Suyp-stad of Dronckaarts leven

[p. 24]

4 De werkelijkheid achter de tekst

Suyp-stad is, zoals we in hoofdstuk 1 hebben vastgesteld, een moralistisch gedicht dat zich in hoofdzaak richt tegen het overmatig drankgebruik; het hoofdthema van onze tekst wordt gevormd door de dronkenschap. Willen we dus iets zeggen over de situatie in de werkelijkheid, waarnaar dit thema verwijst, dan zullen we moeten beschikken over gegevens m.b.t. het gebruik van alcoholische dranken in het begin van de 17de eeuw. Veelvuldig treffen we in de literatuur over het maatschapelijk leven in die tijd de stelling aan dat dronkenschap destijds een veel voorkomend verschijnsel was. Het opmerkelijke feit doet zich echter voor dat deze stelling vrijwel steeds is gebaseerd op bronnen van literaire en artistieke aard¹. Het is inderdaad juist dat we de dronkaard vaak tegenkomen in allerhande literaire werken (zie hoofdstuk 6, Literatuur) en op prenten en schilderijen. Maar dit is op zich geen argument om aan te nemen dat het ook in de realiteit wemelde van dronkaards.

De enige wijze om te kunnen komen tot een gefundeerde uitspraak over de dronkenschap in die tijd is gebruik te maken van cijfermatige gegevens over het drankverbruik. Deze gegevens zullen we in de volgende paragrafen aan de orde stellen. Verder geven we een kort historisch overzicht van de produktie en/of invoer van drank (t.w. wijn, bier, brandewijn en jenever).

1 Typische voorbeelden van deze argumentatiewijze zien we in de ‘Inleiding’ van Van Eeghem in diens editie van de Gulsigheydt van Willem Ogier, zie: Ogier (1921) p. v-xxx, passim.
Ook Schotel (z.j.) hanteert o.m. literaire bronnen als bewijsmateriaal: ‘(...) er is schier niet één kluchtspel onder de honderden, die de 17de eeuw opleverde, of er komen de walgelijkste tooneelen van dronkenschap en wellust in voor.’ Vervolgens trekt hij de conclusie dat dronkenschap een veelvuldig voorkomend verschijnsel was in die rijd (p. 8-9).

Wijn

Nederland heeft, voor zover bekend, nooit enige wijnbouw van betekenis gekend. Steeds was men hier aangewezen op de invoer. Er werd tot in de 18de eeuw veel wijn gedronken, zij het dan voornamelijk door de maatschappelijke bovenlaag². Geen wonder dat wijn vóór de Industriële Revolutie een oneindig belangrijker plaats innam in de internationale handel dan tegenwoordig³.

Het grootste deel van de wijninvoer kwam uit Frankrijk en Duitsland. Middelburg, dat sinds 1406 het stapelrecht van o.a. wijnen uit Frankrijk en het Middellandse-Zeegebied had en Dordrecht, dat hetzelfde recht had voor de uit Duitsland aangevoerde wijnen, bleven tot ver in de 16de eeuw de

2 Over de geschiedenis van de handel in en het verbruik van Franse wijn van de 13de t/m de 16de eeuw bezitten we een uitstekende studie: Craeybeckx - Un grand commerce d'importation: Les vins de France aux anciens Pays-Bas (XIIIe-XVIe siècle). Paris 1958. Het moet echter gezegd worden dat deze studie zeer sterk op de zuidelijke Nederlanden is georiënteerd. Over de periode na 1600 ontbreken ons de nodige studies. Naar de ontwikkeling van de invoer van Duitse wijnen in de Nederlanden is nog vrijwel geen onderzoek gedaan.
Na het gereedkomen van de kopij van deze uitgave bereikte ons een tentoonstellingscatalogus met de titel Drinken in het verleden (Leuven 1973), waarin een belangwekkende studie is opgenomen: R. van Uytven - ‘De drankcultuur in de zuidelijke Nederlanden tot de xviiide eeuw’, p. 17-49. Hoewel de gegevens in dit artikel niet in dit hoofdstuk zijn verwerkt, kunnen we stellen dat de cijfers over het hoofdelijk verbruik van wijn en bier, die Uytven geeft, globaal overeenkomen met die welke wij hier opsommen.

3 Craeybeckx (1958) p. 1. Omstreeks 1550 beliep het aandeel wijn in het totaal van goederen dat Nederland uit Frankrijk importeerde 30 à 40%, ibid., p. 273.

[p. 25]

G. Breen, Herbergscène, gravure naar Karel van Mander. Het onderschrift zegt dat hondengunst, hoerenliefde en het onthaal van de waard niet bestaan voor wie niets te besteden heeft (vgl. Suyp-stad vs. 253-56). (Rijksprentenkabinet Amsterdam).

