|
| |
Diletto. Vermaeck, Lustigheyt.
Een schoon Ionghman van ontrent sestien Iaeren van een fraey opsicht, lachende en vrolijck, gekleet in 't groen, met een ciersel van verscheyden verwen, hebbende op 't hoofd een Roosekrans en andere welriekende bloemen, met een gulden keeten aen den hals, daer eens Menschen tongh aen hanght, houdende in de slincker hand een Viole, die op zijn slincker sijde rust, mette rechte hand sal hy een strijck-stock om hoogh houden, hebbende een Rapier aen zijn sijde, ter aerden sal een boeck leggen daer Aristoteles op geschreven staet, met een opgeslaegen Musijckboeck: Aen de slincker sijde sullen twee Duyfkens staen, met ontslagen wiecken, die met malkanderen trecke-becken.
't Vermaeck nae de bepaelinge van D. Thomas is een ruste of vernoeginge, die bekent wort uyt dingen die de Natuyre betaemlijck zijn. En Plato in zijn Respubl. of Land-bestieringe, onderscheyt dieselve op driederleye maniere, gelijck hy oock onse ziele in drie deelen afdeelt, te weeten in drie mogentheden, als in reedenweeghster, toornige, en begeerlijcke, waer mede oock de drie manieren van leven over een komen, te weeten het wijsgierige, staetgierige en geldgierige: dienende hem 't geld alleen daer toe, om alles nae zijnen wille uyt te voeren. De eerste oeffent sich met oordeel, eervaerentheyt, wijsheyt, reeden en waerheyt. De tweede met macht, overwinninge en eere: de derde of de begeerlijcke, werckt met de vijf sinnen des lichaems. En hier uyt spruyt het dat Xenophon in de daeden en spreucken van den Philosooph Socrates, (aenwijsende den wegh van playsier of vermaeck) stelt de vijf sinnen in 't midden, als door de welcke men het vermaeck van alle dingen heeft, seggende: ten eersten suldy letten, wat aengenaeme spijse of dranck ghy sout mogen vinden, die u door 't gesicht, of door den reuck of door 't gevoel behaeghlijck is: en door wiens wellustigheedens gebruyck ghy het hooghste vermaeck sult genieten, hoe ghy alder sachst sult mogen slaepen, en alles sonder moeyte of arbeyt uytvoeren. En Cicero seyt in de Tusculaensche vragen: 't Vermaeck is een lust, die door de geneughte van 't oor heerkomt, het gemoed, door de andere sinnen, versoetende. Doch om dese beeldenisse uyt te drucken, maecken wy een Ionghman van sestien Iaeren, om dat de
| |
| |
Egyptenaers, het Vermaeck in sekere tijd bepaelden, gelijck Pierius verhaelt.
Een Iongelingh wort hy geschildert, om dat de jonge luyden meest tot Vermaeck genegen zijn, gelijck Horatius 't selve oock in zijne Dichtkonst verhaelt:
De Melckmuyl uyt zijns Meesters dwangh
Die gaet nu zijne vrye gangh,
Hy rijd te paerd, en rent ter jacht,
En neemt slechts op de Wellust acht:
Verkiest seer licht een wilde baen,
En neemt verkeert zijns Vooghds vermaen,
Verslint en quist zijn geld en goed,
Dat hy te los en wulps verdoet,
Sulx dat hy trots en onbedacht,
Al wat hy mint, terstont veracht.
Seer schoon en bevalligh van opsicht wort hy geschildert, om dat het Vermaeck een seer aengenaeme en geneughlijcke saecke is, gelijck in 't tegendeel de droefheyd, voor moeylijck, leelijck en van allen haetlijck, wort gehouden.
Het groene kleed past de Ionckheyt, door de hope diemen daer van heeft, en beteyckent oock de wackerheydt en vastigheydt van 't altijd bloeyende vermaek, en de groenigheyt van haere lusten. Oock bediet het groen, de Lente, zijnde een beeld van de Ionckheyd, om dat dese tijd des Iaers tot veele vermaeck en wellust bequaem is.
