Naaukeurige beschryving der uitwendige godtsdienst-plichten, kerk-zeden en gewoontens van alle volkeren der waereldt. Deel 5

[p. 310]

Vierde verhandeling Over den godsdienst Der protestanten.
Beschryvende het Geloof en de Godsdienstplichten der Lutheranen.

Eerste hoofdstuk.

Vervattende een kort Verhaal van het Colloquium te Mulbrun, van het Torgausche Formulier van Eendracht, en van het eigentlyk gevoelen der Luthersgezinden.

⁺ IK hebbe in de eerste dezer Verhandelingen een algemeen denkbeeld van de Luthersgezindheit en van haren oorsprong gegeven. Ik hebbe eenige veranderingen, op die beginselen gevolgt, aangewezen; en zonder onbescheidelyk de Roomsgezinden, als verdedigers van het volstrekt Oppergezag der Kerke, onveranderlyk in haare Leere en in haare besluiten, en van de magt van hun zichtbaar Opperhoofd, te pryzen of te laken; noch ten voordeelen of ten nadeele van de nieuwe Religionarissen, die hunne afzonderinge rechtvaerdigen door de onmydelyke noodwendigheit van^(a) Onderzoek, 't welk veranderingen en vermenigvuldiging van Secten en partyschappen onderhevig is, te spreeken; hebbe ik als een Historieschryver den voortgang der Reformatie nagespeurt tot op het Concilie van Trente, latende altoos den Lezer de vryheit van zyne toestemminge te geven aan zulk eene party als hem meest behaagt. Een Autheur, die belydenisse doet van een Christen te zyn, en J.C. voor zynen Meester te erkennen, moet op geene andere wyze schryven: verdoolt hy niettemin in zyne vooroordeelen, men moet zulks voor een gebrek der menschlykheit aanzien. Nochtans ben ik van gevoelen, dat het zeer te wenschen ware dat 'er geen verdeeltheit in de Kerk gekomen was, en dat men elkander in de Schaapkooye van den groten Herder met zo veel liefde hadt verdragen, als men verplicht is te doen in een Waereldsch Koninkryk, daar alle zich voor onderdanen van een eenigen Meester erkennen. Maar dewyl het zodanig met de zaken gelegen is, dat de Catholyken of Roomsgezinden den Protestanten onmoogelyk kon-

+ Oneydigheit door den Schryver betracht.

(a) Daar is een noodzakelyk onderzoek in den Godsdienst, en zonder 't welke het geloof blind is. Ik hebbe elders daar van gesproken. 't Is het onderzoek van de Beweegredenen die tot de geloofbaarbeit leiden. Ik hebbe ter zelver tyd een plaats aangehaalt uit den Evangelist Johannes, waar in die beweegredenen vervat zyn. ‘'t Is nu niet meer op uw zeggen, dat wy in hem (Jezus Christus) geloven, want wy zelve hebben hem nu gehoort, en wy weten dat hy waarlyk de Zaligmaker der waerelt is.’ Die plaats behelst een redeneering en onderzoek, in tegenstelling van een blind geloof. Alle Christenen zyn tot dat onderzoek even zo bekwaam, als zy bekwaam zyn om de Tien Geboden te onderhouden.

[p. 311]

nen toegeven zonder van het voorgewend volstrekt Oppergezag af te stappen, en de Protestanten ter andere zyde onmogelyk het Onderzoek, tot verdediging van hunne Reformatie, konnen laten varen, moet het my geoorloft zyn aan J.C. alleen over te laten de beslissing wegens de zaligheit van de eene en de andere, en ondertusschen te verklaren, dat een Lutheraan of een Calvinist, die een eerlyk en zeer deugtzaam man is, veel aannemelyker by God moet gehouden worden, dan een ondeugend Roomsgezinde, die zich bedekt met den schild van een geloof dat hy niet verstaat, en zich beroemt te haten alle de geenen die den naam van Catholyk, den welken by onteert, niet voeren. Met die zelve vryheit zal ik voortvaren het goede en het quade der partyen aan te halen: de Godsdienst, door J.C. ingevoert, verliest niets by het gebruik der zuivere waarheit die eenvoudiglyk het goed en het quaad voor oogen stelt: maar zo wordt het by de menschen niet opgevat. Hoe meer zy zich inbeelden de bewaarders der Goddelyke rechten te zyn, zo veel te meer mishandelen zy die waarheit: en daarom is het dat zy schroomt af te malen de gebreeken die onder het Hoofdsieraad der Koningen, onder den drievoudig-gekroonden Muts der Pauzen, en onder den Myter der Prelaten verborgen zyn.