[p. 26]

belangrijkste wijnmarkten⁴. De betekenis van dit recht begon in de tweede helft van de 16de eeuw echter duidelijk af te nemen, door opkomst van de belangrijke handelscentra Amsterdam en Rotterdam, die tot laat in de 17de eeuw de grote wijnstapels bleven⁵. Uit een door Klein (1965) gepubliceerde tabel, waarin de teruggang van de opbrengsten van de ‘makelaerdie’ op wijn in Dordrecht in de jaren 1585-1639 is aangegeven, valt duidelijk af te lezen dat er sprake was van een voortdurende vermindering in de aanvoer van wijn. In het tweede kwart van de 17de eeuw was deze ingrijpend⁶. In het hoofdstuk over Bier zullen we zien dat bier een typische volksdrank was, die door alle lagen van de bevolking gedronken werd. Dit geldt niet voor wijn; het aantal wijndrinkende burgers was erg beperkt. Alleen de adel, geestelijkheid en de hoge burgerij dronken dagelijks wijn⁷. Craeybeckx (1958) heeft berekend dat het wijnverbruik bij de reguliere geestelijkheid varieerde van 650 tot bijna 1300 liter per jaar per persoon⁸. Uit een vergelijking tussen deze cijfers en het hoofdelijk verbruik (zie p. 27-28) kunnen we concluderen dat de totale consumptie slechts voor rekening kwam van een klein percentage van de bevolking. Als de geestelijkheid, het patriciaat en de kooplieden zich hadden bediend bleef er niet veel meer voor de gewone man over⁹. Door middel van een vergelijking tussen de daglonen van verscheidene ambachtslieden en de prijzen van wijn, komt Craeybeckx (1958) tot de conclusie dat allen die evenveel of minder verdienden dan een metselaarsmeester - en dat was de overgrote meerderheid - slechts bij hoge uitzondering wijn konden drinken¹⁰. Ofwel: ‘Bien plus que de nos jours, le vin était une boisson de luxe, réservée aux classes supérieures¹¹.’

In dit verband is ook nog een duidelijk onderscheid te maken tussen Duitse en Franse wijn. De eerste was relatief erg duur en was ongetwijfeld meer verbreid onder de grote zakenlieden dan de goedkopere Franse wijnen, die meer binnen het bereik lagen van de gemiddelde burger¹². Ook de graven, hertogen en de magistraten schonken voor hun gasten de beste wijn en het is dan ook niet te verwonderen dat Rijnwijnen in de rekeningen van de steden Brugge en Gent overheersten¹³. In het algemeen echter vertegenwoordig-

4 Dit stapelrecht hield in dat de kooplieden verplicht werden hun goederen naar de betreffende stapelstad te brengen en daar gedurende zekere tijd op de stapelmarkt te koop aan te bieden.

5 Van Dillen (1970) p. 341. Murray (1941) vermeldt dat in de jaren 1589-'90 de eerste schepen met Franse wijn Rotterdam binnenvoeren.

6 Klein (1965) p. 77.

7 Craeybeckx (1958) p. 2.

8 Hij berekent dit aan de hand van de rekeningen van de St. Pieter- en St. Bavo-abdijen te Gent en komt tot de constatering dat de abt van St. Pieter in 1372-73 dagelijks 3,5 liter voor zichzelf reserveerde. De consumptie van de monniken en novicen was iets lager: 2,7 liter per dag. In 1409-10 was dit opgelopen tot 3,1 liter en in 1432-33 teruggelopen tot 2,5 liter per dag. Het verbruik van de monniken in de St. Bavo-abdij (1388-89) lag beduidend lager: 1,77 liter per dag. Hierbij is dan nog afgezien van de consumptie op de feestdagen. Craeybeckx (1958) voegt er dan ook aan toe dat de kritiek van de tijdgenoten op het wanordelijk leven van de geestelijkheid wel enige grond gehad moet hebben (p. 40-41).

9 Craeybeckx (1958) p. 41.

10 Ibid., p. 42-43. Aan het einde van de 16de eeuw, toen de kosten van levensonderhoud sterk waren gestegen, kon een metselaarsmeester van zijn totale dagloon slechts één liter Franse wijn kopen, ibid. Bier, daarentegen, was veel goedkoper: een Antwerpse metselaarsknecht kon in 1520 van zijn dagloon 20 à 27 liter bier kopen, zie Soly (1973) p. 98, noot 4.

11 Craeybeckx (1958) p. 43.

12 Ibid., p. 33. In de tweede helft van de 16de eeuw lag de prijs van Rijnwijn ± 30 à 60% hoger dan die van Franse, ibid., p. 269-270.

13 Craeybeckx (1958) p. 24-25.

[p. 27]

den de Franse wijnen het grootste deel van de totale wijninvoer¹⁴. Maar of het nu Franse of Duitse wijn betrof, wijn was een luxeartikel; en het kenmerk van een luxeartikel is dat het verbruik ervan sterk afhankelijk is van de koopkracht¹⁵.

Duidelijk wordt dit geïllustreerd aan de hand van het voorbeeld van Brugge, dat in het begin van de 15de eeuw driemaal zo veel wijn dronk als Gent. De verklaring ligt voor de hand: het welvarende Brugge had als belangrijke handelsstad een veel groter aantal rijke kooplieden binnen zijn stadsmuren¹⁶. In het bijzonder geldt dat de grote schommelingen in het wijnverbruik gedurende de 15de eeuw voor een belangrijk deel verklaard kunnen worden uit de grote schommelingen in de prijs, welke op hun beurt weer hun oorzaak vonden in de afwisseling van goede en slechte oogsten¹⁷. Dit verklaart ook waarom het uitgesloten is een duidelijk beeld te geven van de consumptie van wijn in een bepaalde periode: het verbruik vertoont - zowel naar plaats als tijd - grote verschillen. Niettemin zullen we het nodige cijfermateriaal opsommen.

