Gebruik én misbruik des tooneels

[p. 41]

Gebruik, én misbruik des tooneels.^Titel

GElyk een Minnaar, van zyn' Minnarés gescheiden,
Onweetend, waar zy is, en óf hy lang zal beiden,²
Eer hy haar, die hém loont mét liefde, wéder ziet,
Eene onuitspreekb're vreugd in zyne ziel geniet;
Als hém een vader, óf een voogd van zyn' beminde
Verzoekt by toeval, dat hy zich geneegen vinde,⁶
Om tót gezélschap, tót vermaak, óf tydverdryf
Eens méê te trékken na de plaats van haar verblyf:
Mét éven zulk een' vreugd, gepast op myn verlangen,⁹
Héb ik van hooger'hand de lieve last ontfangen,¹⁰
Die my tot schryven noopt, waarin het goed, én kwaad,
Dat veele zéggen van het Schouwtooneel, bestaat.

'k Héb lang die stóf doorzócht in veel' verachte boeken,¹³

Hoewél hoognoodige, én gevonden na lang zoeken,
Waar 't schuilde, dat het meeste, én zélfs het béste deel
Der ménschen in déze eeuw zo tégen het tooneel

Titel Gebruik én misbruik des tooneels: de ook in verband met andere onderwerpen graag gebruikte koppeling ‘(recht)gebruik’ en ‘misbruik’ is i.v.m. het toneel nogal eens door Vondel en zijn bestrijders gehanteerd. Cf. ‘Berecht’ Lucifer (WB V, p. 611), Tooneelschilt (WB IX, p. 384) en Tooneel-schilds-verplettering (Vondel ed. Van Lennep IX, p. 327).

2 beiden: wachten.

6 dat: of.

9 gepast op myn verlangen: op mijn situatie toegespitst.

10 van hoger' hand: cf. de voorrede voor de 2e druk van Gebruik én Misbruik p. [8]: ‘Waarom ook naderhand door uitdrukkelijk bevél én aanmaning van twé Heeren Burgemeesters dit Gebruik én Misbruik des Tooneels is opgesteld.’ Blijkens vs. 1838 zijn hiermee de heren Hudde en Van Beuningen bedoeld.

13 veel' verachte boeken: gedeeltelijk is zo'n verwijzing naar bestudering van abstruse werken een topos, maar Pels zal hierbij ook doelen op de vele geschriften die i.v.m. de strijd om de toelaatbaarheid van toneel al sinds de Oudheid zijn verschenen. Zie J. Wille: ‘De Gereformeerden en het tooneel tot omstreeks 1620’. In: Literair-historische opstellen. Zwolle, 1963. p. 59-142.

[p. 42]

 

Gekant is, daar altyd de meesten, én de bésten¹⁷

 

Zo vérr'verschillen; én 'k bén bly, dat ik ten lésten

 

Het goed geluk héb aangetroffen om 't gemeen¹⁹

20

Myne ondervinding méê te deelen, én mét één

 

Te toonen, dat de tyd, die daarin is versleeten,

 

Heel wél besteed, én niet onnut verspild moet heeten.

 

Niet min verheugt me, én veel' zeer eerelyke liên,²³

 

Mét my voor zótten van liefhébbers aangezien,

25

Dat déze ontvouwing, aanbevolen myner pénne,

 

Ontdékken zal, dat ons de waereld béter kénne;²⁶

 

Want zéker zyn wy mét de meeste ménschen in²⁷

 

Eene and're, wy zyn mét de béste in ééne zin;

 

Omdat de béste alleen het Schouwtooneel verachten

30

Om 't Misbruik, én de meeste, omdat men hunn' gedachten

 

Heeft ingenomen mét vooroordeel, dat geen goed

 

Kan zyn in zaaken, daar men zich voor wachten moet.³²

 

Die zich voor 't vuur niet wacht, zal zich éléndig branden:

 

Men wachte zich niet van het water, heele landen³⁴

35

Zal 't maaken tot eene ongemeeten' waterplas;

 

Gelyk 't verwaarloosd vuur légt heele stéên in de asch.

