|
| |
Contagione. Besmettinge.
Een jonge, rancke, bleecke vrouwe, met slordige en gescheurde kleederen, van droeviger verwe: zy sal in de rechter hand houden een tack van een noote boom, en de slincker op een Basiliscus, die ter syden haer staet, met een wreet gelaet en seer straf gesicht. Op haer ander syde sal een Iongelingh zijn, die sich quijnende vertoont, en die kranck en half dood ter aerden leyt.
Contagium Besmettinge, komt van de Latijnen van Contactu, dat is, van aenraeckinge, overmits dieselve van d'eene kranckheydt des lichaems in een ander overgaet.
De Besmettinge nae Averrois meeninge, is tweederley: te weten, de Mathematische of Wiskonstige, en de Natuerlijcke. De eerste geschiet niet altijt tusschen twee lichaemen, maer nae de grootheyt der lichaemen, siende het Wiskonstige nergens anders op, als op de buytenste vlackten of andere maeten. De tweede geschiet altijd tusschen twee lichaemen in een bestemde plaetse: andersins seyt men, dat die natuerlijcker wyse niet wort gevonden.
Willende dan de Besmettinge beschrijven, sullen wy seggen, dat het is een snoode en bedorvene hoedaenigheyt van sieckte, die welcke of door de locht, of van het eene lichaem in 't ander wort overgeset, en dese beschrijvinge wort by Mercurialem in 't XVII cap. van de koortse gestelt. Maer Ioan. Baptista Montanus over het boeck Fen van Avicenna, die geeft daer van een volmaeckter stellinge, inhoudende de oorsaecke van de stoffe, van het wesen en van de wercklijcke kracht: seggende dat de Besmettinge een sieckte is, diewelcke gaet van 't eene lichaem in 't ander, 't zy door middel van aenraeckinge, of sonder middel, door de overeenkominge van de stoffe, of door de tegenstrijdigheyt van het deel van de form, door oorsaecke van de ontstellinge der hitte, diewelcke de vochtige deelen onbequaemlijck verteert.
Om nu hier van verklaeringe te doen, soo segh ick, dat eene kranckheyt diewelcke sal gaen van 't eene lichaem in 't ander, van noode heeft, dat die geschiede door middel van eenige beweginge. En soo daer beweginge is, soo moetse wesen, eene van de viere, die van Aristoteles in sijne Natuerkonst worden verhaelt, te weten, of de bedervinge, of de vermeeringe, of de veranderinge, of verplaetsinge. Daer is geen plaetslijcke beweginge, want men siet niet, datse sich van plaetse beweeght, daer is geen vermeerderende, want daer komt niet by, soo moet dan vast blijven datter is veranderinge en bedervinge: gaende altijt de veranderinge voor alle bedervinge, gelijck geseyt is, van 't eene lichaem in 't ander. Soo is 't dan noodigh, datter een agens, dat is een werckende, en een patiens, dat is een lijdende zy: te weeten, een deel 't welck aenroert, en een deel dat aengeroert wort. Het werckende deel is, waer uyt de Besmettinge vloeyt, en het lijdende is, 't welck de Besmettinge aenneemt: soo is 't dan noodigh dat de lijdende eenderleye kranckheyd of genegentheyd hebbe mette werckende. De aenroeringe
| |
| |
sonder middel, is die geene, dewelcke geschiet tusschen twee lichaemen, alsoo datter niet tusschen beyden komt, gelijcker in de Venus-sieckte of Pocken geschiet. Het aenroeren door middel, is, 't welck tusschen twee lichaemen geschiedt, door tusschen beyden kominge, van eenigh ander lichaem, gelijck als door middel van de locht twee lichaemen malkanderen raecken, soodanigh dat d'eene sijne kranckheydt overset aen d'ander, want eerst lijdt de locht, die welcke daer nae haere Besmettinge of sieckte in een vaster lichaem overdraeght. De voorseyde Mercurialis trachtende nae dese waerheyd, in d'aengetogene plaetse, seyt, dat de kranckheden, die door 't aenroeren gebeuren, geschieden, of door 't aenblaesen van den waessem, of door de vochtige aenraeckinge: en daerom is 't onmogelijck, dat vaste deelen, door onderlinge aenraeckinge konnen besmet worden. En dit is de oorsaecke, waerom de Minne-Besmettingen allerlichst oversetten, waer door naederhand een groote peste onstaet: gelijck Ficinus over het gastmael van Plato, seyt. Maer hoe is 't doch mogelijck, dat een fijn straeltjen, of een luchtigh geestjen, of een aenblaesinge, of een kleyn weynigh bloets, van een seer beminde vriendinne, soo strax met soodanigen snelheyt en kracht, den verlangenden Minnaer, soo schaedelijck magh quellen? De oorsaecke daer van is anders niet, als de aenblaesende waesem, en dat bloeyende bloed, 't welck vier eygenschappen heeft, te weeten, dat het klaer, dun, heet en soet is. Want het klaere komt met de oogen des Minnaers over een, lockende en lief kosende den selven soodanigh, dat hy daer door seer vierigh wort getrocken. En om dat het sijn is, soo vlieght het shellijck in de ingewanden, en komt sich door de aderen en slagh-aderen te verspreyden, en soo door 't geheele lichaem, werckende krachtighlijcken door de hitte, bewegende daer door met geweld den Minnaer, soodaenigh, dat hy in des selfs Natuere wordt herschept; 't welck Lucretius seer wel aenroert:
De soete Venus sloock in 't hert,
Daer op volght kille sorgh en smert.