Ten laesten, soo bediet oock het groen, de Sin van 't Gesichte, om datter geen dingh voor de oogen vermaecklijcker is als het groen, oock isser niet geneughlijcker als de bloeyende beemden, weyden, de blaedrijcke boomen, de beecken en fonteynen, die met haere tengere kruydekens en levendige struyvellen, niet wijcken voor de Esmerauden: Daerom worden de Maenden April en May, de aldervrolijckste en lieflijckste Maenden gehouden, diewelcke met haere geneughte en aengenaemheyt, oock den Vogelkens tot haere Musicale stemmekens en gesangh opwecken, jae meer als op eenige andere tijden geschiet.
En om alle dese redenen worden de verwen, voor den sin van 't Gesichte genomen, komende met haer voorwerp seer wel over een: de locht is het middel, en het sinlijcke is de Cristallijne vochtigheyt, dieder is besloten mette waeterige vochtigheyt tusschen het Vliesken tunica uvea of het druyfken genaemt. Ick hebbe geseyt dat de locht het midden is van 't Gesicht, want nae dat de Philosophen seggen, Sensibile positum supra sensorium, non facit sensationem, dat is, wanneer het sinlijcke gestelt wort boven het sinwerckende deel, soo maeckt het geen weerslagh, of wanneer het sienlijcke gestelt wort boven dat deel daer het gesicht van daen komt, soo heeft het geen gesichte. Maer hier wort sulk midden vereyscht, dat de locht, of het waeter, of eenigh ander doorluchtigh lichaem, het selve seer wel kan wesen, gelijck alle de Philosophen wel weten. Waer over Alexander Aphrodiscus onder andere over de verklaringe van de ziele, seyt, het Gesichte geschiet daer door, dat de sinplaets van 't gesicht de verwen aenneemt, en stelt sich de verwen gelijck. Willende seggen dat het Gesichte de gedaenten van de verwen aenneemt, die door de locht vermenighvuldight zijn, dat is, tusschen het sienlijcke en de sinplaets van 't gesichte. De sin van het gesichte is boven alle andere dingen het eedelste en geachtste: En daerom heeft God de oogen in de uytstekentste plaetse gestelt, te weeten in 't hoofd, en in de voorste deelen, alwaer sich de Mensche beweeght, en heeft tot verseeckeringe derselven, die met ooghscheelen en winckbrauwen gewaepent, en 't gebeente rontom met een huyd omcingelt. Het Oogh is gemaeckt van drie vochtigheden, als van cristalline, glasige en watrige, of als 't eywit, en van drie Vlieskens overtogen. Het buytenste wort geheeten adnata, dat is aengeboorne. Het tweede Cornea, dat is, nae 't hooren gelijckende. Het derde uvea, dat is met een korlken van een Druyf over een komende. Het vierde Arenoides, dat is een netteken, nae de gelijcknisse van een Spinnewebbe, 't welck geheelijck de drie vochtigheden begrijpt. Maer, boven dat, heeft de kloecke Natuyre, om dat het oogh alle dingen soude sien, en sich aen alle sijden bewegen, daer voor seven musculen of spieren gemaeckt, dat is seven gereetschappen tot verscheyden bewegingen noodig, de eerste viere, bewegen sich opwaerts, nederwaerts, nae de neuse, en nae de ooren: de andere twee bewegen sich scheef en rond nae de winckbrauwen, maeckende een ronde drayinge, gelijck Vesalius, oock Vasseus en Galenus seggen. En dese musculen ofte spieren hebben yder haere besondere naemen
| |
| |
nae yders werckingen, die wy om de kortheyt naelaeten.
De Sin of bevindinge van den Reuck, waer door seer groot Vermaeck geschept wort, vertoonen wy door den Roosenkrans, en andere welrieckende bloemen, zijnde de Roosen, onder andere bloemen, van een seer lieflijcke reuck, diewelcke door 't middel van de locht, door de neusgaeten, als door twee sluyskens, komt doordringen, wesende tot dien eynde, van de Natuyre aldus voortgebracht: En opklimmende tot het voorste deel van de herssenen, soo maecktse aldaer den Reuck, gelijck dat selve Ludovic. Vassaeus in zijn derde tafel van de Anatomie, en Galenus in zijn VIII boeck de usu partium verhaelt.