 

En 't één, én 't ander heeft Natuur ons niet gegeeven

 

Tót ons vermaak, maar is noodzaaklyk in dit leeven.

 

De wyn, die 't lichchaam heelt, én vreugd wékt in de geest,

40

Verschépt ons, wacht men zich daar voor niet, in een beest.⁴⁰

 

Der dingen nut, én waerde is in 't gebruik; daartégen

 

Der dingen schade, én schande in 't kwaad gebruik gelégen.

 

Dus geeft het goed Gebruik, óf 't Misbruik ook geheel

 

De lóf, óf laster aan het Schouwspél, én Tooneel.

45

En was het Schouwspél door een langzaam aangewénnen

 

Van kwaade zéden ('t wélk ik gansch niet wil ontkénnen)

 

Zo zeer misbruikt, dat élk daar op mét réden schéldt,

 

't Was dan hoognoodig, dat het éndlyk wierd herstéld.

 

De réden nu van dat mispryzen, van dat pryzen,

50

En die hérstélling is myne inzigt aan te wyzen.^49-50

 

'k Voorzie wél, dat ik in zo nét'lig een geval

 

Bespótting, ondank, én verwyt behaalen zal

 

In veeler licht geraakte, én onbezonnen' zinnen,

17 daar: terwijl toch.

19 't gemeen: het publiek.

23 eerelyke: eerzame.

26 Ontdékken ... dat: openbaren (nl. onze bedoelingen) ... zodat.

27 Want zéker zyn wy: want zeker, al zijn we.

32 daar ... moet: waar men voorzichtig mee moet zijn.

34 Men wachte zich niet: als men niet oppast voor.

40 verschépt: verandert. Ook Vondel haalt in dit verband het voorbeeld van de wijn aan. Tooneelschilt (WB IX, p. 384-5).

49-50 Het is mijn bedoeling de reden van dat prijzen en misprijzen aan te geven, en de weg tot herstel aan te wijzen.

[p. 43]

 

Zo wél die 't Schouwtooneel verachten, als beminnen.⁵⁴

55

En dat ik, 't zy ik voor, óf tégen 't Schouwspél spreek,

 

Myn stoute hand, als in een vat vol add'ren steek,⁵⁶

 

Wier bitse tanden (want het is dien beesten eigen)

 

My mét gevaarelyke, én doodsche beeten dreigen;

 

Maar 'k stél me heel gerust, dat geen vergiftig dier

60

My kan beschadigen mét zyn besméttend vier;

 

Wanneer het myne hand door Heeren vind bezwooren,⁶¹

 

Tot rédders van 't verval des Schouwtooneels verkooren.⁶²

 

Wat is tóch pryzselyks in eenig ander slag

 

Van dichten, 't geen men niet van 't Schouwspél zéggen mag?

65

Is niet in 't algemeen het inzigt, om de zéden,⁶⁵

 

En taal te schaaven door optooijen van de réden⁶⁶

 

Mét ongewoone zwier van zéggen, maat, én trant?⁶⁷

 

Ja komt het Schouwspél niet mét récht de hooge hand⁶⁸

 

Van alle dichten toe? dewyl't, mét persoonaazjen

70

Vertoond zynde op naar eisch beschilderde stéllaazjen,⁷⁰

 

De zaaken nétter, én natuurelijker drukt⁷¹

 

In ons gemoed, én ons veel héviger verrukt?⁷²

 

O ja, voorzéker, én het is daar voor by de Ouden

 

Van alle landen, van alle eeuwen ook gehouden;^63-74

75

De réden, dat het zo genadiglyk bestraald,

 

En overminlyk van de Grooten is onthaald,

 

Niet min in tréffelyk gestélde Républyken,

 

Als by de Koningen, én in de Koningryken.^77-78

 

Want waar is land, indien men 'er sléchts ménschen vindt,

80

Hoe wild zy zyn, daar niet de dichtkunst wordt bemind?

