Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants

Arte. Konste.

Een Vrouwe van een bestandigh ouder, beknopt en in 't groen gekleet, hebbende in de rechter hand een pael, diewelcke in de aerde is vast gemaeckt, alwaer een teedre en jonge spruyt is aengehecht, houdende in de slincker hand een Pinceel, en een Beytel.

De Konst is een bequaemheyt of geschicktheyt des verstands, hebbende haer oorsprong van 't gebruyck, van onderwijsinge, en van de reeden, die in 't gemeen geoeffent wert ontrent de nootwendige saecken tot des Menschen gebruyck. Dese bepalinge is getrocken

[p. 257]

uyt Diomedes, Aristoteles en D. Thomas. Maer om dieselve besonderlijck uyt te drucken, sullen wy seggen dat dese naeme van Konst, kan drie dingen te kennen geven, ten eersten het ontwerp of de gelijckenisse, te weten de ingebeelde en bevatte gedaente der dingen in 't gemoet: en in dese eerste maniere sullen wy seggen, dat zy is een geschicktheydt van 't Verstant. De tweede saecke is, het Meesterstuck of Konst-werck, door dieselve maniere in 't wercken uytgedruckt, door welcke de Konst was in 't Verstand als een begrijplijckheyt. De derde is het werck of de uytvoeringe selve, die door konstigheyt is t'saemen gestelt. Soo dat wy sullen seggen, dat de Konst schuylt in de sinnen of in 't verstand, maer het Meesterstuck blijckt door 't gesichte, en het werck in de uytvoeringe.

De Habitus of geschicktheyt des Verstands heeft twee deelen: voor eerst de spieglende, dieder is de overweginge, wiens eynde is de Wetenschap, waer van wy tegenwoordigh niet sullen spreecken, de tweede is de geschicktheyt van 't werckende verstand, datter heeft twee wegen om tot het eynde te geraken, 't welck is het werck selve. De eerste weg is de gestadige oefninge in de gemaeckte wercken, waer uyt dan spruyt eene geschicktheyt, die 't Verstand, in de werckinge, bequaem en vaerdigh maeckt. De tweede wegh is de Wijsheydt, die 't werck bestiert nae de waerheydt, en maeckt dat de Konstenaer, in sijne handelinge geschickt en vast zy.

Wy hebben geseyt dat de Konst haer oorsprongh heeft van 't gebruyck, van de Wetten, en van de reeden. Waer uyt te mercken is, dat het woord, gebruyck, twee dingen kan beteyckenen. Voor eerst de eervaerentheyt, ten tweeden de oefninge des konstenaers. Dat de eervaerentheyt nootwendigh zy, seyt de Philosooph, datse is 't begin van alle bewijs der Konsten en Weetenschappen. De Poeet Manilius seyt, de eervaerentheyt heeft, door 't langh gebruyck, den wegh gebaent tot alle konsten. En Cardanus seyt, door eervaeringe is de Konst voortgekomen, wanneer die door 't Verstand is bevestight. Aristoteles seyt, dat de Konst door de Oefninge en Wetenschap wort verkregen. Vegetius betuyght mede, dat alle Konst en Wercken door gestadige oefningen, en het dagelijx gebruyck werden gevordert. Dat de Konst, onderwijsinge en oordeel van noode heeft, daer aen is niet te twijflen. Daerom sullen wy seggen, dat de Wetten van de Konst gehaelt zijn, door lange eervaerentheyt, gelijck het gebeurt in alle konstige handwercken, uyt haere natuyre, als mede in de Schilderkonst: Oock door de reeden, gelijck 't in seeckere konsten, die geene konsten genaemt worden, geschiet, ten waere oneygentlijck: Datmen haer liever Weetenschappen als Konsten magh noemen, gelijck onder andere de Medicine, welckers Wetenschap niet anders is, als de dingen te kennen door haere oorsaecken, gelijck de Philosooph seyt. Oock vintmen geene Konst die niet haere regulen en opmerckingen heeft, gelijck Diomedes seyt, overmits zy alle dingen door nauwe regulen en Wetten besluyt. Daer worden oock konsten gevonden, die van de reeden gedient worden, gelijck Aristoteles seyt, de Rederijck-konst is een Konst die in Reeden bestaet: En dat in der waerheydt. En hoewel het schijnt dat alle konsten haere grond hebben door de eervaerentheyd, gelijck boven geseyt is, soo is 't nochtans noodigh datse oock mette reeden zijn vergeselschapt, sonder welcke geen konstenaer eenigh goed werck kan uytvoeren. Waer over Triverius in sijne spreucken seght, soo veel de rechter hand stercker is als de slincker, soo veel krachtiger is de Reeden als de eervaerentheyt. Om dese reeden, zijn de Vrye en aldereedelste Konsten noodigh, diewelcke men daedwerckende Wetenschappen magh naemen, 't welck van Aristoteles is bepaelt, seggende, de Konst is eene seeckere bequaemheyt, om alles te doen mette waerachtige reeden. En voorts: de Konst is de rechte reeden van 't werck, gelijck oock D. Thomas seyt.