De goude keeten die hy aen den hals draeght, bediet het seer groot Vermaeck dat dit Metael aenbrenght, als zijnde van een yder begeert: en gelijck de Poeet singht, O heylige Goudhonger, zijnde het edelste van alle Metallen. Waer over de Oude in haere offerhanden de hoorens van de Beesten plachten te vergulden, laetende haer voorstaen, datse een aengename dienst deden aen haere valsche Goden, gelijck Plinius seght in 't XXXIII boeck VIII cap. soo is oock dit Metael uyter natuyre helder, luchtigh, krachtigh, en versterckende, gelijck mede de Natuyrkenners 't selve gebruycken tot versterckinge van 't hert, en aen den stervenden, om de levendige geesten wacker te maecken, als het laeste hulpmiddel. Boven dat, wort de Sonne vertoont, als het eedelste licht, als wetende datter geen dingh ter Werrelt schooner, aengenaemer en behaeghlijcker is: Daerom seyt de H. Schriftuyre, dat de rechtvaerdige en heylige Mensch, by het goud en het licht vergeleken wort: Boven alle andere voordeelen seyt Plinius, soo wort het goud door 't Vier niet verteert, gelijck de andere Metallen, jae hoe meerder 't selve van 't Vier omset is, soo veel te reinder en fijnder wort het, en dit is de proeve van de deughd des gouds, dat het oock, midden in 't Vier, de verwe des Viers aen sich neemt: en daerom seyt de H. Schriftuyre in den persoone van de vrome Martelaeren, ghy hebt ons met Vier beproeft, gelijck het goud en silver geproest wert. Noch isser een ander oorsaecke van haere deughd, dat het soo lichtlijck niet verteert wort, als de andere Metallen, en men verdeelt en verspreyt het oneyndlijck, sonder dat het daerom van zijne deughde verliest. En dewijl nu het goud in soodaenigen waerdie by den Menschen is, soo sal 't geen wonder zijn, dat wy het Vermaeck van de Gierige, hier door hebben vertoont, want de Rijckdommen dienen hem alleene, om, daer door, al zijn Vermaeck te verkrijgen, en gelijck Plato in zijn Gemeene beste seyt, sprekende van de derde slagh van 't Vermaeck, begint hy aldus, Wy hebben dat in een woord niet konnen uytspreecken, maer om dat het seer groot en geweldigh is, hebben wy het concupiscibile of 't begeerlijcke genoemt, om de krachtige begeerte 't zy nae eeten, drincken, Venus lusten en tot die dingen die dieselve volgen. Gierige hebben wy die oock genaemt, want dese dingen worden seer door geld vervult. En soo wy dese geld en gewingierige souden noemen, wy souden wel doen, oock soo wy de wellust een gewinsucht naemden.
De Tonge die hy aen den keeten van den hals draeght, bediet de smaeck, die oock alle Dieren gemeen hebben: De tonge des Menschen, alhoewel dieselve vereenight en t'saemen gebonden is, soo is zy nochtans verdubbelt, als alle de andere instrumenten van de sinnen zijn, gelijck Galenus seyt, en zy heeft drie soorten van Musculen of spieren, waer van eenige nae 't verhemelt strecken, d'ander om laegh, en d'ander die aen beyde sijden rontom gaen. Zy heeft oock twee soorten van senuwen, d'eene, dieder komt van de sevende t'saemenvoeginge van de herssenen, en geeft de vrywillige beweginge aen de selve Musculen, de andere van de derde t'saemenvoeginge, diewelcke verspreyt worden door het eerste Vliesken van de tonge, dienende om den smaeck te onderscheyden, die haer wort voorgebracht: En dese senuwen zijn de gevoelijckheyt van de smaeck, waer van zy oock door 't gehemelt worden verspreyt: Het middel dan, 't welck noodigh is, in alle sinnen, is het eygen vlees van de Tonge, en tot dien eynde, heeftse de Natuyre soo weeck en spongieus voortgebracht, op dat zy alle sappigheden kan aennemen, die haer in de eetbaere dingen van de eerste en tweede hoedaenigheyt, die daer in bevonden worden, wort voorgestelt, 't welck hoedaenigh datselve geschiet, sullen wy naelaeten, om dat het by Plato, in zijne Timaeus, gedaen is. 't Is ons ge- | |
| |
noegh, dat wy te kennen hebben gegeven, dat de smaeck in de tonge, door dese senuwen geschiet, als geseyt is; gelijck Lactantius Firmianus mede verhaelt: Want wat, om de smaeck te vatten, belangt, soo wort die bedrogen, die daer meent, dat dit gevoel in 't gehemelt soude zijn. De Tonge is 't, waer door de vochtigheden worden gevoelt, noch oock niet-geheel de Tonge, maer oock de randen desselven, om datse, op beyde sijden, sacht zijn, soo trecken dieselve de subtijle en dunne vochtigheden nae sich.