 

En waar is dichtkunst ooit gekweekt, daar boven allen

 

Tooneelstóf niet en heeft aan oog, én oor gevallen?

 

Haar' waerdigheid, én nut is tót aan 's waerelds énd;

54 Zo wél: zowel (van hen).

56 Stoute: stoutmoedige.

61 bezwooren: door een magisch middel beschermd.

62 Sinds de heropening van de schouwburg in 1677 waren burgemeesteren intensief met de verbetering van toneelzaken bezig (Vgl. Inleiding p. 21).

65 inzigt: bedoeling.

66 réden: het gesproken woord.

67 trant: verssoort waarbij Pels denkt aan versmaat en verslengte. Cf. Dichtkunst vs. 175 + aant.

68 de hooge hand: het oppergezag. Pels kiest hier de partij van Aristoteles die de tragedie het hoogst stelde. (Poetica XXVI, 7).

70 stéllaazjen: toneel, Bühne.

71 nétter: precieser; natuurelijker: meer volgens de natuur (omdat het echt gezien en gehoord wordt).

72 verrukt: meesleept.

63-74 Ook Vondel betoogt dat de toneelkunst een onderdeel van de dichtkunst is (Tooneelschilt, WB IX, p. 384, 389-90); In Tooneel-schilds-Verplettering (Vondel ed. Van Lennep IX p. 326) worden toneel en dichtkunst daarentegen juist van elkaar losgemaakt. De betekenis van de poëzie voor de beschaving der zeden is een gemeenplaats. Uitvoerig heeft Vondel de rol van het toneel hierin geschetst in het voorwoord van Pascha (WB I, p. 163-4). Vgl. ook Tooneelschilt (WB IX, p. 384).

77-78 Cf. Tooneelschilt (WB IX, p. 390).

[p. 44]

 

Haar' oudheid van 't begin der eeuwen af bekénd.

85

Ik zwyg van Arabiers, Egiptenaars, Chaldeeuwen,⁸⁵

 

En and're fakkels, én voorgangers der Hebreeuwen;⁸⁶

 

Ik zal eerbiediglyk voorbygaan, dat profeet

 

Ezéchïél ook is geweest Tooneelpoëet,

 

En de uittógt van Góds vólk heeft spélsgewijs beschreeven;^87-9

90

Ik zal het Hoogelied van Salomon, nóch 't leeven

 

Van Jób aanroeren, schoon het beide op zulk een voet

 

Omtrént gestéld is, als men een' Tooneelstuk doet.^91-2

 

Het voegt niet diergelijk een' stóf te pas te bréngen,

 

Om niet het heilige in 't onheilige te méngen,

95

't Moet ons genoeg zyn, dat we alleenlyk de oorspronk van

 

Het Schouwspél trékken uit het geen men weeten kan

 

Van Grieksche Schryvers, én Latynsche; én dat we ons houden

 

Aan die voortréffelijke, én onnavólgbaare Ouden.

 

Men zégt van Théspis, dat hy de eerste een zéker slag⁹⁹

100

Van Treurdicht, onbekénd voorheen, op wagens plag

 

In alle plékken van zyn' landstreek om te voeren;

 

En, zynen speeleren 't gelaat mét roode moeren

 

Van wyn vermommende, zyn vaerzen zingen déê,^102-3

 

En spreeken. Aeschylus bouwde eene vaste stéê¹⁰⁴

105

Op lichte balkjens, én was vinder van tooneelen,

 

Van gryns, én kleeding, én hoogdraavendheid in 't speelen.¹⁰⁶

 

Op wélke voet de hooggeschoeide Sophoclés,¹⁰⁷

 

En néffens hém de nét bespraakte Euripidés¹⁰⁸

 

Het Schouwspél zulk een' lóf, én luister déê verkrygen,

110

Tót zulk een' hooge trap van eere, én aanzien stygen,

 

Dat by den ouden Griek een' welgeboor'ne ziel

 

Dier mannen lés voor wét, én spreuk voor Gódspraak hiel.

