Dat stomme economenvolk met zijn heilige koeien

[p. 89]

19. Het Peter Principe^*

Veel mensen vragen zich af waarom alles in de wereld zo slecht gaat. Daar zijn talloze verklaringen voor gevonden, variërend van de erfzonde tot en met de macht van het kapitaal, maar een volledig bevredigende theorie ontbrak tot nu toe. Deze is nu ontdekt. Zij staat op naam van dr. L.J. Peter, een niet bestaand Brits geleerde die zijn leven heeft gewijd aan de studie van de incompetentie: het menselijk onvermogen om taken op een enigszins behoorlijke wijze te vervullen. Omdat zijn onderzoekingen nog niet zijn afgesloten en dr. Peter met de zorgvuldigheid die een man van wetenschap kenmerkt weigert onrijp werk te publiceren, is een tussentijds rapport uitgegeven door R. Hull, onder de titel The Peter Principle, Why Things Always Go Wrong (Londen 1969).

Het is niet zonder belang van deze publikatie kennis te nemen, al was het maar omdat zij tevens een methode aangeeft waardoor wij ernstige fouten en verkeerde beslissingen kunnen vermijden. Toepassing van deze methode kan tot een revolutionaire verbetering van de maatschappelijke structuren leiden, en daar is - zoals ieder weet - dringend behoefte aan.

Het Principe van Peter houdt in dat mensen, en vooral bekwame mensen, carrière maken, totdat zij het niveau van hun incompetentie hebben bereikt. Zolang zij hun werk goed doen, komen ze hogerop, en krijgen ze dus steeds veeleisender betrekkingen. Dit proces zet zich voort tot de betrokkene in een functie is aangeland waarin hij het allemaal niet meer aankan, en er een potje van begint te maken. Daar eindigt zijn promotie en de functionaris blijft zitten op een plaats waar hij voortdurend onheil aanricht.

Het verschijnsel is universeel. Van de onnoemlijk vele voorbeelden die vermeld kunnen worden volgen er enkele: een ervaren automonteur wordt hoofd van de werkplaats. Hij moet nu het werk van anderen regelen, maar is in gedachten bij de interessante motorstoringen die zich dagelijks voordoen en de hele werkplaats raakt in wanorde. Een leraar met grote didactische gaven wordt directeur van de school en komt in allerlei papierwerk terecht dat zijn afkeer opwekt; de school ontaardt in een bende. Een dokter, bekwaam genezer van patiënten, klimt op tot directeur van het ziekenhuis, maar hij behandelt de andere artsen alsof zij patiënten waren en de ruzies zijn niet van de lucht. Een onweerstaanbaar verkoper wordt benoemd tot sales manager terwijl hij niets begrijpt van organisatie; de verkoop daalt zienderogen. Zou hij er wel in geslaagd zijn 't afzetapparaat op te bouwen in plaats van het af te breken, dan zou hij promotie hebben gemaakt en directeur van de onderneming zijn geworden; dat zou zijn organisatievermogen te boven zijn gegaan en hij zou een maag-

* Het Parool, 12 november 1969.

[p. 90]

zweer hebben gekregen. Uiteindelijk komt iedereen op de plaats terecht waar hij niet moet zijn.

Wie eenmaal de werking van het Principe van Peter heeft begrepen, krijgt niet alleen in de gaten waarom de zaken overal zo slecht marcheren; hij ziet ook in waarom de meeste mensen zo ontevreden zijn. Zij zijn gearriveerd waar ze, volgens de ijzeren wetten van hiërarchie, moesten arriveren om te ervaren dat het leven moeilijk is, de mensen lastig, de organisatie onhandelbaar, het werk te zwaar. Na een tijdje zien ze het niet meer. Dat is het zekere teken dat ze het niveau van hun incompetentie hebben bereikt. Ze worden niet meer bevorderd en blijven tot hun pensioen bezig met het belemmeren van een goede gang van zaken.

Deze theorie wordt door Peter en Hull ondersteund met uitvoerig empirisch materiaal, gegrepen uit het volle leven. Hull heeft eens geprobeerd een bureaulamp te kopen; voordat het apparaat werd ingepakt vroeg hij het even te proberen. De lamp gaf geen licht. Een andere ook niet. De hele winkel stond vol lampen die niet wilden branden. Hij bestelde zeshonderd vierkante voet glaswol, kreeg een rekening voor zevenhonderd en er werd negenhonderd voet afgeleverd (de schrijver maakt niet duidelijk wat hij er mee wilde doen). In de politiek leidt het Principe van Peter tot toestanden die hier niet beschreven hoeven te worden omdat de lezer ze reeds kent.

Het meest interessant is deze theorie als zij wordt toegepast op de evolutie der diersoorten. Peter is hier zelf nog niet zozeer aan toe gekomen, maar het is duidelijk dat zijn Principe het tegengestelde resultaat oplevert van de theorie van Darwin. De laatste houdt in dat de natuurlijke selectie steeds betere soorten teweegbrengt. Volgens Peter ontwikkelen dieren zich totdat zij het niveau van hun onbekwaamheid hebben bereikt. De mammoet is verdwenen, en nu is de mens aan de beurt. Het optimisme van Teilhard de Chardin, die een opwaartse lijn voorspelt tot in het punt omega, wordt duidelijk weersproken door de symptomen van de menselijke incompetentie. Het zou te ver voeren dit punt hier uit te werken, maar het is duidelijk dat het er niet goed met ons voorstaat.

Gelukkig is er uitkomst. Als we eenmaal door hebben hoe het Principe van Peter werkt, kunnen we er tegen optreden. De remedie is eenvoudig: we moeten ons niet te ver laten bevorderen, en niets ondernemen dat onze krachten te boven gaat. Daar is weliswaar doorzettingsvermogen voor nodig, maar er zijn kleine kunstgrepen die ons in de strijd tegen de opwaartse krachten kunnen helpen. De meest voor de hand liggende is: het simuleren van incompetentie. Als u voelt aankomen dat ze u zullen uitkiezen voor een hogere positie, zorg dan bijtijds dat uw werk er zichtbaar op achteruitgaat. Dat is niet zo moeilijk. Geef vooral ook te kennen dat u het eigenlijk niet meer aan kunt. Ontdek de kracht van het negatieve denken; sta eens stil bij alle onaangenaamheden, vermoeienissen en risico's die aan hogere betrek-

[p. 91]

kingen vastzitten. Laat alles achterwege wat niet strikt nodig is, houdt alle plannen tegen die de rust van uw bestaan verstoren. Vertoon alle symptomen van wat Hull noemt: creatieve incompetentie, en het gevaar van promotie wordt van u afgewend.

Daar ligt ook de redding van de mensheid als geheel. Maar wie daar nieuwsgierig naar mocht zijn wordt aangeraden het werk van R. Hull zelf te lezen. Het bevat, naast strikt wetenschappelijke beschouwingen, ook een reeks van nuttige wenken. Als het op grote schaal gekocht en gelezen wordt gaat de wereld er spoedig heel anders uitzien. The Peter Principle zou eigenlijk verspreid moeten worden op een schaal zoals nu alleen ten deel valt aan de werken van Mao.