In die zelve Verhandeling hebbe ik verscheidene ontwerpen van vereeniging tusschen de partyen aangehaalt, en doorgaans de merkwaardigste daar van uitgekipt. Zekerlyk zou ik nog veele andere hebben konnen aanroeren, en mogelyk zulke die door eene of de andere aanmerkelyke omstandigheit bekent staan. Ik konde ook een historisch verslag doen van Conferentien, Gesprekken, en geschilverhandelingen, die weegen van vereeniging hadden konnen worden, indien eene der twee partyen hadt willen wyken, of indien men van beide de kanten in dien stryd van Godsdienst zo veel goede trouw, edelmoedigheit, en waren heldenmoed, als 'er in krygsluiden, een geschil met de wapenen man tegen man beslechtende, vereischt wordt, hadt doen blyken. Maar behalven dat zulk een verslag niet zeer tot dit Werk behoort, meen ik dat ik den Lezer niets van veel aangelegenheit zou melden, met hem by voorbeeld te zeggen, dat zekere Jacob Andreas Schmidlin, een zeer oplopend en woelachtig⁺ Theologant, dien het beter zou gepast hebben op de winkel van zynen vader te blyven, dan voor te zitten op Conferentien wegens den Godsdienst, al zyn leven getracht heeft zo wel de Gereformeerden als de Roomsgezinden onder het gewicht van die vervolgende. Authoriteit, waar mede de Lutheranen den stoel van Rome beschuldigden, te doen zuchten;^(a) dat 'er in den jare 1564. te Mulbrun een Colloquium of Gesprek, onder het gezag van den Keurvorst van de Palts en des Hertogs van Wirtemberg, tusschen de twee partyen, Lutheranen en Gereformeerden, gehouden wierdt, om te zien of men wegens het Avondmaal, dien steen des aanstoots waar over alle de aanhangers des Christendoms reets zo lang gestruikelt hebben, een vergelyk zou konnen treffen:⁺ maar dat de gemelde Schmidlin, tot verdediging van een gevoelen 't welk niet minder onbegrypelyk is dan 't geen men den Roomsgezinden te last legt, zich van de allerongerymdste drogredenen bediende, en stoutelyk allerlei vreemde en onbewysbare stellingen voor den dag bragt; en dat 'er eindelyk op dat Gesprek een groote menigte van hatelyke geschriften volgde, die niets anders uitwerkten dan dat de gemoederen nog meer verbittert wierden, en ten allerklaarsten te kennen gaven de buitensporigheit van dien Theologischen geest, die, in plaats van iets toe te geven, zich telkens met de allerhardste uitdrukkingen, om niets ergers te zeggen, als op nieuw wapent. Laat ons hier van een voorbeeld bybrengen. Zekere Marbachius een yverig Lutheraan tegen een Sacramentaris schryvende, drukt zich dus uit. ‘^(b) Wy⁺ geloven niet alleen dat Jezus Christus, na dat hy in zyne menschelyke natuur ten Hemel gevaren, en aldaar aan de rechterhand zyns Vaders gezeten is, zich personelyk (dat is in die mensheit) by het brood en den wyn (des Avondmaals) bevindt: maar zelfs geloven wy dat hy met zyne mensheit in de helle is, en van gelyken in elk glas bier, enz.’ In een ander boek zeide hy^(c) nog, dat de Duivelen in den zelven Hemel zyn, waar

+ Aart van Jacob Andreas Schmidlin.

(a) Zie Hospin. Hist. Sacram. part. ult. pag. 554. &c.

+ Zyn gedrag op het Colloquium van Mulbrun.

(b) Nos Lutherani credimus, quod Christus, postquam humanitate sua in coelum adscendit & ad dexteram patris sedit, non tantum cum pane & vino, sed etiam in inferno, & unoquoque cantharo cerevisiario personaliter proesens sit &c. ex Hospin. ubi sup. p. 629.

+ Vreemde uitdrukkingen van Marbachius.

(c) In illo coelo in quod ascendit Christus etiam Diabolos esse. Hospinian. ibid.

[p. 312]

heen J.C. is opgevaren: woorden waar mede hy inderdaat niets anders voorhadt, dan om op eene vergrotende wyze de Ubiquiteit of Alomtegenwoordigheit van J.C. Mensheit te staven, hoewel de uitdrukking daarom niet minder ergerlyk was, en niet minder bekwaam om opschuddinge in eenvoudige zielen te verwekken. Zo men dien Lutheraan gevraagt hadt, of hy verstondt het geen hy zeide, hy zou het wel hebben durven bevestigen: maar hadt men hem daar na gesproken wegens de Transubstantiatie, zo zoude hy niet geschroomt hebben tegen de ongerymdheit van dat leerstuk uit te varen, en de Papisten te schelden voor luiden die hunne conscientie verraden, die in hun hart spotten met een leerstuk 't welk zy met den mond verdedigen, die niet zouden durven zeggen dat zy zich zelve verstaan, en die van de verborgenheit des Sacraments een werkstuk van Tovery maken.

