dy deade kowehûden, dy't er mei de skokarre fan de eksportslachterij by it spoar helje moast. Dus kaam er yn it leger fan wurkleazen en learde yn ûngenoegen mei de maatskippij te libjen. Yn Dútslân like even in nije wrâld foar him iepen te gean. En no't er werom is fersmyt er it noch net. ‘As der dan safolle wurk is, wêrom bist dêr dan net bleaun en sykje wat oars? It sil dêr gau better wêze as hjir. Hjir lizze de mûzen dea foar de kast,’ nitelt Former. ‘Wurk by 't soad,’ seit Lútsen. ‘Dan begryp ik net, wêrom ast net yn Moffrika bleaun bist. Ik begryp dy wol, do pakst it handich oan. Do bist snoader as ien fan ús allegear. Ferline hjerst hast dyn útkearing hjir in pear wike trochbetelle krige en mei de ferloving fan Juliana noch krekt de ekstra ryksdaalder meipikt. Yn Dútslân hast hannen fol jild fertsjinne. En no stiest hjir wer te opfretten.’ ‘Te opfretten?’ ropt Lútsen. Hy wurdt wyt fan lulkens. ‘Do fretst fan alle walen,’ ferfettet Former. ‘Do hiest oanslach yn Dútslân, dan kinst net samar werom komme. Witst wol dat minister Romme sein hat, dat de wurkleazenútkearing ynhâlden wurde moat ast wurk wegerst yn Dútslân? Dêr sit in amtner,’ seit Former, en hy wiist nei it loket yn 'e iepen hoksdoar ‘dy moat de wet neilibje.’ ‘Ik ha gjin wurk wegere. Ik bin siik wurden,’ wjerleit Lútsen. ‘Siik fan ûnwennigens, tink. Skytsek asto biste. En no hjir wer stean te jildheinen.’ ‘Ik kom hjir foar wêr't ik rjocht op ha,’ seit Lútsen nidich. ‘Dan hast ús allegearre wat yn 't ear naaid, doest it Easten yngien bist. Se sjogge my hjir net wer, hast sein. By de moffen wie it te heljen. Yn it Poepelân, dêr wie gjin nee te keap. Lútsen hie it beloofde lân fûn en liet ús hjir efter as soene wy it deaskoppen net wurdich wêze. Jonge ja...,’
[pagina 60]
hunet Former, en dêrby sûcht er in mûlfol flibe dy't er ferachtlik delspuit. ‘Wêrom stiesto hjir net yn 'e rige?’ byt Lútsen fernedere, mar mei it smoar yn, fan him ôf. ‘Ik hoech net yn 'e rige. Ik kin net iens yn 'e rige. In steuntrekker as do soe witte moatte, dat minsken mei in grutte fiskakte net foar in útkearing yn oanmerking komme. Boppedat ha ik myn ynkommen. Ik hoech net lykas do, fan de mienskip te fretten.’ Dan komt der roerigens yn 'e rige. Der klinke fragen op lykas ‘Wa fret hjir fan de mienskip? Wy steane hjir foar ús rjochten, of net? Binne wy skuldich oan dizze ekonomyske delgong?’ Se wurde noch roeriger as Former noch wat lûder seit ‘Colijn hat sein dat wy stadichoan in folk wurde, dêr't gjin minske mear is dat net op krukken rint. Mar safier hat er it sels komme litten.’ ‘Kom net oan Colijn,’ raast in rûnrêgich mantsje út 'e Wetsenser Mieden.’ ‘Colijn wol de gûne hurd hâlde, dan krigest in folk op krukken,’ seit Former. ‘Do hast dyn earme mem ferrekke litten. Wiest noch te sunich en te eigenwiis om in dokter by har te heljen,’ seit Lútsen. ‘Ik kin mysels gelokkich rêde. Dêr bin ik De Wilde en Romme net by nedich.’ ‘Freegje net hoe,’ seit Lútsen. ‘Wat wolst dêrmei sizze, feninich stik ûnderkrûpen,’ falt Former tsjin him út. Dêrmei stapt er op Lútsen ta, grypt him yn it boarst en skuort him efter de rige wei. Want dan is Former in Wâldman, fûl en opljeppen. ‘Do bist in streuper,’ raast Lútsen oerstjoer. ‘Wa lit hjir syn mem ferrekke? Sis op.’ Former triuwt Lútsen mei de rêch yn it wie te hiem. ‘Do feninige opfretter. It Wirtschaftswûnder koe dy net brûke. Dêr moatte se keardels ha en gjin skytsekken, lykasto bist.’ Former knypt Lútsen de strôt ticht mei de trui. Lútsen krôket fan benaudens. De hiele kloft komt der omhinne. Hindrik Talsma, altyd like evenredich, wol in ein meitsje oan de fjochterij. Former lit him net fan dy deade Hindrik oan 'e kant skowe. Hy hat Lútsen by 't boarst en wol ha dat er belies jout. Hylke Gardenier komt der by mei de gemeenteamtner. Se besykje Former der fan te oertsjûgjen, dat it gjin foech jout om reboelje te meitsjen ûnder it folk dat stimpelje moat. Former lit him lykwols neat út hannen nimme en rost Lútsen mei de rêch oer it drek-
[pagina 61]
kige paad. Pas as Lútsen blau oanrint en smûcht om lucht, jout er him wat frijheid yn 'e hals. ‘Soasjalist, anargist,’ byt Lútsen der heas en feninich út. ‘Dy soene se hjir wat mear yn it gemeentebestjoer ha moatte,’ seit Former fel. ‘Dan hoege sokke skytsekken as do net oan Hitler syn wapenproduksje mei te arbeidzjen. Mar do bist sa blyn as in mol. Do hast fan polityk gjin wreid ferstân.’ Dan sjocht Former it mantsje, dat fan de gemeente stjoerd is yn 'e bange eachjes. De amtner even út it lykwicht en mei de saak oan seit plechtich en yn 'e taal fan 'e bibel wat oer ‘de over ons gestelde overheden’. ‘As wy it hjir oan de AR- en CH-mantsjes oerlitte, dan giet meiertiid it hiele leger fan wurkleazen nei Hitler-Dútslân om dêr oan de bewapening te arbeidzjen. Dan binne se der hjir ôf. Dat giet Colijn wol nei 't sin. Wat hurder de gûne, wat mear wurkleazen.’ De omstanners wurde wer roerich. Mei dy lêste wurden is Former in bulte op it sear kommen. ‘De minister nimt de besluten,’ seit Hindrik Talsma, dy't foar de Anti's alris as blêdfolling op 'e list foar de gemeenteried stien hat. ‘Mar de ried draacht de ferantwurding, dat de lju fuortstjoerd wurde,’ seit Former. Dêr't de SDAP in mearderheid hat bart soks net.’ ‘Soasjalisten,’ hunet Hindrik. ‘Dêr moatte wy hjir neat fan ha.’ ‘Mar it folk wol nei Dútslân stjoere, nei de wapenmasine fan it fassisme. Dat kin jim gjin donder skele. Amtners meie gjin lid mear wêze fan in soasjalistyske politike partij of fakorganisaasje, mar wol fan de NSB. Moaie lieders fan it folk ha jimme. Foarstanners fan it fassisme.’ By dy wurden wurde guon grimmitich. In man fan Tiltsjebuorren stapt nei foaren en sil Former te liif. Dan lit er Lútsen los. Der springe noch in pear op yn. It wurdt in fjochtsjende kleaune, dy't troch de wrakke fleurhage knapt en by de steile terpwâl del rôlet. Se komme telâne yn de wjittering dêr't de goatsjes fan 'e terphuzen yn útrinne. Yn dy stjonkende drek is it skeel gau besljochte. Flokkend en skellend klauwe se wer by de terp op en steane inoar mei toppen gers ôf te rossen. It murmurearret noch in skoftsje nei. Hylke rekket wer mei de amtner efter de planke en de stimpelders stelle har wer by twaen op tusken de hage en it stek. In lange mompeljende rige, dy't stadich opskoot nei it loket foar in mannich gûnen. Nimmen komt yn opstân. Dy't syn jild bard hat bliuwt noch in skoftsje op 'e ein fan it paad stean. Nimmen hat haast. Wat moatte se thús. Se binne bliid dat se de lange
[pagina 62]
ferfelende dagen even ferbrekke kinne mei in reis nei it stimpellokaal. It is de iennichste kâns om even mei lotgenoaten te praten. Lútsen talmet. Hy hat it smoar yn. ‘Jo moatte yn it slyk,’ hat amtner Terpstra sein. It slyk, dêr hat er altyd as de dea foar west. Op 'e ein fan it paad reitsje Former en Lútsen nochris wer yn tsjok waar. ‘Se wolle ús de brânje-taslach ûnthâlde,’ seit Lútsen. ‘Wat moatsto mei in brânjetaslach?’ freget Former. ‘Do hast sels net in húshâlding. Do hast waarmte by heit en mem.’ ‘Moat ik harren net mei troch de tiid skuorre?’ ‘Moatst tiid dwaan, Lútsen,’ treastet Jabik Leegstra him. ‘It is noch gjin novimber.’ ‘Is dit dyn fyts?’ freget Former oan Lútsen. ‘Dat is myn fyts,’ befêstiget Lútsen. ‘En dat foar sa'n hoannestap?’ ‘Kin dy dat wat skele?’ ‘Mar do hast in fytsplaatsje mei in gat der yn. Dan moatst langer as in healoere fytsen fan it stimpellokaal wenje, oars meisto net mei in plaatsje mei in gat op 'e dyk wêze. Of binne dyn heit en memke bang datst sneins te fytsen giest en hast dêrom in plaatsje mei in gat der yn. Dêr hat de Steat al wer in grauwe ryksdaalder oan dy ferskiten, en dat tewyl ast de hiele simmer yn 'e folop sitten hast by de moffen.’ ‘Ik brûk myn fyts om wurk te sykjen.’ ‘Do wurk sykje?’ laket Former. ‘Ik sykje wurk,’ seit Lútsen. ‘Dat hoechst net te dwaan, want se ha al wat foar dy fûn. Moai foar de winter yn it slyk. Dat is better as it Poepelân.’ ‘No net wer begjinne, jonges,’ besiket Hindrik Talsma dy beide del te bêdzjen. ‘Ik lit my hjir net fan alles sizze,’ byt Lútsen fan him ôf. ‘Do moatst dy wol alles sizze litte, want do hast neat fan dysels. Do bist in lûs yn ús pels.’ ‘Myn tiid komt wol,’ skampert Lútsen. ‘Hokker tiid, myn jonkje?’ freget Former. ‘De tiid dat Mussert hjir baas is. Dan sil der oarder op saken steld wurde.’ ‘Soa, sympatisearret mynhear mei Mussert en de NSB?’ ‘Dat is polityk ús iennichste takomst. Sjoch mar nei wat der yn Dútslân fan 'e grûn komt. Dêr wurde de saken goed oanpakt.’ ‘En do leaust in fantast lykas Mussert en sa'n healwizeling as dy Rost
[pagina 63]
van Tonningen, dy't se no al in pear kear út 'e Twadde Keamer mitere ha? Hast dan net sjoen hoe't dat soadsje fan Anton Mussert by de ferkiezingen fan fan 't maitiid foar de kont krigen hat?’ ‘Se komme werom. Leau my op myn sizzen. In radikale polityk is ús iennichste remeedzje. In radikale polityk wint it altyd.’ ‘Ik laitsje my dea,’ gekket Former. ‘In wurkleaze, wurksykjende NSB'er mei in gat yn it fytsplaatsje. Earme skiter dyst bist. Dat sa'n reiske nei Dútslân dy de eagen net iepene hat. Datst dêr no noch net fan bekeard bist.’ ‘Yn Dútslân barre grutte dingen,’ lêbet Lútsen. ‘Omdat dêr sokke grutte dingen barre, hawwe se dy der seker útdondere,’ ropt in jongbaas út Wetsens.

Vorige Volgende

11.