In de 14de eeuw was de consumptie van wijn in Gent 37 à 38 liter per jaar per hoofd van de bevolking¹⁸. Tengevolge van een algehele economische depressie in West-Europa vanaf het begin van de 14de eeuw daalde het verbruik voortdurend. De Gentenaren gingen steeds meer over op bier, dat veel goedkoper was en veel minder zwaar belast¹⁹. In de veel rijkere stad Brugge lag het verbruik beduidend hoger: ± 75 liter per persoon in 1421-22. De economische teruggang liet ook hier zijn sporen na: in de jaren 1532-34 ligt het jaarlijks verbruik rond 25 liter²⁰. De Antwerpse consumptie in de 16de eeuw varieert van 25 tot 30 liter²¹. In de loop van de tweede helft van de 16de eeuw zet deze teruggang in de wijnkonsumptie zich voort. Deze teruggang is te wijten aan de enorme prijsverhoging van wijn vanaf 1560. Deze werd o.a. veroorzaakt door de steeds zwaardere belastingen²². Deze waren zo ingrijpend dat de wijnprijs aan

14 In het midden van de 16de eeuw vormden de Franse wijnen 60% van de totale wijninvoer in Nederland, zie Craeybeckx (1958) p. 30.

15 Craeybeckx (1958) p. 8.

16 Ibid., p. 10.

17 Ibid., p. 7. Illustratief in dit verband is dat de wijnconsumptie in Gent in de periode 1360-1466 varieerde van 15 tot 44 liter per hoofd van de bevolking.

18 Ibid., p. 5. Craeybeckx hanteert voor zijn berekeningen van het hoofdelijk verbruik de belastingafrekeningen van de importerende steden (p. 33). Zonder meer twijfelachtig is zijn vooronderstelling dat het goed georganiseerde systeem van belastinginning in de invoerhavens weinig mogelijkheden tot fraude toeliet. Er zou volgens hem geen reden zijn aan de betreffende afrekeningen te twijfelen (p. 29-30). Brugmans (1944) p. 118, schatte daarentegen - zij het met even weinig argumenten als Craeybeckx - het percentage sluikhandel in de 17de eeuwse Amsterdamse wijnhandel op 25%. Uiteraard gaat het hier om een nauwelijks te becijferen percentage. Niettemin lijkt het van belang op te merken dat de cijfers van Craeybeckx in ieder geval niet onder de werkelijke consumptie liggen.

19 Craeybeckx (1958) p. 7-8. In 1451-1452 bedroeg de jaarlijkse gemiddelde wijnconsumptie in Gent nog slechts 16 à 17 liter.

20 Ibid., p. 10.

21 Ibid., p. 11. De hier geschetste algemene teruggang in de consumptie van wijn in de loop van de 15de en 16de eeuw komt, aldus Craeybeckx (1958) ook door de verbetering van het bier, dankzij de toevoeging van hop (p. 15, noot 46 bis). Overigens moet worden opgemerkt dat reeds in de jaren '20 van de 14de eeuw het zg. hopbrouwen in de Nederlanden in gebruik kwam (zie: Soly, 1973, p. 101), zodat het door Craeybeckx (1958) veronderstelde oorzakelijke verband wel enigszins betwijfeld kan worden.

22 Craeybeckx (1958) p. 15. Bij wijze van voorbeeld vermelden we dat de wijnprijs in Antwerpen tussen 1577 en 1582 met 70 à 80% steeg, ibid., p. 16.

[p. 28]

het eind van de 16de eeuw achtmaal hoger was dan aan het begin²³. Globaal kan gesteld worden dat de wijnconsumptie in de 16de eeuw in de Nederlanden nog slechts ± 20 liter bedroeg²⁴.

In de laatste jaren van de 16de eeuw en in de 17de eeuw is er sprake van een zekere wederopleving, zonder dat het oude niveau echter weer werd bereikt²⁵. Hoewel we geen gegevens bezitten over het wijnverbruik in de 17de eeuw, lijkt het aannemelijk dat juist in de Noordelijke Nederlanden het wijnverbruik toenam. Immers, door de grote expansie op het gebied van de handel vormde zich hier een grote groep bemiddelde kooplieden, die in staat waren zich de luxe van wijn te permitteren. Dit is te meer waarschijnlijk, gezien het feit dat de wijnprijzen in het midden van de 17de eeuw bleven schommelen rond het niveau dat aan het einde van de 16de eeuw was bereikt²⁶.

Tot nu toe hebben we het slechts gehad over het wijnverbruik per hoofd van de bevolking. Het zal echter duidelijk zijn dat het gemiddelde verbruik per werkelijke wijndrinker veel hoger lag; immers, wijn was de drank van een kleine maatschappelijke bovenlaag. Hoe hoog dit werkelijke verbruik was is echter nauwelijks vast te stellen, omdat dit sterk kon verschillen naar plaats en tijd.