Ik hebbe ook onnodig geoordeelt eene historische beschryving te doen van het Formulier en het Boek der Eendracht. Dat behoort tot de Kerkelyke Historie: Ik zal my vergenoegen met alleenlyk een algemeen denkbeeld te geven van het Formulier 't welk in den jare 1574. de vrucht was van een Vergadering van vyftien yverige Lutheranen, te Torgau by een gekomen. Dat formulier vervat tien bevestigende artykelen, en twintig ontkennende tegen^(a) de Roomsgezinden en tegen de Sacramentarissen. De tien bevestigende behelzen het gevoelen der Lutheranen aangaande de reële tegenwoordigheit^(b) (de ware en wezentlyke) van het lichaam en het bloed van J.C. in het Avondmaal. In de twintig ontkennende worden de tegenstrydige leerstukken verworpen: maar men verwachte niet dat men Apostolische spreekwyzen en gevoelens van liefde daar in ontmoeten⁺ zal. 't Is waar dat men zulks hadt mogen verwachten van Evangelische Godgeleerden, die nauwlyks vyftig jaren geleden zich van Rome hadden afgezondert, en die de Roomsche Kerk voor eene vervolgster en vyandinne der liefde hadden uitgescholden. Maar geenzins: het formulier drukt zich uit met zulk eenen drift als men zou konnen onderstellen in menschen die over de Conscientien van anderen willen heerschen. Het gevoelen van Carlostad staat daar te boek voor een gril of klucht, dat van Zwinglius voor zotheit, en insgelyks maalt men de gevoelens van anderen af. Deze noemt men krankzinnige, geene heet men dweepers. Calvinus, Beza en Bullingerus hebben, met hunne gevoelens te verspreiden, overal Godslasteringen uitgestrooit. Het laatste ontkennende artykel, 't welk twaalf of vyftien vry krachtige tegenwerpingen tegen de wezentlyke tegenwoordigheit der mensheit van J.C. aanhaalt, behelst teffens een geweldig uitvaren tegen de Sacramentarissen en tegen de Misse. Maar alles wel overwogen zynde, zullen de Roomsgezinden altoos beweeren, dat het dryven der Transubstantiatie hun^(c) niet hoger koomt te staan, dan den Lutheranen het verdedigen van hun leerstuk der wezentlyke Tegenwoordigheit. Voorts worden die Theologanten niet bezwaart wanneer men hen vervolgers noemt; nademaal het formulier vervolgens besluit met bannissementen en gevangenissen tegen de geenen die het zelve niet wilden ondertekenen. Men hieldt het voor een zamenzwering tegen den Staat, met de Sacramentarissen gemeenschap te houden, hunne boeken te verspreiden, en te schryven tot verdediging van hun gevoelen.^(d) Peucerus, door zyne schriften vermaard, en eenige anderen van dien tyd liepen gevaar van de slachtoffers dier geweldenarye te worden, en ik moet hier vooral aanhalen de drie voornaamste beschuldigingen, eenige maanden na het opstellen van het Formulier te Torgau tegen dien Peucerus ingebracht. 1. Beschuldigde men dien Antiubiquistischen⁺ Geneesheer van te hebben zaamgezworen tegen den Staat, en men sommeerde hem, onder bedreiging met de pynbank, tot het ontdekken van zyne complicen of medeplichtigen. 2. Men wilde

(a) 't Is echter merkwaardig, dat Luther hun geliefde vader, (noster dilectus pater) gelyk hy in een der artykelen van het formulier van Eendracht genaamt wordt, zich in het begin op zulk eene onzekere en twyfelachtige wyze gedroeg, dat hy verlof gaf om zo wel de Transubstantiatie, als de Consubstantiatie, dat is het gevoelen 't welke het lichaam van J.C. met het brood der Communie vereenigt, te geloven. ‘Ik veroordeel, zeide hy, het ander gevoelen (der Transubstantiatie) niet, ik zegge alleen dat het geen artykel des geloofs is..... Ik stem het een en het ander gevoelen toe, ik neem de beschroomtheit alleen weg.’

(b) Zo staat 'er in het Formulier. Zie Hospin. in Concord. Discord. p. 39.

+ Het behelst liefdeloze uitdrukkingen.

(c) Zie Bossuet Hist. des Variat. L. 2. en Hospin. Hist. Sacram. part. 2. p. 76. ter plaatze die dus begint, vicit ergo Transubstantiatio Romana.

(d) Zie by Hospinianus in Hist. Concord. hoe hy in Saxen vervolgd wierdt.

+ Beschuldigingen tegen den Geneesheer Peucerus.

[p. 313]

hem ook dwingen, dat hy de Godgeleerden en de Raadsheeren van het Saxische Hof, waar mede hy ten nadeele van het Lutheraansch gevoelen in onderhandeling geweest was, zoude noemen. Ten 3. beschuldigde men hem indirectelyk van ontrouwigheit tegen zynen Vorst, of men wilde ten minsten aan Peucerus opstryden, dat hy hem niet getrouw konde wezen, omdat hy wegens het Nachtmaal van andere gedachten was. Hoe paste het aan zulke luiden zich zo hevig tegens de Roomsche Kerke aan te kanten!

Men maakte in den jare 1576. te Torgau een tweede formulier van Eendracht, waar door men het Canoniseeren (zo drukt zich Hospinianus uit) der zo geliefde Ubiquiteit volbracht. Maar in 't jaar 1577. leiden zes andere Theologanten, in het Klooster van Bergen by Maagdenburg vergadert, de laatste hand aan die Eendracht, en 't is dat Bergsche formulier 't welk men tegenwoordig⁺ het boek der Eendracht noemt, waar omtrent eenige Protestantsche Magten te onvrede waren dat men alle ander gevoelen buiten de Ubiquiteit veroordeelde, gelyk in het werk van den hier onder aangehaalden^(a) Autheur te zien is. Ook verzende ik tot dat Werk de geenen die grondig willen onderrecht worden van de historie dier Eendracht, en der geschillen die daar over in Duitschland en elders ontstaan zyn. Nu gaa ik over tot het wezentlykste dezer Verhandeling: namelyk tot de beschryving van den Lutherschen Godsdienst.

^+(b) Om het geloof der Lutheranen wel te beschryven, moet men een uittreksel maken uit hunne Symbolische Boeken, waar onder de Augsburgsche Belydenisse den voorrang heeft: maar vooraf is het nodig dat de lezer eenige kennisse hebbe van de Symbolische Geschriften, die zedert de Reformatie, door Luther begonnen, van tyd tot tyd zyn in 't licht gekomen. De Augsburgsche Confessie werdt in 't jaar 1530. aan Karel den V^den overgelevert; zy was door Melanchton met bewilliging en hulp van Luther opgestelt, en kort daar na maakte dezelve Melanchton eene Apologie voor die Belydenis. De Artykelen van Smalcalde kwamen vervolgens te voorschyn. Ik zal my niet ophouden met al 't geen de historien ons zeggen wegens de beweegredenen die Luther aanspoorden om op 't einde van den jare 1536. die Artykelen, door het gantsch Protestantsch Duitschland onder den naam van Smalcaldische Artykelen bekend, op te stellen: ik zegge alleenlyk dat ze met den aanvang des jaars 1537. aan de Smalcaldische Vergadering wierden overgegeven, en door dezelve goedgekeurt. De Apologie en de Artykelen dienden tot rechtvaerdiging en uitlegging van het geloof der Lutheranen, doch de Artykelen^(c) moesten aan het algemeen Concilie worden aangeboden. Melanchton ondertekende dezelve met deze⁺ merkwaardige uitzondering, ‘namelyk dat,^(d) indien de Paus het Evangelie, (dat is de Luthersche Leere) aanneemt, men hem ter liefde van den vrede, en om de rust des Christendoms en der Christenen die hem onderworpen zyn, den voorrang boven de Bisschoppen zal konnen toestaan, dewyl hy dien voorrang reets by menschelyk recht verkregen heeft.’ De Catholyken vinden in die drie Geschriften de ongestadigheit der eerste Hervormers. Men leeze Mr. Bossuet^(e) die hunne verandering van gevoelens nauwkeurig beschryft.

+ Het Boek der Eendracht.

(a) Hospinianus ubi sup.

+ Uit de Symbolische Boeken moet het geloof ontdekt worden.

(b) In de algemeene Voorrede van dit Werk hebbe ik gezegt, dat de Heer Maichel my eene Verhandeling over den Lutherschen Godsdienst en deszelfs plechtigheden zou mededeelen. Maar die Verhandeling hebbe ik niet ontfangen, dewyl die geleerde man, ongetwyfelt door andere studien van meerder gewicht verhindert, my niet meer dan vier bladen, behelzende alleenlyk het onderscheit der gevoelens over de Predestinatie tusschen de Lutheranen en Calvinisten heeft konnen leveren, als mede de Noot wegens de Wezentlyke Tegenwoordigheit, welke men strax ontmoeten zal.

(c) onder dezen tytel; Articuli Christianoe Doctrinoe, qui Concilio Mantuoe vel alibi congregando exbibendi sunt, indicantes quid recipere, vel concedere possimus & quid non: scripti a D. Martino Luthero Anno 1537. Echter wierden die Artykelen overgelevert in de maand van December 1536. De Heer Psaffius, die my deze kleine noot aan de hand geeft, haalt die Artykelen in 't Latyn aan volgens de overzettinge van zekeren Petrus Goneranus. Zie de Verzameling welke hy in 't licht gaf onder den tytel van Ecclesioe Evangelicoe Libri Symbolici p. 383.