Wy hebben geseyt dat de naem Konst het algemeen aengaet, maer de eervaerentheyt gaet een yder in 't besonder aen. En de Konst oeffent sich ontrent nootwendige saecken die 's Menschen leven aengaen, en om dat dieselve veel en verscheyden zijn, soo is 't dat de konsten oock veelderleye zijn. Wy hebben geseyt dat de Konst sich in 't gemeen oefent, om te verstaen de bequaemheyt van 't Verstand, in de mogentheyt van te wercken, en niet in het werck of handelinge van de Konst: waer van zy veele eer kan genaemt worden een proefstuck van de Konst, als zijnde een besondere saecke. En derhalven seyt de Philosooph, de Konst is van de algemeene, maer de proeve is van besondere dingen. Ten laesten sullen wy seggen, dat zy sich oefent ontrent

[p. 258]

de noodwendige dingen tot des Menschen leven, en vermits dese dingen veelerleye en verscheyden zijn, daer uyt geschiet het, dat de konsten oock veelerleye zijn. Aristoteles onderscheytse in dryerleye slagh, terwijl hy seyt, de gebruyckende konst is 't seylen ter Zee door de eervaerentheyt, 't werckende is als die daer 't hout klooft, en die gebiedende is als de Bouwkonst. Plato onderscheytse in twee, als die 't werck opmaeckt en die 't oeffent. Maer voor als nu wil ick geen ander onderscheyt nemen, als 't selve datter genomen wordt van de eyndlijcke oorsaecken: Wy mogen in 't beeld van de Natuyre wel seggen, dat het eynde en 't wit van de Natuyre was, het goede te beoogen, en om dat de Konst een Naevolghster van de Natuyre is, soo sal 't geen wonder zijn, dat zy mede het goede beooght. Het goede nu, nae de onderscheidinge der Philosophen, is oock tweederley, 't eene, dat geheel en voor sich self goed is: 't ander, dat iemant ten goede en ten nutte kan gebruycken. Het eerste is het goed datmen het eerbaere noemt, het ander dat ten dienste van den Mensch, nut en vermaecklijck is: en daerom seggen wy, dat sich alle konsten oeffenen in nutte en nootwendige of in vermaeckelijcke dingen, die tot het leven der Menschen behooren.

Om nu dese beeldnisse uyt te drucken, sullen wy seggen, dat de Konst bedaeght wort afgebeelt, om dat een Ionghman, van veele dingen, geen eervaerentheydt kan hebben, vermits hy hem daer in weynigh heeft geoeffent: Oock om dat de oude luyden, door haere swackheyt, de kracht niet konnen te werck leggen, 't geene zy met groote arbeyt en moeyte, door lange tijd, hebben geleert. 't Welck insonderheydt gebeurt, in swaere wercklijcke konsten. Xenophon seyt, de leeden door den arbeyt ontsenuwt, moeten noodsaecklijck de gemoederen verswacken, en soetjes aen wercken.

Met groen wort zy om veele reedenen gekleet. Ten eersten, dewijl door 't middel van de konsten, alle dingen, die tot het leven der Menschen noodigh zijn, van nieuws worden hermaeckt, als wanneerse door de quaedheyd des tijds zijn verdorven, even gelijck de Natuyre het aerdrijck, alle Iaeren, wederom herkleet, met kruyderen, boomen en met nieuwe bladeren. Ten tweeden, om dat een konstenaer altijd sal in hoope leven, van dat hy door zijne konst, tot meerder volmaecktheyt sal komen, en daer toe sal hy alle zijne vlijt en neerstigheyd aenleggen: willende niet anders seggen, dan dat het groen de hope bediet, van de eere, nutticheyt en profijt, die de konstenaer van zijnen arbeyd sal verkrijgen. Ten derden om de wackerheyd des verstands, en de vaerdigheyd der vindingen uyt te beelden, en de vrolijcke arbeyd die in een goed konstenaer vereyscht wort. Boven dat soude men oock daer door eene lijdsaemheyt, of soo men wilde seggen eene stijfsinnigheit konnen uitdrucken, die altijd frisch en groen is in 't uytwercken; en van dese beteyknisse, krijghtse den naem van 't groen. Petrarcha singht:

Om 't werck altijd te doen,
Zijn mijn begeerten groen.

Met een beknopt kleed is zy gemaelt, om dat dat selve den handwercker minst in de wegh is.

De pael mette Ionge en teedere spruyt, bediet de Ackerbou, een konst waer uyt alle nutticheyt totten Mensch komt, gelijck wy boven gesegt hebben, datse een aert is van 't goed, 't welck het ooghwit en merckpael is van alle konsten. Dese konst is van Xenephon, boven andere, de heerlikste en nootwendigste genoemt, als waer uyt de Mensche onderhouden en gevoet wort. Laet ons horen wat Cicero in 't eerste boeck van zijne Burgerplichten segt. Vyt alle dingen, daermen wat uyt ondersoeckt isser niet soeter, niet vruchtbaerder, dat een vry man beter past, als de ackerbou. Maer om niet al te verre te lopen in 't verhaelen van de nuttigheyt en nootwendicheyt van dese konst, sal 't my genoegh zijn, de woorden van Vitruvius hier by te voegen, daer hy seyt, gelijck een Iongh kindeken sonder des Voesters melck niet kan gevoet, noch tot zijne volle jaeren gebracht werden, alsoo kan oock een Stad sonder Velden en Vruchten niet aen wassen, noch sonder overvloed van spijse haer volck noch de gemeente beschermen.

Het tweede deel van 't goede sal het vermaecklijcke zijn, gelijck geseyt is. Maer wat saeck is doch ter werreld die schoonder en vermaecklijcker is, als de Schilderkonst en de Beeldhouwerie. Dese hebben wy door het Pinceel en den Beytel willen uytdrucken. Konsten die voorwaer seer eedel en nimmermeer te volprijsen zijn. Waer over oock de eedele Schole van Athenen, die selve vermakelijckheyt in de eerste trappe van de Vrye

[p. 259]

konsten stelt: Ick segge dan dat de Schilderkonst vermaecklijck is, om datse een Naevolgster is van onse algemeene Meestersche de Nature, niet alleen in de tastelijcke, maer oock in alle sienlijcke dingen, vertonende door de verscheydentheyt der verwen alle sinlijcke voorwerpsels. Xenephon seyt, de Schilderkonst is een Naevolghster van dingen dit leven. Plato seyt, de Schilderie staet ofse leefde.

De Beeldhouwerie daer na stelt alle de leeden toe niet anders, dan ofse de nature tastelijk hadde gemaekt, sulx datse niet alleen het oogh voldoet, maer oock volkomelijck het gevoel: Waer over dese twee eedele konsten wel susters mogen werden genaemt, als van een Vaeder herkomende, die het ontwerp is, hebbende oock beyde een ooghwit, te weeten, een konstige naebootsinge van de Natuyre.