Cesare Ripa's Iconologia of Uytbeeldinghen des Verstants

Vergogna Honesta. Eerbaere schaemte.

Een Vrouwe met een aengenaem wesen, het gesicht en de oogen neergeslaegen, wesende de wangen totte tippen van de ooren toe, root van schaemte. Haere kleedinge sal oock root zijn, hebbende op 't hulsel van 't hoofd een Oliphants hoofd, in de rechter hand een Valck, en in de slincker hand een letter-rol, met het opschrift Dysoria procul.

De Schaemte, alhoewel die geen Deughd is, wort nochtans van Aristoteles gepresen voor een Deughd, haer stellende tusschen twee gebrecklijcke buyten percken, als tusschen onbeschaemtheyt en vreese. De onbeschaemde schaemt sich geens dinghs, maer de vreesachtige schaemt sich in alle dingen. De schaemte wort dan tusschen beyden gestelt, want zy schaemt sich in 't geene, waer in zy haer behoort te schaemen. En Aristoteles in 't VII boeck van sijn Zeedekonst, steltse tusschen onbeschaemtheyt en vreese, soo wel in woorden als in wercken. Derhalven seyt Zeno, dat de schaemte een Vreese is voor schande. 't Welck Muretus nae Aristotelis meeninge mede te kennen geeft, seggende: De schaemte is een seeckere moeylijckheyt en ontsteltenisse des gemoeds, heerkomende uyt die quaeden, diewelcke den Mensche schande soecken aen te wrijven, 't zy datse of tegenwoordigh, of voorby, of toekomende zijn. Eenige hebben onderscheyt gemaeckt tusschen schaemte en beschaemtheyt. Beschaemtheyt seggense, is die schaemte en soodanige vreese, die daer is, om geene feyten te begaen, waer door men daer nae in schande en oneere soude geraecken. Maer dat schaemte alleene soude wesen de roodigheydt die men krijght, nae datmen de feylen heeft begaen. Doch zy wort meest by alle schrijvers sonder onderscheyt, voor eene sake genomen. Oock wort het schaemte geheeten, die soo wel, voor het bedreven quaed, als daer nae geschiet. En daerom seghtmen, Ick sou 't wel seggen, maer de schaemte belet my: dit seyde Alceus tot Sappho, en dit is eer de saecke geschiedt was. Min noch meer, gelijck d'Italiaenen de Schaemte noemen, sonder datter eenige feyl begaen is, seggen zy, datse is een sekere loflijcke zeedigheyt en eerbaerheyt, dieder plagh te wesen in zeedige Dochters en Iongelingen, die uyt een eerbaerheyt sich schaemen door een hoop volx te gaen en te spreken, om van haer gesien te werden. Petrarcha vertoonde de eerbaere schaemte van sijn Lief, alsse van hem was naeckt gesien, gelijck hy in sijne dichten uytdruckt. Beschaemtheyt wort de roodigheyt geheeten, en de inwendige smerte en 't berouw, wanneermen iets quaets heeft bedreven, gelijck sich oock Petrarcha schaemde over sijne kinderlijcke dolingen:

Ick schaem my dat tot 's volx gerijf,
Ick ben geweest elx tijd verdrijf:
Nu voel ick van mijn sotheyt vrucht,
Berouw en schaemt daer ick om sucht,
En sie nu klaer dat 's Werelts vreughd,
Een droom is en vol ongeneughd.

Doch dese laeste beschaemtheyt is niet soo prijslijck als d'eerste, want die onthout sich van te sondigen, uyt vreese voor schande, en dit is een bewijs van de deughd, die van Valer. Maximus een moeder van een eerbaer besluyt en van goede raed genaemt is, Vooghdesse van de gemeene ampten, Meestersche van de onnooselheyt, behaeghlijck aen haer evennaesten, bevalligh aen den vreemden, die over al, en in alle plaetsen en tijden, een aengenaem en gunstigh wesen vertoont. Bernardus noemtse een suster van de onthoudinge, en S. Ambrosius heetse een medegesellinne van de temlust, en door wien de kuyscheyt selve seecker is. De tweede Schaemte komt, wanneer nu alreede de feyl is begaen, wesende seecker prijslijck, maer niet soo loflijck als de eerste; want het is veel beter sich te schaemen en niet te doolen, als sich te schaemen en te doolen. En alhoewel de schaemte een teycken is van deughd, niet te min 't geene de schaemte aenbrenght, is een ge-