+ Uitdrukking van Melanchton by het ondertekenen der Smalcaldische Artykelen.

(d) De Pontifice autem statuo, si Evangelium admitteret, posse ei, propter pacem & communem tranquillitatem Christianorum, qui jam sub ipso sunt & inposterum sub ipso erunt, superioritatem in Episcopos, quam alioqui babet jure humano, etiam à nobis permitti. Van dat gevoelen was die Godgeleerde, die in 't algemeen zich gematigder dan Luther gedroeg, en waarschynelyk de gemoederen zou hebben konnen vereenigen, indien hy zo veel behendigheit als geleerdheit en zagtmoedigheit gehadt hadt. Maar de Heer Pfaff meent dat het voorstel onnut was, dewyl de voorwaarde onmogelyk stand grypen konde. Hy voegt 'er ook by, doch zonder bewys, dat Melanchton in 't vervolg die clausul van zyne ondertekening introk. Zie Psaff ubi sup. p. 425.

(e) In zyne Histoire des Variations.

[p. 314]

⁺ Ik moet hier niet vergeten te gewagen van twee Autentique stukken der Luthersche Leere, begrepen in den groten en kleinen Catechismus van Luther. Hoewel men niet zeker weet op wat tyd hy die twee Catechismen heeft opgestelt,^(a) plaatse ik dezelve echter achter de Confessie van Augsburg, omdat het zeer waarschynelyk is dat de Saxische Leeraar niet eerder aan een volkomen Opstel zyner Leere gedacht heeft, dan na het maken van alle de veranderingen die hy voor zyne Reformatie nodig oordeelde.

⁺ De Saxische Belydenis is van 't jaar 1551. gelyk ook die van Wittenberg. De eerste was opgestelt door Melanchton, en de andere door Brentius. Melanchton noemde zyne Confessie een herhaling van die van Augsburg: men verzekert dat Wittenberg den zelven naam aan de haare gaf. Nochtans was 'er eenig onderscheit in, en indien men de Roomsche Schryvers en eenige Sacramentarissen geloven zal, waren die Confessien niet vry van wankelbare en strydige stellingen. By die Belydenissen zou men konnen voegen den Wittenbergschen Catechismus van den jare 1571. het Consensus van Dresden, getekent met de maand October⁺ des zelven jaars, en den Grondfest of 't Fondament, mede van het jaar 1571. waar van het Consensus van Dresden een kort begrip is. Dit Consensus heeft de gedaante van een Geloofsbelydenisse. Edoch die geschriften hebben geen opzicht tot het gantsche lichaam der Luthersgezindheit. Vervolgens vind ik niets anders dan het formulier van Endracht, reets gemeld, nevens verscheidene vergaderingen die op de afkondiging van dat formulier gevolgt zyn, in eene van welke byeenkomsten het formulier, zo men zegt,^(b) door meer dan acht duizent Predikers getekent wierdt.

Uit die Geschriften moet men het particulier geloof der Lutheranen opmaken, zo ten aanzien van hun verschil met de Roomsgezinden, als van 't geen hun van de Gereformeerden afzondert: zynde het onnodig aan te roeren de geloofs-artykelen die zy met de eene en de andere gemeen hebben. Zy erkennen niet meer dan^(c) vier⁺ Algemeene Concilien, te weten dat van Nicea gehouden in den jare 325., dat van Constantinopolen van 't jaar 381., dat van Ephezen van 431., en dat van Chalcedonien van 451. Zy verwerpen volstrektelyk de verdienste der werken ter zaligheit, zelfs tot zo verre dat zy^(d) de deugden der verstandigste Heidenen voor ondeugden of zonden houden. Maar het is nodig dat wy de gevoelens der Lutheranen wegens deze netelige stoffe wat uitvoeriger aanhalen. Zy geloven in 't algemeen, dat J.C. voor⁺ alle menschen, in Adam zondaars zynde, gestorven is, doch dat alleen zulke die in J.C. geloven, en in hun geloof volharden, zalig zullen worden. Het vooruitzicht dat God van alle eeuwigheit van hun geloof gehadt heeft, is de grondslag van de verkiezinge of predestinatie der gelovigen:^(e) Dus stemmen zymet de Gereformeerden niet toe, dat 'er een onwrikbaar Besluit of eene volstrekte predestinatie is, omdat zy niet geloven gelyk de Gereformeerden doen, dat de predestinatie een enkel gewrocht van den wille Gods is: even of God volstrektelyk van alle eeuwigheit maar een zeker getal van personen hadt uitgekoren, om dezelve tot voorwerpen van zyne genade en van zyne barmhertigheit te maken; en zulks zonder eenig opzicht tot hun geloof. Zy beschouwen de verkiezing op dezelve wyze als de rechtvaerdigmaking. Indien het geloof de werkende oorzaak van de rechtvaerdigmaking is, zo is het

+ De grote en de kleine Catechismus van Luther.

(a) De Heer Pfaff zegt in zyne Verhandeling over de Symbolische Boeken, dat Luther die twee Catechismen in 't Hoogduitsch uitgaf in den jare 1529. na dat hy in 't jaar 1528. alle de Saxische Kerken bezogt hadt. De kleine Cathechismus behelsde eerst maar vyf Artykelen: vervolgens kwam 'er een zesde by, nevens nog andere byvoegselen. De grote Cathechismus was tot gebruik der Pastoren opgestelt.

+ Saxische en Wittenbergsche Belydenissen.

+ De Grondfest en het Consensus van Dresden.

(b) Zo zegt de Heer Pfaff ubi sup.

(c) Daar in komen zy met de Gereformeerden overeen.

+ De Lutheranen erkennen maar vier algemeene Concilien.

(d) Hier moet onderscheit gemaakt worden. Zy zyn niet alle in dit stuk van een en 't zelfde gevoelen. Veele Lutheranen, en mogelyk het meerendeel der zelve, denken zodanig van de Heidenen, en wel op dezen grond dat 'er buiten het geloof in J.C. noch genade noch zaligheit is. Want, zegt men, zonder het geloof en zonder de genade hebben de goede werken en de deugt geen ander fondament dan hoogmoed en eigenliefde. Andere Luthersgezinden, meerder liefde tot den naasten hebbende, schorten ten minsten hun oordeel op. Maar de verdraagzaamste onder hen geloven dat Heidenen, die volgens het licht van den natuurlyken Godsdienst vroom en eerlyk leven, konnen zalig worden. De Heer Pfaff heeft zich in eene Verhandeling over deze stoffe voor dat gevoelen verklaart. Wy moeten tot roem van dezen geleerden man zeggen, dat niemant bekwamer zou wezen om de gemoederen te vereenigen, en weder te brengen tot de gronden van het ware Christendom.

+ Hun gevoelen wegens de Predestinatie.

(e) Het is onnodig hier aan te wyzen het verschil tusschen de Lutheranen en de Roomsgezinden, zo Jansenisten als Molinisten, wegens de Genade en wegens de Predestinatie. Het blykt klaar genoeg.

[p. 315]

vooruitgezicht, 't welk God van dat geloof der gelovigen heeft, de werkende oorzaak van hunne verkiezing. Wat aangaat den Vryen Wille, de Luthersgezindheit lochent de kracht daar van voor de bekeeringe des zondaars, en houdt staande dat de mensch niet bekeerd wordt dan door de hulp van de Genade alleen. Nochtans, voegt men 'er by, is die Genade niet onwederstaanbaar. De onderscheiding tusschen de uitwerkende Genade en de genoegzame Genade voldoet hun niet. Zy beweeren dat alle Goddelyke Genade uitwerkende of krachtdadig is, maar dat, wanneer het uitwerkzel daar niet op volgt, zulks de schuld des Zondaars is. De redelykste Lutheranen erkennen dat die stelling vol zwarigheeden is. Wy mogen ook wel zeggen dat zy vol is van contradictien, en om ons hart regt uit te spreken, mogen wy 'er wel⁺ byvoegen, dat alle de Godgeleerden van het Christendom ons hadden moeten laten de vryheit van onze zaligheit te zoeken, zonder hun duister en onnut gesnap over het Besluit der Verkiezing, over de uitwerkende, de byzondere, de algemeene, de onwederstaanbare, de verliesbare, de onverliesbare, en de genoegzame Genade, over het toekomend vermogen, enz. De Luthersgezinden erkennen maar twee Sacramenten; namelyk den Doop en het Nachtmaal. Zy verwerpen de Transsubstantiatie, de Misse, de opheffing en de aanbidding van het Sacrament, de plechtigheeden en al het uiterlyke van den Dienst der Roomsche Kerke met opzicht tot het lichaam en het bloed van J.C.: maar zy geloven de^(a) wezentlyke tegen woordigheit van de mens-

+ Aanmerking op de duistere bewoordingen der Godgeleerden.