De Liere is een beeld van 't Gehoor, hebbende twee gaeten booghs-wijse, die de ooren en 't geluyt bedieden. Want soo men op de Liere de peese en de snaeren treckt, soo wort de naeste locht beweeght, en over een komende mette beyde gaeten, slaende in de holligheyt desselven, waer in de locht besloten is, soo brenghtse het geluyt voor den dagh: Insgelijx doet oock onse stemme, diewelcke, gelijckse de locht beweeght, buyten onse ooren, soo ontfanghtse oock door de gaeten het slaen van onse stemme: Want onse stemme of geluyt is anders niet, als een slagh in de locht, en nae dat Aristoteles seght, soo drijftse dieselve krachtigh door de gaeten van de ooren, alwaer, nae by, een seer dun velleken gespannen is als een tromme, alwaer dat, nae 't getuygen van alle de Anatomici, twee beentjens zijn, waer van 't eene een aenbeeld gelijckt, en 't ander een haemer, slaende, door de uytwendige kracht van de locht, het Vliesken van 't gehoor, weerklinckende in een seeckere natuyrlijcke locht die daer binnen is gesloten, soo haest wy ter Werreld zijn gekomen, en dat door 't middel van een senuwtjen van de derde verbindinge, dat nae de herssenen gaet, alwaer alle de ziellijcke krachten zijn, daer maecktse het Gehoor, gelijck sulx Galenus in zijn 2 boeck van de nuttigheyt van de Menschlijcke deelen, getuyght. Het Gehoor is een seer eedele Sin, en komt over een met het Gesichte, dringende de beeldnissen der dingen, door het gesichte in ons gemoed, en door de ooren vatmen eens anders meeninge, en brenghtse door de stemme voor den dagh, en door dese twee sinnen, helpen soo veel meer de ooren, om dat daer door, de reedenen en spreucken, soo wel van 't eene als 't ander gemoed, doordringen. En gelijck de dingen die door 't oogh begrepen worden, gelijck als stomme woorden zijn, alsoo hooren de ooren daer tegen de levendige stemme: en daerom seyde Xerxes, dat de ziele in de ooren woonde, want die verheughde sich in 't wel spreecken, en bedroefde sich in 't vuyl of qualijck spreecken. Waer over oock de Oude, aenmerckende wat nuttigheyt de ooren aenbrachten, geloofden datse de wijsheyt en voorsichtigheyt waeren toegeeygent, dies zy oock, soo dickwijls zy haere kinderen tegen quamen, haer voor de ooren kusten, als willende voornaemlijck lief kosen, dat deel waer door by haere kinderen de Wijsheyt wierde gevat. Waer over wy oock geen meerder lust behooren te hebben, als in 't oefnen en hooren van Godes H. Woord, en in God te gehoorsaemen, nae de woorden. I. Christi, Math. 2, Zaligh zijnse die 't Woord Gods hooren en dat bewaeren: of gelijck Bernardus in seeckeren brief seyt, dat is een goed oor, dat gaerne nutte dingen hoort, en 't gehoorde wijslijck onderscheyt, en 't geene verstaen is, gehoorsaemlijck uytvoert. Wesende dan 't oor soo eedel, soo is 't geen wonder, dat de Oude datselve door de Liere afbeelden: zijnde dieselve in grooter achtinge, als waer door zy de geleerde dichten, alleen voor treflijcke Mannen plaghten te speelen.