[p. 112]

breck. De bovengeseyde Alceus, wanneer hy tot Sappho seyde: Ick sou 't wel seggen, maer de schaemte belet my; waer op Sappho hem antwoorde: Is het eerlijck, waerom schaemdy 't u te seggen. Daerom is het allerloflijckst niet te doen waer van men sich behoeft te schaemen, als beschaemt te worden, alhoewel soodaenige beschaemtheydt niet is sonder mael-teecken van de deughd, want het is goed sich te schaemen, droevigh te zijn, berou te hebben en root te werden, om sijn bedreven quaed. Diogenes Laertius seyt dat de roodigheyt een teycken van deughd is. Ambrosius seyt, dat de schuld aenwast met de quaede saecke te verdedigen, en zy vermindert door de roodigheyt en schaemte. Maer laet ons komen totte verklaeringe van de beeldenisse.

Zy is aengenaem van opsicht gemaeckt nae 't goetduncken van S. Bernardus over 't Hooge-Lied, daer hy seyt: Schaemte brenght bevalligheyt aen, en vermeerdert de gunste. Zy slaet de oogen nederwaerts nae de maniere van schaemte. Socrates willende spreecken van de Liefde, schaemde sich als een bedaert Philosooph, sijne oogen verbindende. Derhalven seyt oock Euripides: Mijn Dochter in de oogen komt de schaemte der menschen voor den dag. Athanaeus segt door 't aensien van Aristoteles, dat de Vryers geen deel des Lichaems van 't geen zy beminnen, meer beschouwen, als de oogen, alwaer de zeetel is van de schaemte. Plinius stelt de plaetse van de schaemte in de wangen door de roodigheyt, die sich daer al om verspreyt, daerom isse oock met roode wangen gestelt. Wy maecken de tippen van de ooren root, overmidts Aristoteles in sijne grondstellingen seyt, dat de schaemte te gelijck mette vreese sekere koude aenbrenght, waer over de hette de oogen verlaet, en klimt soo totte ooren, maer de rest van 't lichaem schaemt sich niet. Om dese oorsaecke wortse oock geheel in 't rood gekleet, wesende dit de eygen verwe van de schaemachtige, seer wel passende aen Dochters en Iongelingen, tot een teycken van haere zeedigheyt. Pithia de dochter van Aristoteles, gevraeght zijnde, welcke verwe allerschoonst was; antwoorde, die geene, die welcke de eedele en braeve Dochters de schaemte aenbrenght. Cato prees veel meer die Iongelingen die rood wierden als bleeck. En Menander plagh te seggen: Al die sich schaemen of root worden, duncken my vroom van gemoed te zijn.

Op 't hoofd heeftse een Olyphants kop, om uyt te drucken, dat de Menschen behooren van een beschaemt gemoed te wesen, gelijck de Olyphant is, die, soo Plinius verhaelt, seer schaemachtigh is. De overwonnene schaemt sich voor den overwinner, vliedende sijne stemme, jae nimmermeer sullen zy haer Minnelust in 't openbaer plegen, maer vertrecken in heymelijcke plaetsen; alsoo behoort oock de Mensch, als het volmaecktste van alle Dieren, sich niet alleen in 't openbaer, maer oock in 't verborgen te schaemen. Pithagoras die seer zeedige Philosooph gaf dese goede leeringe, Doet, seyde hy, nimmermeer iet schandelijx, noch aen andere, noch aen u selve, maer voor alle dingen vreest en ontsiet u selve. Een spreucke die, die van Democritus gelijck is, dese seyt: Alhoewel men alleen niet moet eenige snoode saecke doen, maer men moet leeren sich selve soo wel te ontsien als andere. S. Hieronymus seyt korter: Al wat ghy u schaemt te seggen, dat schaemt oock te dencken. Het is een seer schoone raed van Theophrastus, daer hy seyt: Hebt schaemte by u selven, indien ghy niet wilt root of beschaemt zijn aen andere. Laet ons nu van de eerbaere schaemte van den Valck spreecken. De Valck is soo eedel van herten, dat hy sich oock schaemt, van het aes gevoet te werden, lijdende liever honger, schamende sich over 't gebreck, gelijck B. Anglicus verhaelt uyt S. Gregorius, daer hy seyt, dat dese Vogel, soo hy niet ten eersten of tweeden aenval den buyt krijght, schaemt hy sich op den hand van den Valkenier te komen, en uyt schaemte steygert hy in de locht verre uyt sijne oogen. Derhalven schijnt het dat dese ontaerden, die geen overwinninge weghdraegen, voor die de schaemte van natuere is gegeven, gelijck de Elephant dat eedele Dier, en den Valck, die sich schaemt over sijn misgrepen, en daerom in 't gesicht der Menschen niet wil komen: Waer uyt te verstaen is, dat de eedele Dieren de Eere meer druckt, en sich meer schamen wanneerse eenigh feyl komen te begaen: En dit doen geen snoode oneerbaere en verachte gemoederen, die, alhoewel zy grove en schandige stucken bedrijven, sich niet eenmael schaemen, maer derven sich noch, als of zy een berderen aengesicht hadden, over al vertoonen. De Keyser Augustus