(a) ‘Wat het Nachtmaal betreft, (het zyn de eigene woorden van den Heer Maichel in zyn geschrift waarvan ik gemeld hebbe) de Lutheranen verdedigen, gelyk een iegelyk bekend is, de wezentlyke tegen woordigheit, dat is, dat yder Communicant met de tekenen van brood en wyn het eigen en waar Lichaam en Bloed van J.C. ontfangt. Dus maken zy die wezentlyke Tegenwoordigheit niet alleen betrekkelyk tot de ware deelgenoten: maar zelfs tot de onwaardige.’ Vervolgens beklaagt hy zich over een hedendaagsch autheur, die het geloof der Lutheranen niet wel genoeg beschryft, daar hy zegt, dat zy met de Oudvaders van gevoelen zyn dat de booswichten het vleesch van J.C. niet eeten, noch zyn bloed drinken, schoon zy het Sacrament tot hunne verdoemenis ontfangen. ‘Maar, dus vervolgt Maichel, het schynt dat die geleerde man het geloof der Lutheranen niet beschryft gelyk het is, maar gelyk hy wilde dat het was. Om het tegendeel van zyn zeggen klaar te zien, moet men raadplegen met de Symbolische boeken, gelyk ook met die door particuliere Leeraars dienaangaande zyn uitgegeven Ook hebben de Gereformeerden in hunne Godgeleerde Zamenstelstels dat gevoelen menigmaal in de Lutheranen berispt; invoegen het buiten twyfel is, dat de Lutheranen zo geloven als gezegt is. Staat nochtans te letten, dat die wezentlyke Tegenwoordigheit zich niet verder uitstrekt dan tot het gebruik van dat Sacrament, en dat, wat aangaat de wyze hoe, de Lutheranen beweeren dat het geene natuurlyke, noch plaatselyke, noch vleeschelyke tegen woordigheit van het Lichaam van J.C. is: maar eene Sacramenteele en onbegrypelyke, waar van geen wedergade in de natuur gevonden wordt. Zy gronden zich op de woorden der Instellinge, dit is myn Lichaam. Andere hebben de Ubiquiteit van J.C. Lichaam mede in gebruik gebracht, dezelve houdende voor een gevolg van de hypostatische vereeniging van beide de Natuuren in J.C.’ Zodanig zyn de Luthersche gevoelens volgens den Heer Maichel. Nu laat ik aan den Lezer de vryheit van het aangehaalde te vergelyken en overeen te brengen met al 't geen ik te voren gezegt hebbe, en vervolgens te oordeelen, of eene wezentlyke Tegenwoordigheit door welke yder communicant het eigen en waar Lichaam en Bloed van J.C. ontfangt, tegenwoordigheit die echter noch natuurlyk, noch plaatselyk, noch vleeschelykis, maar Sacramenteel en onbegrypelyk, waar van geen wedergade in de Natuur gevonden wordt, of, zegge ik, zulk eene Tegenwoordigheit veel verstaanbaarder, beter gegrond, en den Christelyken Godsdienst waardiger zy dan de Transubstantiatie, van de welke ook, by tusschenstelling, kan gezegt worden dat zy onbegrypelyk is, en haar 's gelyk in de Natuur niet heeft. Wy mogen op alle die stellingen wel toepassen 't geen wy over de Genade en over de Rechtvaerdigmaking gezegt hebben. Indien de Geestelyken ons vryheit van denken en spreken gaven, zouden wy de volgende woorden, die Maichel alleen gebruikt tot vereeniging van de Lutheranen met de Gereformeerden, veel verder konnen uitbreiden. ‘Het schynt, dat, indien men elkander recht wilde verstaan, en de dubbelzinnige spreekwyzen, waar mede dat geschil omzwachtelt is, ontwinden, men in dat opzicht de gevoelens der Lutheranen en der Gereformeerden gemakkelyk zou konnen overeenbrengen; gelyk reets is aangetoont.’ Zie hier ook wat Maichel 'er byvoegt wegens het goed verstand tusschen de Lutheranen en Gereformeerden tegen de Roomsgezinden wegens den Godsdienstigen Eerbied voor het Nachtmaal: ‘merkwaardig is het, dat de Lutheranen, schoon zy de wezentlyke Tegenwoordigheit van J.C. Lichaam erkennen, echter zo wel als de Gereformeerden alle de Godsdienstige Eere, welke de Roomsche Kerk aan het Sacrament bewyst, verwerpen: 't geen ongetwyfelt eene der voornaamste oorzaken geweest is, waarom de Gereformeerden in een Synode van Charenton uitdrukkelyk vastgestelt hebben, dat men den Lutheranen als zodanige (waarschynelyk wil hy zeggen als Gereformeerden) toegang zou mogen geven tot hunne Communie, ziende dat de wezentlyke Tegenwoordigheit geen gevaarlyk gevolg na zich sleept in den Dienst, die in den Christelyken Godsdienst het voornaamste is, en waar op men nauwkeurig letten moet, als men over het gewicht der Leerstukken en Controversen oordeelt.’ Maar een Roomsgezinde zal konnen antwoorden, dat de Lutheraan geen eerbied genoeg aan J.C. bewyst, wanneer hy zyne Mensheit, die door de wezentlyke Tegenwoordigheit en de Ubiquiteit aan de eigenschappen der Godheit deel gekregen heeft, niet wil aanbidden. Wegens de andere tegenwerpingen verzende ik den Lezer naar 't geen reets te voren gezegt is. Wat aangaat de toegevenheit der Gereformeerden voor de Lutheranen, behalven dat deze dezelve hebben veracht, de Roomsgezinden willen dat de staatkunde daar in veel deel hadt, en dat die toegevenheit alleen strekte om zich des te krachtiger tegen Rome, den gemeenen vyand, te vereenigen. Wyders wel gelezen en herlezen hebbende wat 'er voor en tegen die gevoelens geschreven is, zal men, dunkt my, niet konnen lochenen dat Luther de wezentlyke Tegenwoordigheit omhelst heeft om de uitdrukkelyke kracht dezer woorden, Dit is myn Lichaam: maar in 't vervolg heeft men gezegt, dat J.C. niet in het Nachtmaal was dan door het gebruik, dat is door de Communie; om te myden, zo ik meen, de contradictien die uit de Leere van Luther konden ontstaan. Behalven dat men door dat gevoelen te beter bevryd wordt van de aanbiddinge, van de opheffinge, enz. De zichtbare Hoofdstoffen, zegt Pfaffius, schoon geconsacreert, zyn het Sacrament des Nachtmaals niet, dan wanneer men het brood eet en den wyn drinkt, enz.