23 Craeybeckx (1958) p. 272.

24 Ibid., p. 19. Hahn (1956) p. 23 en noot 11, stelt de consumptie van wijn in Duitsland rond 1600 op ca. 150 liter per inwoner; hetzelfde geldt voor Frankrijk. Het is niet onwaarschijnlijk dat het wijnverbruik in deze landen, die immers zelf wijnbouw hadden, hoger was dan elders. Dat dit echter 7,5 × hoger is dan in Nederland in dezelfde periode lijkt onwaarschijnlijk. Hoewel deze gegevens niet te verifiëren zijn, kan er in ieder geval op gewezen worden dat de berekeningen van Hahn (1956) veel minder goed zijn gefundeerd dan die van Craeybeckx (1958).

25 Craeybeckx (1958) p. 17.

26 Ibid., p. 270.

Bier

Helaas is er nog maar weinig studie gemaakt van de geschiedenis van de brouwindustrie, hoewel deze vóór de Industriële Revolutie één van de belangrijkste industrieën was in de landen die zelf geen wijnbouw kenden²⁷. Het ontstaan van deze industriële bierproduktie dateert uit de 14de eeuw; daarvoor brouwde de huisvrouw haar eigen bier, de zg. huisbrouw²⁸. In veel steden ontwikkelde zich in die tijd een eigen brouwindustrie. In de meeste middeleeuwse steden vormde deze bierbrouwerij, naast de haringvisserij, de

27 Craeybeckx (1958) p. 15. Het meest informatieve overzicht van de geschiedenis van de brouwerijen is Hallema/Emmens (1968). Verder kan gewezen worden op de studie van Timmer (1918), hoewel deze vrijwel uitsluitend handelt over de periode na 1660. Zowel Hallema/Emmens als Timmer hebben voor ons doel het nadeel dat ze te weinig onderzoek hebben gedaan naar de hoeveelheid produktie en consumptie van bier en naar de brouwerij als economisch verschijnsel. Wat betreft detailstudies kan worden verwezen naar de dissertatie van Van Loenen (1950), die de ontwikkeling van de Haarlemse brouwnijverheid bestudeert. Hij beperkt zich tot de beschrijving van de ontwikkelingen in de 15de en 16de eeuw. Minder uitvoerig zijn de studies van Pinkse (1972) over de Goudse brouwindustrie, van Klop (1935) over die in Amersfoort en de artikelen van Soly (1968) en (1973) over de Zuidnederlandse bierproduktie. Overigens dient te worden opgemerkt dat de ontwikkelingen in de brouwerij-geschiedenis van de diverse steden sterke overeenkomsten vertonen, zie: Hallema/Emmens (1968) p. 5.

28 Van Loenen (1950) p. 51.

[p. 29]

J. Matham. De brouwerij ‘Het Schip’ aan het Spaarne te Haarlem en de hofstede ‘Velser-end’ bij de ruïne van Brederode, resp. de stadswoning en het landhuis van de Haarlemse burgemeester Jan Claesz. Loo, brouwer in ‘Het Schip’ (1627). Het penschilderij, waarin twee ver uiteenliggende objecten zijn gecombineerd tot één afbeelding, geeft een indruk van de brouwerijbedrijvigheid te Haarlem en de welvaart van de brouwer. (Frans Halsmuseum Haarlem, cat. nr. 206).

[p. 30]

hoofdnering²⁹. De belangrijkste brouwsteden in Holland waren Haarlem, Gouda en Delft³⁰. Delft en Haarlem hadden omstr. 1500 maar liefst ± 100 brouwerijen³¹. Gouda had in die tijd zelfs ± 150 brouwbedrijven³². Buiten Holland had ook Amersfoort een grote brouwnering³³.

Bier was van oudsher de volksdrank bij uitstek, in tegenstelling tot wijn. Dit vindt onder meer zijn verklaring in het hierboven besproken feit dat wijn veel duurder was en derhalve voor de beter gesitueerden was bestemd, dat oppervlaktewater wegens vervuiling niet voor consumptie in aanmerking kwam, en dat koffie en thee pas in de loop van de 17de eeuw hier bekend werden³⁴. Bier was dus een van de weinige dranken die voor consumptie beschikbaar waren. Het is niet verwonderlijk dat de aanwezigheid van schoon water ten behoeve van het brouwproces een belangrijke factor was voor de bloei van een bepaalde brouwnijverheid. Zo had Haarlem de beschikking over schoon duinwater; dit in tegenstelling tot Amsterdam, waar de brouwindustrie niet goed van de grond kwam. Het grachtwater was daar omstreeks 1560 geheel onbruikbaar geworden. In de 17de eeuw verenigden de Amsterdamse brouwers zich dan ook om water uit de Vecht naar Amsterdam te brengen³⁵.

Vrijwel elke stad had een aantal brouwerijen, die voorzagen in de behoefte van de stad en het omliggende platteland. De zojuist genoemde grote brouwsteden hadden bovendien een belangrijke exportindustrie³⁶. Van Loenen (1950) kwam tot de conclusie dat de Haarlemse brouwerijen in de 15de en 16de eeuw vnl. voor de export produceerden. In het eerste kwart van de 16de eeuw was 90% van de produktie voor de uitvoer bestemd. Aan het einde van de eeuw bedroeg dit nog ruim 60%³⁷. Er was anderzijds ook sprake van import van buitenlandse bieren; in de Noordelijke Nederlanden was vooral het Hamburgse bier populair³⁸. In de loop van de 16de eeuw werd de populariteit van het Duitse bier overgenomen door het Engelse. Van Loenen (1950) wijst er op dat in de laatste 35 jaar van deze eeuw de invoer van Engels bier in Haarlem steeg van 70 tot 100% van de totale invoer³⁹. De Duitse en Engelse importbieren waren, o.a. vanwege de hoge belastingen die erop rustten, veel duurder dan de binnenlandse bieren, zodat ze net als wijn een luxe-artikel vormden⁴⁰.