[p. 113]

die in grooter Eere en achtbaerheyt was, worde dapper beschaemt, wanneer hy de hoererye en snoode stucken van sijn Dochter Julia verstont: en in desen heeten toorn, liet hy haer vonnisse van den Rechter openbaerlijck voor den Raed aflesen, vol schandelijcke stucken, met sulcken meeninge om haer te doen straffen en dooden. Maer daer na, de gramschap wat verkoelende, schaemde hy sich, dat hy haer vonnisse hadde afgelesen: Want, in der waerheyt, so betaemde het eenen Prince niet, gelijck hy was, dat hy de hoererye van sijn Dochter soo soude openbaeren en straffen, daer 't hem betaemde dieselve te verswijgen en te bedecken. Want de lelijckheyt en smette van eenige saecke, keert dickwijls aen die geene wederom, diese wreeckt, gelijck Seneca seght. Waer over oock Augustus, merckende den misslagh, by hem begaen, van dat hy dese lelijcke daed niet hadde verswegen, schaemde sich, dat hy eenige daegen daer nae sich voor 't volck niet dorste vertoonen, gelijck Suetonius verhaelt. Hier door wort dan te kennen gegeven, datmen niet buyten schreef moet loopen, om niet in al te groote beschaemtheydt te vallen: daerom is haer oock de rolle in de slincker hand gegeven, mette spreuck Dysoria procul; te weeten, dat de overtollige en schandige schaemte verre van ons moet zijn. En gelijck men door droef heyt de oogen ter aerden keert, soo doetmen oock door schaemte, die de stoutigheyt niet heeft, om yemant onder de oogen te sien. En dese schaemte is al te teer en verwijft, en om dan dese verwijftheyt te bedecken, is hun seer voorderlijck datmen den naeme van eerbaere schaemte gebruycke: en hier door zijnse dan gedwongen, die moediger zijn, te wijcken, jae konnen oock niet besluyten om eenige eerlijcke saecke in 't openbaer te stellen, maer staen altijd in den hoeck van de beschaemtheydt, jae zy gaender niet een stip uyt, sonder van een ander aengeprickelt te worden. Isocrates de Atheniensche Redenaer, hadde twee scholieren, d'eene heete Theopompus, die al te stout, en d'ander Ephorus, die al te beschaemt was: waer van hy dit plagh te seggen, dat hy aen d'eene eenen toom most gebruycken, om hem te rugge te houden, en aen d'ander spooren, om hem voort te drijven en de gebrecklijcke schaemte van hem te verjaegen, die een yeder schadelijck is, maer aldermeest aen Armen, diewelcke eens anders hulpe van noode hebben. Vlysses in 't XVII boeck Odyssea van sijne reysen wederom te huys keerende, bekleede sich als een Bedelaer, jae als een beschaemt en ongesien arm Man, die 't hart niet hadde te komen in 't gastmael daer de Pollen en Vryers saten: Telemachus denckende dat het, in der waerheyt, een arm Bedelaer was, sprack tot Eumeus, dat hy dien armen Man soude seggen, dat hy sich soo seer niet soude schaemen, maer dat hy soude by haer komen, en wat hy van kost noodigh hadde, van den Vryers eysschen; Want, seyde hy, schaemte is den armen lieden schadelijck. En gelijck de bescheydene en gemaetighde beschaemtheydt prijslijck en nut is, alsoo is de onmatige schaemte lasterlijck en schadelijck. En dit is 't geene Hesiodus wil invoeren, seggende: Daer is een schaemte die den Menschen vorderlijck en schandelijck is. Welverstaende op een behoorlijcke maniere. De eerbaere en betaemlijcke schaemte, is nut en profijtigh, de overtollige en schandige schaemte, is schaedelijck. Waer van oock Plutarchus handelt, in sijn kloeck en wijs verhael, van de schandige schaemte.