Den hand metten strijckstock heeft hy verheven, om den sin van 't gevoel uyt te drucken, want de Mensch voert hier in den prijs en heerschappie, boven alle andere Dieren, wesende oock aldergemaetighst, welck temperament of gemaetigheyt noodigh is in 't gevoel, moetende onderscheyden alle de hoedanigheden, soo wel van de eerste als van de tweede. De eerste hoedaenigheyt is, hette, koude, drooghte en vochtigheyt, en d'andere hoedanigheyt sacht, hart, weeck en steeckende, en andere meer. En daerom seyt Cicero in zijn boeck van de Natuyre der Goden, 't gevoel is gelijckmatigh door het geheele lichaem verspreyt, sulx dat wy alle harde slaegen, en alle starcke aendrijvingen van hette en koude konnen gevoelen. Maer alhoewel 't gevoel door 't gantsche lichaem verspreyt is, so isset nochtans voornaemlijck in de handen, wesende de handen geschapen, tot al het geene te tasten en te voelen, wat tot maetigheyt van des Menschen handelinge noodigh is, en voornaemlijck de voorste Vinger. En daerom is 't geen wonder, dat wanneermen iet aentast, dat ons mishaeght, wy daer over moeylijck zijn, en
| |
| |
in 't tegendeel, wanneer wy iet voelen, dat dees sin aengenaem en behaeghlijck is, soo baert het in ons vermaeck en lust.
Het boeck daer de tijtel van Aristoteles op staet, bediet het vermaeck van te Philosopheeren, of overwegen, wesende gegrond op het leeren, dat door vijfderleye middelen, als boven geseyt is, geoeffent wort, als door Oordeel, Eervaerentheyt, Wijsheyt, Reeden en Waerheyt. Waer over Petrarcha seyt, dat hy geen ander Vermaeck, als de Leeringe, heeft gevonden.
Het Swaerd aen zijn sijde, bediet het Vermaeck van de eergierige of toornige, die de Mogentheyt, Eere en Overwinninge tot zijn wit heeft, die al te saemen door de wapenen worden verkregen.
Het Musijck-boeck bediet niet alleen den sin van 't Gehoor, maer oock het groot Vermaek dat de Musijck geeft. Waer over oock Socrates vraegende aen 't Orakel van Apollo, wat hy doen soude, om geluckigh te zijn? voor antwoorde kreegh, dat hy soude de Musijck leeren: die Aristoteles oock stelt onder de vermaerde konsten. Waer over Beroaldus seyt, dat de Musijck soo vermaecklijck is, dat oock door haere soetigheyt, alle dingen worden verkregen: En tot meerder opmerckinge vertelt de geestige Philostratus, haere volgende werckingen en wonderen. De Musijck, seyt hy, beneemt den treurigen haer treurigheyt, den vrolijcken maecktse vrolijcker, den Minnaer vieriger, den Godsdienstigen, om God te dienen yveriger, en treckt de gemoederen, als zy door verscheyden manieren is toegestelt, werwaerts zy wil.
De Duyfkens, als geseyt is, bedieden het Minne-vermaeck, 't welck van Plato, boven alle vermaecken gestelt wort, gelijck hy in zijn Gastmael seyt, datter geen Vermaeck krachtiger is als de Liefde, dies heeft een braef verstand, de Liefde ter eeren, dees Dichten ingestelt:
Goud, Topaesen, Perl, Robijn,
En der wrecken hooge schijn,
Moet verdwijnen voor dees schat,
Waer van d'aerd' geen schoonder vat:
Of schoon Rijckdom heerlijck schijnt,
Strax zy by de Liefd' verdwijnt,
Die my 't herte soo verkracht,
Dat ick 't al, om haer, veracht.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd