Het papieren gevaar. Verzamelde geschriften (1917-1947) (3 delen)

Eerste symfonie (Pan) (1917)

Première: Amsterdam, 25 april 1918; reprise 2 februari 1919
Concertgebouworkest o.l.v. Willem Mengelberg⁴

Wanneer ik de stemmingen van het werk en van de onderdelen moest gaan omschrijven, zou ik waarschijnlijk het best fragmenten uit Frederik van Eedens De kleine Johannes kunnen citeren. De hele symfonie is natuurbeschrijving, er is geen enkel menselijk-psychologisch conflict in het stuk en Van Eedens beschrijvingen van een feest in een konijnenhol, van een maannacht in het duin, van een kabouter- en paddenstoelenmilieu, zijn visionaire schilderingen van Vader Pans tragische dodenstoet geven de stemmingen virtuozer en raker dan ik het zou kunnen doen. Hiermee is niet gezegd dat de symfonie een muzikale illustratie is van het beroemde boek, maar ik zou mij kunnen voorstellen dat de lectuur ervan bij de lezer soortgelijke gevoelens wekte als het muziekstuk bij de toehoorder.⁵

Een kort woord over het muzikaal-technischevan de symfonie:

I. In het eerste deel vindt men drie ritmische motieven:

4 De première van Pijpers Eerste symfonie vond plaats op donderdag 25 april 1918 door het Concertgebouworkest onder leiding van Willem Mengelberg. (Voor de problemen tussen Pijper en Van Gilse rond de eerste uitvoering van deze symfonie zie de Inleiding, ***.) De programmatoelichting werd licht gewijzigd voor de herneming op 2 februari 1919; tevens werden er muziekvoorbeelden in de tekst opgenomen.

5 Deze zin is in de programmatoelichting van 1919 toegevoegd.

[p. 868]

en drie meer melodische, waarvan het voornaamste is:

Deze motieven en de onderscheidene stemmingen voeren ten slotte tot een climax, terwijl een langer epiloog dit stuk sluit.

II. Het tweede deel is gebouwd op het dalende hoofdmotief, waarmee de hobo begint,

en op het berceuse-achtige vervolg. Oorspronkelijk heette het stuk Nocturne; de stemming heeft een zekere overeenkomst met een neoromantische ‘Clair de lune’. Doch de rekwisieten zijn in dit geval geen feeën, geen nevelsluiers of fonteinen, maar konijntjes, kraaien en glimwormen.

III. Het derde deel is een menuetachtig tussenstuk met louter koppige, dwarse thema's, die als in een rondo obstinaat terugkeren. In het midden wordt de stemming een ogenblik weker, is dan ongeveer analoog aan liet Fis-majeur-slot van het tweede deel. Het hoofdthema

anticipeert een der voornaamste marsthema's uit de Finale.

IV. Deze Finale⁶ bestaat uit een (langere) inleiding, waarin in kiem alle motieven van de mars reeds voorkomen, en uit de mars zelf (Pans dodenstoet).

De mars begint dof, kleurloos, groeit langzamerhand tot een orgiastisch fortissimo aan - stort ineen, om dan snel tot een nog intenser climax te stijgen. Op dit laatste, hevigste hoogtepunt eindigt het werk abrupt.

De stemming die ik in het gehele werk heb pogen te bereiken en vol te houden zou men met één woord panisch kunnen noemen. Bijna alle motieven en ritmen van I, III en IV zijn dionysisch, indien men hieronder datgene wil verstaan wat Nietzsche met apollinisch contrasteert.⁷ Het eerst optredende thema van het eerste deel zou op de syrinx waarschijnlijk juister klinken dan op de haar imiterende kleine klarinet in Es. Er is hier getracht het heidense, ‘animistische’ gevoel voor de bezieldheid der

6 Pijper schrijft: Dit finale.

7 De bijzin is in de programmatoelichting van 1919 toegevoegd.

[p. 869]

natuur zo direct mogelijk op te wekken bij de hoorder, met terzijdestelling van meer menselijk overwogen bespiegeling.⁸

8 De programmatoelichting van 1918 had een andere slotzin: ‘Ik heb mij in dit werk nergens beziggehouden met algemeen-menselijke gevoelens. Het trok mij meer aan eerst eens na te gaan, wat de natuur mij te vertellen had!’ Dit is een allusie op de titels van de delen van Mahlers Derde symfonie: ‘Was mir die Blumen auf der Wiese Erzählen’, ‘Was mir die Tiere im Walde Erzählen’, et cetera. Het begrip animisme dat in de slotzin van de toelichting van 1919 opduikt, speelde een rol in gesprekken die Pijper en J.S.B.B. tussen december 1918 en februari 1919 voerden over Debussy. Zie het artikel in de Tivoli-gids van 12 februari 1919 en voetnoot 259 aldaar.