De afnemers van bier bestonden uit twee groepen, nl. de tappers en de poorters of thuisverbruikers⁴¹. Aan het einde van

29 Doorman (1955) p. V.

30 Van Loenen (1950) p. 61.

31 Hallema/Emmens (1968) p. 1.

32 Fruin (1866) p. 385. Om een indruk te geven van de bierproduktie in die tijd, kunnen we vermelden dat in Gouda in 1491 ruim 16,5 miljoen liter bier werd gebrouwen, zie: Pinkse (1972) p. 123.

33 Zie hierover de onuitgegeven scriptie van Klop (1935), die zich bevindt in het Gemeentearchief van Amersfoort.

34 Hallema/Emmens (1968) p. 36.

35 Doorman (1955) p. 57-58. Overigens moet er op gewezen worden dat in de eerste helft van de 17de eeuw de brouwindustrie in Amsterdam - en ook in Rotterdam - een bloeiperiode doormaakte. Dit vond zijn oorzaak in de toenemende vraag naar scheepsbieren in de grote havensteden, zie Van Dillen (1970) p. 202.

36 Hallema/Emmens (1968) p. 7. Het gaat hier niet alleen om export naar het buitenland, maar ook naar andere binnenlandse steden.

37 Van Loenen (1950) p. 59. Pinkse (1972) heeft berekend dat dit percentage omstr. 1500 in Gouda eveneens 90% bedroeg (p. 91 en 123, noot 2).

38 Timmer (1918) p. 1. Ook werden in de steden allerlei binnenlandse bieren geïmporteerd. In Haarlem was aan het einde van de 16de eeuw vooral het Delftse bier erg in trek, zie Van Loenen (1950) p. 81.

39 Van Loenen (1950) p. 79.

40 Craeybeckx (1958) p. 14-15.

41 Van Loenen (1950) p. 71.

[p. 31]

de 16de eeuw was het percentage thuisverbruik in Haarlem gestegen tot 65%⁴². De rest werd door de tappers per kan verkocht. De gegevens over het verbruik van bier per hoofd van de bevolking zijn schaars. Alleen wat Haarlem en Antwerpen betreft beschikken we over de nodige cijfers. Van Loenen (1950) heeft berekend dat omstreeks 1475 de Haarlemse bevolking ± 250 liter bier per jaar per hoofd van de bevolking dronk. Aan het einde van de 16de eeuw lag dit gebruik zelfs nog enkele tientallen liters hoger⁴³. Deze cijfers zijn vrijwel gelijk aan het hoofdelijk verbruik in enkele Zuidnederlandse steden, zoals Leuven, Diest en Ninove, waar het jaarlijks verbruik omstreeks 1525 zo'n 250 tot 300 liter bedroeg. In Antwerpen, een typische arbeidersstad in die tijd, lag de consumptie in de 16de eeuw hoger: tussen 350 en 360 liter per jaar per inwoner⁴⁴.

In de loop van de 17de en vooral in de 18de eeuw verloor het bier zijn positie als unieke volksdrank. Enerzijds werden de brouwers door verzwaring van de belastingdruk gedwongen voor de oude prijzen een produkt te leveren dat van mindere kwaliteit was, waardoor het bier zijn goede naam verloor. Anderzijds vond er in deze eeuwen een verandering in de drinkgewoonten plaats⁴⁵. Reeds in de 16de eeuw begon de brandewijn een zekere concurrentiepositie tegenover het bier in te nemen. Daar komen in de tweede helft van de 17de eeuw de thee en koffie bij, die het bier als volksdrank begonnen te verdringen⁴⁶. Het is dan ook niet te verwonderen dat de gezamenlijke brouwers in Holland sinds de zestiger jaren van de 17de eeuw voortdurend bij de Staten van Holland aandrongen op maatregelen om het verbruik van o.a. koffie en thee terug te dringen teneinde de consumptie van bier op peil te houden⁴⁷. Zonder meer vond deze teruggang in de consumptie ook zijn weerslag in de brouwnijverheid. De teruggang in deze bedrijfstak voltrekt zich ogenschijnlijk lang vóór 1600. Zo waren in het begin van de 16de eeuw in Haarlem nog ± 100 brouwers. In 1600 was dit aantal tot ± 20 gedaald⁴⁸. Dezelfde ontwikkeling voltrekt zich in de andere grote brouwsteden. Delft ziet zijn aantal brouwerijen in de loop van de 16de eeuw bijna gehalveerd worden⁴⁹. Nog stormachtiger gaat dit proces in Gouda, dat in 1609 nog slechts 14 brouwerijen in bedrijf had⁵⁰. Op het eerste gezicht zijn dit de symptomen van een afnemende bierconsumptie; in werkelijkheid is er echter sprake van een verandering in de vorm van de brouwerijen zelf. Klop (1935) wees er in zijn scriptie over de Amersfoortse brouwnijver-

42 Ibid., p. 59. In het begin van de 16de eeuw lag dit percentage aanmerkelijk lager: ± 16%. Dit duidt erop dat de koopkracht is toegenomen t.g.v. verbeterde economische omstandigheden. Immers, degenen die het bier per vat konden kopen behoorden tot de gegoede burgerij, zie Van Loenen (1950) p. 58-59.