Aengesien dit met de soetigheyt voedet en smaeck geeft aen de ingewanden, soo komt daer door, dat, wie met soodaenigen quellinge wort geplaeght, te gelijck geneughte en smerte in sich gevoelt: en dit overmits de klaerigheyd en soetigheyd van het vochte en bloeyende bloed van de beminde, en dat door de hettigheyd en dunnigheyd. 't Is dan noodigh te doen 't geen Lucretius seght:
Drijf wegh de beelden van de Min,
En keer dan elders uwen sin;
Van 't voetsel daer de Mìn by leeft,
Siet dat ghy daer voor schrickt en beeft.
Maer laet ons weder tot Mercurialem keeren, dieselve seit, dat de vochtigheden, (alhoewel die ons quaede en krancke hoedanigheden konnen aensetten,) soo is 't oock noodigh, datse dese twee hoedaenigheden moeten hebben, te weeten, datse moeten op de vlackte van 't lichaem, en daer by taey en lijmachtigh zijn, gelijck Aristot. en Alexander verhaelen: en door dese oorsaecke, set sich het schurft of de ruydigheyt seer licht van 't eene lichaem over in 't ander. Maer waer door zijn dan de inwendige sieckten besmetlijck als de teeringe, de quaedaerdige koortsen en andere? door 't middel van de dampen, en door het in en uyt asemen, waer door lichtelijck de inwendige gedeelten van de longe &c. aengesteken, en 't naeby-wesende lichaem medegedeelt werden. Maer daer mede wort niet geseyt, dat de Peste en de Besmettinge een dingh is. Want de Peste is een algemeen quaed. Waer by men moet verstaen datter eenige sieckten zijn, die Sporadici, dat is, die verspreyt, en andere, die algemeen zijn. De verspreyde zijn, wanneer verscheyden sieckten verscheyden volckeren en menschen overvallen. De gemeene zijn van tweederley slagh, de eerste worden van de Griecken Endimii, en van de Latijnen Inquilini, dat is, inwoonende, geheeten, en zijn gemeen onder alle, maer gemeensaemer onder het eene volck of natie als onder het ander. De tweede slagh worden Epidemii genaemt, en zijn gemeen aen alle menschen, en van die soorte is de Peste: in wiens tijd, de menschen door eene verborgene kracht ontsteken worden, sulx dat zy haer nimmer vertoont, dan wanneer
De locht ontsteeckt het kooren land,
't Geboomt en watter is geplant,
En dringht oock door de leeden heen,
En brenght den Dood met veel geween:
| |
| |
gelijck de E. Vader Alexander tegen de Starreraeders seyt.
Maer om te keeren totte beschrijvinge, soo is ons noodigh de gelijckheyt van de stoffe, en d'ongelijckheyt van de form of gedaente. Want nadien het werck geschiet door middel van tegenstrijdigheyt en ongelijckheyt, en overmits 't een tegenstrijdige 't ander niet aenneemt, soo moeter nootwendigh eenigh onderwerp wesen, dat dese tegenstrijdigheyt aenneemt. En dit is de stoffe, die so wel 't eene als 't ander lichaem gemeen is, waer uyt het werckende beginsel van dese verdervinge getrocken wordt: En van dese beweginge, diewelcke is de tegenstrijdige vervuylende gestaltenisse van het ontsteken lichaem, dat de Besmettinge wil vorderen, en het lijdende beginsel, dat is de stoffe van het vervuylde lichaem, 't welck bequaem is om de verdorven tegen-vorm, aen te nemen. Maer laet ons sien hoe de veranderinge noodigh is in dese Besmettinge. Het is een klaere saecke onder de Philosophen, dat de veranderinge gaet voor alle vervuylinge of verrottinge. En de veranderinge geschiet in de hoedaenigheyt, soo sal het dan verwarminge zijn, diewelcke geschiet door 't middel van haer wercktuygh, 't welck is de hitte, diewelcke gewelt doet aen het vochte en drooge, diewelcke lijdende hoedaenigheden zijn, en dieselve volmaecktse noch koocktse niet t'eene-mael. En hierom seyt men, dat wanneer de lijdende deelen de werckende overmeesteren, dat daer uyt de verrottinge voortkomt. Want alsoo dickwils de warmte te swack is, dat zy 't vochte niet kan overwinnen, en datter te groote overvloet van vochtigheyd is, alsoo geschieter eene medewerckinge, gelijck Aristoteles dieselve noemt, waer op alsdan de verrottinge volght. En dit kan t'saemen komen in de twee manieren van koken, soo in 't sieden als in 't braeden. Waer door wy sien, dat dingen die een uytnemende warmte hebben, niet verrotten, maer verdrogen. En hier van hebben wy een voordaed van 't geen men seyt, datter onder het derde clima of derde gelegentheyt des aerdbodems, te weeten in Arabien eenige plaetsen zijn, nae by de Zee die vol sands zijn, door de welcke, als wanneer de koopluyden naer 't Oosten reysende, en soo van de hitte van't sand, als door den brand der Sonne, in die plaetse komen te sterven, soo verdroogen zy door de brandende straelen der Sonne, soodanigh, dat zy al haer vochtigheyt verliesende, de Mumie, soo men hout, daer uyt gemaeckt wort, diewelcke nimmermeer verrot, en die daer nae in onse landen wort overgebracht. Iae wy weeten dat oock, door de groote koude, veele dingen niet vervuylen of verrotten: Waer over wy sien dat de geene, diewelcke in de geberghten van S. Bernard in Vranckrijck sterven, veele Iaeren in haer wesen blyven, sonder datse verderven. Tot nu toe hebben wy de Besmettinge verklaert, en waer die van daen komt; nu gebreeckter alleen dat wy de beeldenisse uytleggen. Iong wortse dan geschildert, overmits de Ieughd, door den overvloet en hette des bloeds, veel meer brands in sich heeft, 't welck kracht heeft om ranck en dun te maecken, en tot sich te trecken, en die by gevolgh, groot behulp doet aen de oorsaecke van de stoffe, en van de werckende kracht: te meer, alsoo de jonge luyden veel lichter de besmettinge aen nemen, om haere ongeregeltheyt en kleyne sorge die zy voor haer leven draegen.
Bleeck en ranck is zy, om de seer quaede Besmettelijcke sieckte uyt te drucken, die den Mensch allenskens uyt teert: waer onder zijn de Pocken of Venussieckte, de Teeringe, Lazary en veele andere.
Haer kleed is gescheurt, door 't groot ongemack, dat ter oorsaecke van dese besmettinge daer uyt spruyt, 't welck den Mensche ten laesten in groote armoede brenght, gelijck het droevigh kleed te kennen geeft, 't welck in dese gelegentheyt geen vrolijckheyt kan aenbrengen, maer dickwils volghter den doot nae.
Zy hout een tack van een Note-boom, wesende dieselve met haere schaduwe besmettelijck, gelijck Plinius seyt in 't XVII boeck: volgende daer in de Tasso in Narbona, die nae't getuyghnis van Dioscorides, soo schadelijck is, dat wie daer onder slaept of onder haere schadu gaet sitten, swaerlijck ontstelt wort, gelijck Fernelius in de verborgen oorsaecken, dit selve mede van den Note-boom getuyght, als mede Ovidius, die daer seyt, datse op den uytersten kant word gestelt, op datse het gesaeyde geen schaede
| |
| |
souden doen. Dies hy voorder van den Noteboom aldus singht:
Ick neuteboom, eylaes! stae aen den wegh verstroyt,
En word van 't gaende volck met steenen noch gegoyt.
De Basilisc, gelijck men schrijft, is een seecker slagh van Slangen, waer van niet alleen het geblas, maer oock het gesicht en het sijflen besmetlijck is: en de dieren diewelcke van haer vergift gedoot zijn, worden van d'andere dieren niet aen geraeckt, hoe vraetigh en gulsigh die oock souden mogen wesen: en soo zy dieselve, door den grooten honger, komen aen te raecken, soo sterven die terstont. Waer over de Basiliscus, van alle andere dieren, hoe vergiftigh die oock souden mogen wesen, geschouwt wort: alle andere dieren, door haer venijn, overtreffende; gelijck Aetius en Plinius verhaelen.
De bleecke rancke en half doode Ionghman worter gestelt, om redenen boven verhaelt, gelijck mede het lichaem dat de Besmettinge ontfanght, en die geene, die hem dieselve overset.
|
|
Auteursrechtelijk beschermd