Uit de verspreide geschriften. Eerste reeks. Deel 1. 1882-1890

[p. 135]

Geschiedenis.

Er zijn in den laatsten tijd twee geschiedkundige werken uitgekomen, die, voor zoover mij bekend is, in ons land niet genoeg de aandacht hebben getrokken. Het is W.E.H. Lecky's History of England in the eighteenth Century, London, Longmans, Green, and C^o., Dl. I-IV, 1882, en Justin Mc Carthy's History of our own Times in vier deelen Tauchnitz-editie.

Ook door deze werken worden wij er aan herinnerd, dat Engeland de bakermat is der nieuwere geschiedschrijving. De historische letterkunde van den nieuweren tijd, die thans reeds zulk een hooge vlucht heeft genomen, heeft hare richting gekozen met Gibbon's werk over den val van het Romeinsche Rijk. Wat in Engeland is ontstaan, heeft zich in mijn oog ook in Engeland op het glansrijkst gehandhaafd. Een goed geschreven Engelsch werk over Geschiedenis geeft een intellectuëel genot, dat ik voor mij bij andere volken vruchteloos zoek.

Gelijk de kunst in het algemeen hare nationaliteit heeft, zoo ook natuurlijk de historiografie. Gelijk men hetzij in de Nederlandsche, hetzij in de Italiaansche of in eenige andere bepaalde kunst de hoogste bevrediging kan vinden, zoo kan men ook sterke voorliefde gevoelen hetzij voor Engelsche, hetzij voor Fransche of eenige andere historiografie. De onderscheidene volkeren hebben ook op dit gebied hunne eigenaardigheid, hunne manier van doen, en ik voeg er terstond bij: hunne voortreffelijkheid. Ranke

[p. 136]

is in mijn oog, als Aristoteles voor Dante, ‘de meester van hen die weten.’ Guizot munt uit door zekerheid van teekening, diepte van karakterstudie, ruimte van blik. Hoevelen zijn hier op te noemen, aan wie hoofd en hart van hen, die in de geschiedenis belangstellen, verschuldigd zijn. Wij wenschen aan niemands verdiensten te kort te doen; wij willen niemand hunner missen. Toch meen ik, dat de goede Engelsche historiografen, - bij wie ik tot mijn innig leedwezen Macaulay niet langer tellen mag, - en onder dezen inzonderheid de beide genoemden, Lecky en Mc Carthy, behoeften voldoen, die door anderen niet in die mate worden vervuld.

Men kan geschiedenis beoefenen met een overwegend wetenschappelijk, maar evenzeer met een overwegend zedelijk doel; òf vooral willen weten, wat op het groote wereldtooneel heeft plaats gegrepen en hoe al hetgeen gebeurd is, samenhangt; òf de geschiedenis der volken gebruiken als een vergrootglas, dat ons in staat stelt, het menschelijk, in de eerste plaats ons eigen, hart te leeren kennen. Het laatste doel zal allicht het geliefkoosde doel zijn van ons allen, die geene historici zijn van beroep. Wanneer een historisch werk ons vergunnen zal dit doel te bereiken, dan moet een van de twee groote krachten, die de geschiedenis maken tot hetgeen zij is, in zulk een geschrift sterk op den voorgrond treden. Die twee krachten zijn het persoonlijke en het niet-persoonlijke; de karakters en de omstandigheden. In een historisch werk, dat als vergrootglas diensten kan doen, moet natuurlijk het voornaamste licht vallen op de karakters. Hun eigenaardige samenstelling; de mate van hun standvastigheid en van hunne veranderlijkheid; hunne werking op elkander, hun invloed op de gebeurtenissen: ziedaar wat dan de geschiedschrijver ons in de allereerste plaats volkomen aanschouwelijk heeft te maken.