43 Van Loenen (1950) p. 58.

44 Soly (1968) p. 350-351.

45 Hallema/Emmens (1968) p. 157. In Amersfoort horen we bijvoorbeeld in 1633 klachten over het brouwen van slecht bier, zie Klop (1935) p. 37.

46 Burema (1953) p. 95.

47 Timmer (1918) p. 67.

48 Van Loenen (1950) p. 20, geeft in een tabel een nauwkeurige opsomming van het aantal Haarlemse brouwerijen vanaf 1430 tot 1600.

49 Hallema/Emmens (1968) p. 68-69.

50 Doorman (1955) p. 59. In Gouda is reeds in de 16de eeuw ook een teruggang te bemerken in de totale bierproduktie. Dit verval tekent zich zeer duidelijk af in de jaren '70 van deze eeuw. Een en ander hield verband met de sterk verminderde uitvoer naar het voor Gouda belangrijkste afzetgebied, nl. Vlaanderen, zie Pinkse (1972) p. 112 en 128.

[p. 32]

heid reeds op dat deze bedrijfstak in de 16de en 17de eeuw de neiging vertoonde zich te concentreren in grotere ondernemingen⁵¹. Van Loenen (1950) constateert hetzelfde verschijnsel: hoewel het aantal brouwerijen in Haarlem in de loop van de 16de eeuw sterk afneemt, blijft de totale produktie van bier vrijwel gelijk⁵². Timmer (1920) spreekt in dit verband zelfs van een monopoliestreven van de grote Delftse brouwers in de 16de eeuw⁵³. Kennelijk is van een vermindering van de produktie in de 16de eeuw geen sprake⁵⁴. Deze vermindering zien we pas in de volgende eeuw⁵⁵. Een aanwijzing dat het verbruik van bier toen inderdaad terugliep vinden we in het feit dat de belastingopbrengst uit bier in de loop van de tweede helft van de 17de eeuw met ongeveer één derde was verminderd⁵⁶.

51 Klop (1935) p. 29.

52 Van Loenen (1950) p. 49. De ontwikkeling van de Noordnederlandse brouwindustrie in de loop van de 16de eeuw, en de daarmee samenhangende ontwikkeling in de produktie wordt gecompliceerd door twee factoren. Enerzijds is er het feit dat de uitvoer naar de Zuidelijke Nederlanden sterk terugloopt, doordat zich daar vanaf de jaren '40 van de 16de eeuw een sterke stijging in de produktie voltrekt, zie: Soly (1973) p. 109, en Soly (1968) p. 1186. Anderzijds is er in de loop van de 16e en eerste helft van de 17de eeuw sprake van een stormachtige bevolkingstoename, waardoor de produktie noodzakelijkerwijs zal zijn toegenomen, zie: Van der Woude (1972) deel III, p. 767. Het is moeilijk vast te stellen in hoeverre deze factoren de totale bierproduktie hebben beïnvloed.

53 Timmer (1920) p. 365.

54 In het algemeen geldt dat het moeilijk is vast te stellen, wanneer en in welke mate er een teruggang is in de produktie en consumptie van bier. Daarvoor zijn nog te weinig gegevens bekend over het aandeel van het geïmporteerde bier en over de ontwikkeling van de brouwnijverheid in de verschillende steden, m.n. in de 17de eeuw.

55 Deze vermindering is voor een deel te verklaren uit de opkomst van de brandewijn en jenever, die het bier gedeeltelijk verdrongen (zie p. 33).

56 Timmer (1918) p. 84. Het staat in elk geval vast dat eventuele wijzigingen in het bevolkingsaantal hierop geen invloed hebben gehad. Immers, na 1650 zien we dat de omvang van de bevolking zich stabiliseert, zie: Van der Woude (1972) deel III, p. 767.

Brandewijn en Jenever

In de middeleeuwen waren sterke dranken weliswaar bekend, maar zeker nog niet algemeen verbreid. In de loop van de 14de eeuw - de eeuw van de grote pestepidemieën - breidde het gebruik zich snel uit over alle landen: de doktoren prezen het als een probaat preventiemiddel tegen de pest. Allengs nam het gebruik toe; reeds in de tweede helft van de 15de eeuw schijnt jenever in Duitsland een volksdrank te zijn geworden. Aanvankelijk was alleen de brandewijn bekend, die gedistilleerd werd uit bedorven wijn en droesem. Later werd ook de techniek ontwikkeld om alcohol uit granen te bereiden, waardoor de jenever ontstond⁵⁷. Deze techniek, die in Duitsland al eerder bekend was, werd in de loop van de 16de eeuw in Nederland geïntroduceerd⁵⁸. Het verbruik van sterke drank nam in die tijd steeds toe: terwijl brandewijn in de 15de eeuw nog slechts als geneesmiddel in de apotheek verkrijgbaar was, werd het een eeuw

57 Dobbelaar (1930) p. 10. De dissertatie van Dobbelaar is ongetwijfeld het meest grondige werk over de geschiedenis van de Branderijen in Holland. Hoewel het werk geen gegevens bevat over de hoeveelheid invoer en produktie van sterke drank, geeft het een duidelijk beeld van de ontwikkeling van de brandersnijverheid. Overbodig te zeggen dat voor dit hoofdstuk voornamelijk van deze studie gebruik is gemaakt.

58 Van Riemsdijk (z.j.) p. 1.

[p. 33]

later al in de kroeg verkocht⁵⁹. Het ligt voor de hand dat deze toename van de consumptie zijn weerslag vond in de produktie: uit de tweede helft van de 16de eeuw bereiken ons de eerste gegevens over het bestaan van branderijen in de Nederlanden⁶⁰. Aanvankelijk lag het aantal nog betrekkelijk laag, maar in de loop van de 17de eeuw breidde de brandersnijverheid zich sterk uit. Met name in Weesp en Rotterdam maakte deze bedrijfstak een periode van vrij snelle groei door⁶¹. In Weesp waren destijds een twintigtal branders⁶². Niettemin was de toestand van deze jeneverstokers niet erg rooskleurig, wat onder meer werd veroorzaakt door de concurrentie van de goedkopere Franse brandewijn⁶³. Ook uit Duitsland werd nog steeds jenever ingevoerd. Ongetwijfeld gestimuleerd door de toenemende produktiemogelijkheden in eigen land, voortgekomen uit het gestegen verbruik van sterke drank, werd de invoer van Duitse jenever in 1668 belast; in 1671 werd de invoer van Franse brandewijn zelfs verboden⁶⁴.

Brandewijn en jenever waren dranken die vooral geconsumeerd werden door de lagere standen. Gezien het feit dat de toename van het brandewijn- en jeneververbruik plaatsheeft in een periode dat het bierverbruik duidelijk afneemt, dringt de conclusie zich op dat deze sterke dranken in het consumptiepatroon van de lagere standen het bier hebben teruggedrongen (vgl.: Bier, pag. 31). Het voortdurend toenemend verbruik bereikte een hoogtepunt in de 18de eeuw. Burema (1953) vermeldt in zijn dissertatie over de geschiedenis van de Voeding in Nederland, dat de consumptie aan het einde van de eeuw ± 5,5 tot 7,5 liter per hoofd van de bevolking bedroeg. Rekening houdend met het bevolkingsdeel dat geen sterke drank dronk, stelt Burema (1953) vast dat de consumptie per werkelijke drinker tussen 17 en 23 liter lag. Er waren in die tijd dan ook 400 branderijen in de provincie Holland!⁶⁵ Cosemans (1956) gaat dan ook zeker niet te ver als hij concludeert dat het alcoholisme in de Nederlanden en elders vooral op rekening moet worden geschreven van het brandewijnmisbruik sinds de 16de eeuw⁶⁶.

59 Burema (1953) p. 76-77.

60 Dobbelaar (1930) p. 15.

61 Ibid., p. 25.

62 Ibid., p. 44 e.v.

63 Ibid., p. 57.

64 Ibid., p. 58-59.

65 Burema (1953) p. 178.

66 Cosemans (1956) p. 127.

Conclusie

Het is uiteraard niet mogelijk uit deze schaarse en fragmentarische gegevens een zuiver beeld te krijgen van de ontwikkeling in het drankverbruik gedurende de 16de en 17de eeuw, maar enige houvast bieden ze wel. Huntemann (1970) heeft in zijn studie over bierproduktie en -verbruik in Duitsland overtuigend aangetoond dat er een nauwe samenhang bestaat tussen de ontwikkeling in de consumptie van wijn en van bier: een daling in het wijnverbruik (gevolg van een gedaalde koopkracht) resulteert in een stijging van de consumptie van bier, dat veel goedkoper was dan wijn⁶⁷. Het ligt dan ook voor de hand te veronderstellen dat het dalende

67 Huntemann (1970). Deze dissertatie stelt zich ten doel ‘(...) die Geschichte des Braugewerbes aus der städtischen oder regionalen Einzelschau zu lösen und im Rahmen der gesamtwirtschaftlichen Entwicklung zu schildern’, ibid. p. 2. Zij bevat zeer gedetailleerde gegevens over de ontwikkeling in de produktie en de absolute en hoofdelijke consumptie van bier en wijn in Duitsland van de 15de tot en met de 18de eeuw.

[p. 34]

wijnverbruik in de Nederlanden sinds de 14de eeuw - zoals vastgesteld door Craeybeckx (1968) - zijn weerslag vindt in een stijging van de bierconsumptie. Omstreeks 1600 keert het tij: het wijnverbruik gaat weer stijgen, waardoor het bier wordt teruggedrongen. Dit laatste proces wordt nog extra in de hand gewerkt door de opkomst van brandewijn en jenever, die het bier in de loop van de 17de eeuw ernstig concurrentie gaan aandoen.