[p. 316]

⁺ heit van J.C. met, in, en onder het brood en den wyn der Communie, en zy zeggen tot verdediging van hunne^(a) Ubiquiteit, dat alle de volmaaktheden der Godheit van J.C. aan zyne mensheit zyn medegedeelt. Zy verwerpen den eerbied voor de Heiligen en voor de Reliquien. Wy moeten, zeggen zy, de Heiligen navolgen en tot onze voorbeelden nemen, maar wy moeten ze niet aanroepen, noch eenige kracht van hunne Overblyfselen verwachten, enz. Zy veroordeelen de menschelyke boetstraffen en voldoeningen: gelyk zyn de gelosten, de bedevaarten, de negendaagsche gebeeden, de zelfskastydingen, de overtollige werken, dat is de goede werken die men doet boven 't geen men verplicht is, enz. Zy verwerpen het onderscheit van spyzen en de Vasten, de Kloostergeloften en de Kloosters, den ongehuwden staat der Geestelyken, het verrichten van den Dienst in een taal die het gemeen niet verstaat, en voorts alle de ceremonien die de Roomsche Kerk in gebruik heeft. Zie daar ten voornaamsten het onderscheit tusschen den Godsdienst der Lutheranen en dien der Roomschgezinden. Laat ons nu tot hunne gebruikelykheden en Kerken-ordening overgaan.

+ De Consubstantiatie der Luthersgezinden.

(a) Zie hier wat Maichel zegt ‘over de mededeeling der Idiomata of Eigenschappen, een ander gewichtig leerstuk, 't welk verdeeltheit tusschen de Lutheranen en Gereformeerden maakt. De Lutheranen beweeren, dat de Goddelyke Natuur uit kracht der Hypostatische Vereeniging waarlyk en wezentlyk hare eigenschappen en volm aaktheden aan de Menschelyke Natuur heeft medegedeelt, zo dat deze ook alom-tegenwoordig, almachtig enz. is. Wat aangaat zekere eigenschappen, die op de Men schelyke Natuur niet toepasselyk zyn, gelyk, by voorbeeld, de onmetelykheit, de oneindigheit, de eeuwigheit, de Lutheranen zeggen dat die eigenschappen niet anders dan middelyk en indirect tot de Menschelyke Natuur behoren; indiervoegen dat, hoewel men niet zeggen kan, het Lichaam van J.C. is onmetelyk, oneindig en eeuwig, echter de volgende stelling zeer waarachtig is, namelyk, het bloed van J.C. is van eene oneindige waarde, de verdienste van dien goddelyken middelaar is van eene onmetelyke en eeuwige waardye; en zulks uit hoofde van de Hypostatische Vereeniging, waar door 'er niet meer dan een eenig persoon in J.C. is. Deze laatste waarheit wordt hun door de Gereformeerden niet betwist, schoon zy om dezelve reden de mededeeling der Idiomata of Eigenschappen in den eersten zin niet willen erkennen: waar tegen de Lutheranen inbrengen, dat de alomtegenwoordigheit en de andere eigenschappen niets behelzen 't welk niet inderdaat op de Menschelyke Natuur toepasselyk is, omdat de uitgebreidheit volgens hunne meening niets anders zynde dan eene enkele affectie of natuurlyke eigenschap des Lichaams, de alomtegenwoordigheit by gevolg aan de Menschelyke Natuur kan medegedeelt worden, zonder dat zulks het wezen en de waarheit der Menschelyke Natuur in J.C. vernietigt.’ Hier legt iets ten voordeele van de Transubstantiatie in.