85 Arabiers, Egiptenaars, Chaldeeuwen: het eerste en het laatste volk ook genoemd in Gijsbertus Voetius: Disputatio de Comoediis, Dat is, Twist-redening van de Schou-speelen [...] Amsterdam, 1650. p. 8.

86 fakkels: verspreiders van licht.

87-9 Ezéchïél: Joods-Grieks dichter uit de 2e eeuw na Chr. Zijn tragedie ‘Uittocht’ is alleen in fragmenten bewaard. Vondel noemt hem o.a. in ‘Berecht’ voor Lucifer (WB V, p. 612). Vossius bespreekt hem in Inst. Poet. II, 13, 30. Pels identificeert hem ten onrechte met de profeet Ezechiel van het Oude Testament.

91-2 Job en het Hooglied hebben door de in die boeken voorkomende dialogen ook iets van toneel weg.

99 vv. De geschiedenis die Pels van het klassieke toneel geeft, berust in hoofdzaak op Horatius (vgl. Dichtkunst vs. 723 vv.) en Vossius' Institutionum Poeticarum liber II.
Théspis: zoon van Themon uit Athene, is volgens de antieke traditie de eerste geweest die in Attica de mimische zang en dans van de saterkoren op de Dionysiusfeesten tot tragedie heeft uitgebreid. Voor het feit dat dit op wagens (vs. 100) gebeurde, is Horatius de enige antieke bron.

102-3 moeren Van wyn: droesem.

104 Aeschylus: Atheens dramaturg (525-456 v. Chr.).

106 gryns: masker; hoogdraavendheid: verheven stijl.

107 hooggeschoeide: met de toen gebruikelijke hoge toneellaars: beeldspraak voor verheven sprekend, hoodravend, Sophoclés: Atheens dramaturg (496-406 v. Chr.).

108 de nét bespraakte Euripidés: Atheens dramaturg (485-406 v. Chr.), sterk onder de invloed van de rhetorica. Vondel haalt in zijn ‘Berecht’ voor Ifigenie van Tauren Quintilianus aan die hem ‘spreukrijk’ noemt (WB X, p. 233).

[p. 45]

 

Want zy mét déftige voorbeelden, héchte réden,¹¹³

 

En aangenaame styl veele ongerégeldheeden,¹¹⁴

115

En tógten ten gemoede uitdreeven, niet op de één,^114-5115

 

Of de ander mikkende; maar 't was in 't algemeen

 

Uit éd'le drift, om élk te leeren, én believen,

 

Als zy de deugden tót de hémel toe verhieven,

 

En de ondeugd vloekten. Zo déde Epicharmus in^115-9119

120

Zyn' spélen méde, aan wien men de oorspronk, én 't begin

 

Van 't Blyspél toeschryft: want al schérsend zonder steeken

 

Wist hy der burg'ren kwaâ gewoontens, én gebréken

 

Met groote vrucht, én vreugd op 't Schouwtooneel ten toon

 

Te stéllen zonder eens byzond'ren haat, óf hoon.

125

Maar al te haastig is dat goed Gebruik vervallen;

 

En meest in Blyspél, daar men onder schyn van mallen¹²⁶

 

In 't eerst wél wat bedékt, én duister; dóch daar naar

 

Malkand'ren mérkte, óf noemde, én schond in 't openbaar.¹²⁸

 

En 't had nóch lydelyk geweest, waar' 't sléchts gebleeven¹²⁹

130

By hén, wier érgerlyk, én buitenspoorig leeven

 

Om 't kwaad gevólg aldus wél waerdig wierd bestraft:

 

Want nimmer heeft de Griek behoorlyk raad geschaft

 

In kwaade zéden; zo als naderhand te Romen,

 

Om 's vólks baldaadig, én woest leeven in te toomen,

135

Gebeurde; daar heel wél, én wyzselyk de wét

 

Op alle uitspoorigheid Tuchtmeesters heeft gezét.^132-6136

 

Maar 't zy 't hier haperde aan der laat're dicht'ren krachten;

 

Of goede neiging, om door deugd na kunst te trachten;

 

Het zy 't geschied is uit byzond're haat, óf wraak,¹³⁹

140

Of lichtelyk ter gunst van 't graauw, dat mét vermaak

113 déftige: verheven.

114 ongerégeldheeden: onbeheerstheid.

114-5 Een omschrijving van het uit Aristoteles (Poetica, VI, 2) bekende begrip katharsis dat Vossius bespreekt Inst. Poet. II, 13, 20.

115 tógten: hartstochten.

115-9 Dit is de eerste plaats in Gebruik én Misbruik waar Pels het heeft over de verwerpelijkheid van kritiek op bepaalde personen. Dit was een ‘misbruik’ waar hij zich fel tegen keerde, zeker ook om daardoor het stadsbestuur aan zijn kant te houden. Cf. ook vss. 486 vv., 635 vv., 1232 vv., en al eerder Dichtkunst vss. 573 vv., 745 vv.

119 Epicharmus: deze dichter wordt algemeen als de eerste comediedichter beschouwd. Cf. Vossius, Inst. Poet II, 22, 1. Het kenmerk van de zg. eerste Oude Comedie is dat ze niemand in het bijzonder kwetste. Vossius, Inst. Poet. II, 27, 3. Een goed overzicht over de perioden van de Griekse comedie in Oxford Classical Dictionary (1970²). p. 268-71.

126 mallen: grapjes maken.

128 mérkte: brandmerkte.

129 lydelyk: te dragen.

132-6 Vossius haalt in dit verband Cicero aan die meldt dat bepaalde mensen terecht gehekeld zijn, al is het beter, zo voegt hij eraan toe, dat dergelijke lieden door de censor [belast met het toezicht op de goede zeden] gesignaleerd worden, dan door dichters. Inst. Poet. II, 27, 6.

136 Tuchtmeester: censor WNT XVII, 3688.

139 byzond're haat: haat tegen iemand in het bijzonder.

[p. 46]

 

Zyne overheeden op het schérpst hoort overhaalen;¹⁴¹

 

Geen ampt, geen' deugd ontwies der schouwspéldicht'ren smaalen.¹⁴²

 

De Héld Périclés, én de dapp're Brasidas,

 

Schoon élk zyns vaderlands behoud, én luister was;

145

De wyze Euripidés, ja Socratés, dier tyden

 

Deugdspiegel, én sieraad; zy moesten alle lyden,

 

Dat in het openbaar hunn' naam geschandvlékt is

 

Door Aristophanés, Cratinus, Eupolis,

 

En and're; wélke smét, licht nooit weêr uit te wryven,^142-9

150

Nóch kleeft in 's vólks vermoên op all', die dichten schryven.¹⁵⁰

 

Toen 't Misbruik évenwél zo hoog liep, vond men goed

 

De maat te stéllen aan dier dichtr'en overmoed.

 

Want alle schriften, daar byzond'ren zich beleedigd

 

In vonden, moesten door den schryver zyn verdeedigd

155

Voor bank, én réchters; én wie geen voldoening gaf

 

Aan zynen daager, kreeg stókslagen tót zyn' straf.¹⁵⁶

 

Ja, 't geen wél anders door de waereld heeft geklonken,¹⁵⁷

 

De dichter Eupolis wierd in de zé verdronken

 

Door Alcibiadés, én and're, wélker faam

160

Hy had bezoedeld door het schénden van hunn' naam.^125-60158-60

 

Dus kwam 't, dat naderhand geen spélen, als voorheenen,

 

Van waare, óf kortelings gebeurde stóf verscheenen;

 

Maar dat de Treurstóf uit aaloude boeken wierd

 

Gehaald, én 't Blyspél uit des dichters brein verzierd.¹⁶⁴

165

En échter kon men 't na dier tyden luim niet passen,

 

Zo hévigh was de haat op 't schimpschrift aangewassen.

 

Indien in 't algemeen eene ondeugd wierd gedoemd

 

In 't Spél, schoon niemand wierd gemeend, veel min genoemd,

 

Eens ieders érgwaan, én voornaamelyk der Grooten

170

Misduidde dat, als óf 't op hén was uitgeschooten;

 

Elk, óf om zynent wil de stóf wierd uitgekipt,¹⁷¹

 

Als hy maar 't minste mét die misdaad was behipt.