In grove lijnen klopt dit ook voor de situatie in Duitsland, die zeer nauwkeurig is bestudeerd in de reeds genoemde dissertatie van Huntemann (1970). Hij constateert vanaf ± 1470 een dalend wijn- en een stijgend bierverbruik. Dit was het gevolg van de sterk gestegen prijzen, waarbij de loonstijgingen ten achter waren gebleven⁶⁸. In de eerste helft van de 16de eeuw bedroeg het hoofdelijk verbruik van bier in Duitsland 250 à 400 liter per jaar, in de tweede helft 400 à 600 liter⁶⁹. Vanaf het begin van de 17de eeuw is er weer een stijgende koopkracht, waardoor het hoofdelijk bierverbruik daalde. Toen er in de 18de eeuw opnieuw sprake was van een koopkrachtdaling, resulteerde dit echter niet in een stijgend bierverbruik. Dit vond zijn oorzaak in de brandewijn, die, gerekend naar het alcoholpercentage, goedkoper was dan bier en dus meer aftrek vond. Omstreeks 1800 werd in Duitsland nog ‘slechts’ ± 300 liter bier gedronken⁷⁰. Ongetwijfeld moeten we de daling van het bierverbruik eveneens toeschrijven aan de opkomst van koffie en thee in die tijd.

Naast deze tendensen in het consumptiepatroon dienen we ook aandacht te besteden aan de consumptiecijfers. Deze bedroegen voor de 16de eeuw in de Nederlanden: wijnverbruik ± 20 liter per hoofd van de bevolking per jaar, bierverbruik ± 250 à 350 liter. Voor de 17de eeuw ontbreken ons de benodigde cijfers, hoewel we uit het voorgaande mogen aannemen dat het wijnverbruik enigszins is gestegen, het bierverbruik daarentegen is gedaald. Voorts is er sprake van een opkomend verbruik van brandewijn en jenever, waarover ons echter in het geheel geen kwantitatieve gegevens bekend zijn. Dit alles zegt nog weinig over de vraag of er in de voor ons relevante periode, t.w. het eerste kwart van de 17de eeuw, daadwerkelijk sprake was van excessief drankmisbruik. Een vergelijking met de huidige verbruikscijfers⁷¹ brengt ons tot de slotsom dat het hoofdelijk verbruik van bier destijds 4 à 5 maal hoger was dan tegenwoordig, het wijnverbruik 2,5 maal zo hoog⁷². Dit rechtvaardigt de conclusie dat het drankverbruik - naar onze begrippen - zonder meer hoog te noemen is. Niettemin dienen we hierbij enige kanttekeningen te maken. In de eerste plaats was bier niet, zoals tegenwoordig, uitsluitend een genotmiddel; integen-

68 Ibid., p. 94.

69 Ibid., p. 130.

70 Ibid., p. 189.

71 Uiteraard kleven aan een dergelijke vergelijking een aantal belangrijke bezwaren. Hierbij dienen we vooral te denken aan het feit dat wij niet beschikken over gegevens betreffende de kwaliteit, in het bijzonder het alcoholgehalte, van bier en wijn in de 16de en 17de eeuw. Dergelijke factoren zijn van belang voor het bepalen van de mate van drankmisbruik in de genoemde periode. Bij gebrek aan dit type informatie kunnen we slechts volstaan met te wijzen op de genoemde beperkingen.

72 Het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft berekend dat het jaarlijks bierverbruik in Nederland in de jaren 1970 t/m 1975 resp. 57,4, 62,4, 65,9, 73,3, 75,7 en 78,9 liter bedroeg; een gemiddelde dus van bijna 70 liter. Het hoofdelijk wijnverbruik in dezelfde periode bedroeg resp. 5,05, 6,23, 7,81, 8,94, 10,37, 10,25 liter, hetgeen een gemiddelde betekent van ruim 8 liter.

[p. 35]

deel, het was - bij gebrek aan andere dranken - een dagelijkse behoefte. Het werd door iedereen, vrouwen en kinderen niet uitgesloten, dagelijks aan tafel gedronken. Een dergelijke verbruikswijze pleit er voor dat het hoge verbruik nog geen reden is om hieruit ook een excessief misbruik te concluderen. Voorts dient wat betreft het wijnverbruik te worden opgemerkt dat het misleidend is te volstaan met het vermelden van het jaarlijks gemiddelde per hoofd; immers, de wijnconsumptie kwam vrijwel geheel voor rekening van een kleine maatschappelijke bovenlaag. Dit leidt ons er toe te veronderstellen dat het excessief drankmisbruik - voor zover dat destijds voorkwam - in de eerste plaats gezocht zou moeten worden onder de meest gefortuneerde groepen in de bevolking. Wat betreft het verbruik van brandewijn en jenever beschikken we niet over cijfers van de consumptie in de 16de en 17de eeuw. Deze dranken krijgen echter pas in de loop van de 17de, en vooral in de 18de eeuw, een belangrijke functie in het consumptiepatroon.

Als we tenslotte iets willen vaststellen over de werkelijkheid achter Suyp-stad dan kunnen we slechts concluderen dat de situatie in de werkelijkheid een - naar onze hedendaagse maatstaven gemeten - hoog drankverbruik laat zien, hetgeen voor een niet onbelangrijk deel toegeschreven moet worden aan de materieel meest bevoorrechte groepen. Er is vooralsnog geen reden te veronderstellen dat in het eerste kwart van de 17de eeuw het drankmisbruik hoger lag dan in de periode daarvoor. Het enige dat wij constateerden was een toename van het wijnverbruik, ten koste van het bierverbruik. Van een stijging van het hoofdelijk drankverbruik in absolute zin was geen sprake.