[p. 137]

Wanneer hij daarin zal slagen, behoort hij, nevens zekere talenten, waarvan de onmisbaarheid terstond in het oog valt, zelf in een zedelijken toestand te verkeeren, die zóó ongewoon mag worden genoemd, dat men dien toestand niet kan pogen te beschrijven, zonder den schijn op zich te laden van het al te ongelijksoortige in één beeld te willen vereenigen. Die toestand toch moet samengesteld zijn uit eene waarheidsliefde, die elken schijn verbreekt, de geheimste roerselen der menschelijke handelingen blootlegt, de menschelijke driften wil zien, hare kracht wil meten èn uit zulk een achting voor de menschelijke natuur, als in den regel slechts bestaanbaar blijkt in verbinding met eenige zelfbegoocheling ten aanzien dierzelfde natuur. Zijn blik kan nooit scherp genoeg zijn, maar mag nooit de scherpte hebben van den menschenhater. Niet hoog genoeg kan hij staan boven de menschenwereld, die hij beschrijft, maar zijne hoogheid mag nooit in hooghartigheid, zijn kalmte nooit in onverschilligheid of gevoelloosheid, zijn ironie nooit in sarkasme ontaarden. Misplaatste bewondering of sympathie mag hij niet wekken, maar tevens moet hij alle onvermengde haat en afkeer, die in het afgetrokkene tegen de menschheid op te wekken zijn, als altijd misplaatst beschouwen.

De grond van dezen eisch is openbaar. Want indien hij niet vervuld wordt, moet onze belangstelling in de beschrijving der geschiedenis, voor zoover deze het verhaal is van menschelijke handelingen, spoedig kwijnen. Welke aandacht kan men op den duur schenken hetzij aan het opgesmukte, hetzij aan hetgeen louter minachting zou verdienen? Wat men beschrijft en leest, moet de moeite van het beschrijven en lezen loonen. Is de wereldgeschiedenis enkel een fanity fair, of enkel een chaos van losgelaten krachten, dan keert de mensch,

[p. 138]

die denkt en voelt, er zich met tegenzin van af. Wie kan op den duur een Johannes Scherr lezen, of dit eenigen tijd doen zonder zijne historische belangstelling te voelen verflauwen?

Nu is er in mijn oog geene theorie, die ons in staat stelt, menschenkennis en menschenliefde op de juiste wijze te verbinden op die wijze, die noodig is voor den historicus, die in de geschiedenis de karakters op den voorgrond plaatst. Voor de bepaling van de evenredigheden, waarin de beide bestanddeelen moeten verbonden worden, bestaat er zelfs geen formule. Het is uitsluitend het geheim van de persoonlijkheid van den historiograaf; het geheim van den kunstenaar in hem, maar de vrucht wordt door allen genoten, de heilzame werking blijft nooit uit. De persoonlijkheid, die het geheim bezit, staat buitengemeen hoog en boezemt ons liefdevollen eerbied in. Zulk een persoonlijkheid is Lecky en Mc Carthy, te oordeelen althans naar den indruk, dien ik van hen ontving en waarom ik geloof, dat allen hem moeten ondervinden, die zich de moeite geven hunne uitvoerige werken te lezen. Welk eene duidelijkheid van voorstelling! welk eene boeiende verhaaltrant! Hoe is den ouden, in dit opzicht onovertroffen Herodotus de kunst afgezien van het algemeene konkreet te maken, van het bijzondere uit den kring van het anekdotieke te verheffen. Hoe weten zij al de beste snaren te doen trillen in ons gemoed: zedelijke verontwaardiging en medelijden; bewondering en geestdrift. Groote uitbreiding weten zij te geven aan den kring van zaken, waarin wij belang stellen, want geen enkele zijde van het volksleven wordt verwaarloosd. Welk een spiegel houden zij hun volk voor! Geen nationaal vooroordeel wordt door hunne openhartigheid gespaard. Geen nationale ondeugd wordt vergoelijkt. Hun uitgebreide kennis geeft aan hun werk niet een glans,

[p. 139]

die verblindt, maar een karakter van betrouwbaarheid, dat geruststelt.

In de handen van mannen als Lecky en Mc Carthy vervult de historiografie een hooge roeping: arbeidt zij aan de geestesvorming van ons geslacht, oefent zij den smaak, loutert zij het geweten. Ik zou het geen geringe voldoening achten, wanneer deze regelen bleken velen tot de aandachtige lezing van de genoemde werken te hebben opgewekt.