141 overhaalen: hekelen.

142 ontwies: ontkwam, kon zich onttrekken aan.

142-9 Périclés: Atheens staatsman (495-429 v. Chr.) die m.n. in de Peloponnesische oorlog een belangrijke rol speelde. De Spartaan Brasidas was een van zijn befaamdste tegenstanders. Beiden werden bespot door Aristophanés († 385 v. Chr.) Hetzelfde overkwam de treurspeldichter Euripidés en de filosoof Socratés. Cratinus en Eupolis zijn eveneens comedieschrijvers uit deze periode die vaak in dit verband genoemd worden. Vossius, Inst. Poet. II, 27, 6.

150 in 's vólks vermoên: volgens de gedachten van het gewone volk.

156 daager: aanklager.

157 wél anders: nog heel wat meer, luider.

125-60 Hier beschrijft Pels de tweede Oude Comedie, waarin bepaalde personen, ook vorsten en aanzienlijken, scherp werden gehekeld. Cf. Vossius, Inst. Poet. II, 27, 4-11.

158-60 Het verhaal van Eupolis en Alcibiades bij Vossius, Inst. Poet. II, 27, 9.

164 verzierd: verzonnen.

171 óf: alsof; uitgekipt: uitgekozen.

[p. 47]

 

Dus ging door 't Misbruik van het Schouwspél, 't geen te vooren

 

De zweep der ondeugd was, ook 't goed Gebruik verlooren;

175

Toen alle nuttigheid, als noodeloos, veracht,

 

En meest om 't vólk vermaak te geeven wierd getracht;^161-76

 

Wélk oogmérk, wélke wys der Grieken de Latynen

 

Geheellyk vólgden, toen zy hunn' tooneelgordynen

 

Opschooven. 't Schémpen op byzond're wierd gedémpt,

180

Ten minsten zélden, én zeer maatiglyk geschémpt;

 

Tót dat de Eénhoofdigheid te Rome wierd herbooren,

 

De Burgermeester zyn hoog aanzien had verlooren,

 

En sléchts de naam behield. Want onder de opperdwang

 

Der Keizeren raakte alle uitspoorigheid in zwang;

185

Geen onbeschaamdheid, die mét woorden, én mét wérken

 

Op 't vuilst niet wierd gepleegd, én buiten alle pérken,

 

En paalen spatte; geen beschimpen, hoe 't ook neep,

 

Of 't stond den Speeler vry, indien een woord, een' greep,¹⁸⁸

 

Een' kwinkslag, óf grimmas den Hóve sléchts behaagde.^181-9

190

Maar 't geen het Schouspél heel veracht maakte, én verlaagde,

 

Was de ongehoorde slag van wreedheid om 't vermaak

 

Der Grooten ingevoerd; want zo vérr' was de smaak

 

Dier kunst vervallen by Domitianus tyden,¹⁹³

 

Dat een misdaadiger, die straf voor schuld moest lyden,

195

Op 't Schouwtooneel, in plaats van 't openbaar Schavót,

 

Verscheurd wierd van een' beer op 't Keizerlyk gebód.^190-6

 

't Is dan geen wonder, dat de Gódgeleerde vaders

 

Der eerste Kristen' Kérke in hunn' gewyde bladers

 

Zo hévig het Tooneel na keurig onderzoek¹⁹⁹

200

Verdoemden, 't Spél den vólke afmaalden, als een vloek.

 

Want zo de Heiden zélf die gruuwelschool moest laaken

 

Na réden, hoe veel meer moest haar een Kristen wraaken;²⁰²

 

Dewyl geen Schouwspél ooit vertoond wierd, óf 't was in-

161-76 De eigenschappen van de overgangsperiode en van de daarop volgende nieuwe comedie. Cf. Vossius, Inst. Poet. II, 27, 10-12. Er werd gehekeld, maar in het algemeen. Echter, aldus Vossius, hoewel men zich onthield van het noemen van namen, toch heerste bij de vooraanstaanden de verdenking dat het op hen gemunt was. Daarop heeft de nieuwe comedie afstand gedaan van haar hekelende mogelijkheden en zich beperkt tot vermaak door verzonnen stof.

188 greep: geestige vondst.

181-9 Zoals bekend, was Rome oorspronkelijk een koninkrijk. Daarna werd een aristocratische republiek gevestigd met aan het hoofd twee jaarlijks gekozen consuls, Burgermeesters (510 v. Chr.). In 31 v. Chr. werd, na jaren van burgeroorlog, de republiek vervangen door een keizerrijk. Het consulaat werd toen van minder belang. De keizertijd had een slechte naam op zedelijk gebied, zoals ook bij Vossius valt na te lezen. De kritiek die Pels hier op het toneel uitoefent heeft betrekking op de mimen en pantomimen die als functie hadden (bepaalde personen) te hekelen en het volk te vermaken, m.n. met obsceniteiten. Cf. Vossius, Inst. Poet. II, 30 34 en 37. In dit laatste hoofdstuk wordt vermeld dat Augustus de pantomimespelers immuniteit tegen strafvervolging gaf.

193 Domitianus: Romeins keizer (51-96).

190-6 Vossius geeft het verhaal in Inst. Poet. II, 33, 7 (en al eerder in II, 13, 28.).

199 keurig: nauwkeurig.

202 wraaken: afkeuren.

[p. 48]

 

Gestéld ter eere van een' dartele Gódin,^203-4204

205

Of dronken' Gód op hunn' verdoemlijke ófferfeesten;^203-5205

 

Daar al' die wilden, als onrédelyke beesten,

 

In volle vrijigheid hunn' wéllust pleegden mét

 

Gehuurde vrouwen op het wullepsch feestbankét.

 

Tót wélk een einde (ô schrik!) die lichtekooijen zaten

210

In 't spél op 't voortooneel, om geil, én uitgelaaten

 

Hunn' waar te veilen, én te vénten na het spél,

 

Als óf het gódsdienst waare, én bovenaardsch bevél.^209-12

 

Zo dat de kunst door die wanórde is ondergraaven^197-213

 

Van tyd tót tyd; én de éêlste, én lóffelykste gaaven,

215

Zo van wélspreekendheid, als stichting, zyn veracht;²¹⁵

 

Ja haar Gebruik in 't énd geheel tót niet gebragt,

 

En diep gedompeld in vergeetelheid, toen Romen

 

Van Hunnen, Gótten, én Wandaalen ingenomen,

 

Door zyne onachtzaamheid, én eigen' schuld bézweek,

220

En naauw de schaduw' van oud Romen meêr geleek.

 

Toen alle kunsten door dat woeden, én vernielen

 

In Romens zwaare smak gelykelyk vervielen.^216-22

 

Tót eindelyk het spél 't hoofd wéder boven stak²²³

 

Na meer dan duizend jaar verloopen' tyds; én strak²²⁴

225

Omhélsd wierd, én onthaald, voornaamelyk in landen,

 

Die overvloeiden van doorluchtige verstanden;

 

Waar onder Néderland geen and're landen wijkt,

 

En zich mét réden by de béste vergelykt

 

In liefde tót de kunst. Is buiten tégenspreeken

230

Onze aangeboorenheid tot dichten niet gebleeken²³⁰

 

By de oude Bélgen, eer eens Batoos krygsbannier

 

Was opgerécht, en wy de naam van Batavier

 

Ontfingen, in de fél aanhitsende oorlógzangen^231-3

 

Der Barden, voor den slag gezongen, én ontfangen

235

Met groote eerbiedigheid, gelyk te dézer tyd

203-4 in-Gestéld: vgl. Pels' verdediging van dergelijke enjambementen in Dichtkunst p. 52.

204 dartele Gódin: Venus.

203-5 Vgl. Vossius, Inst. Poet. II, 39, 9 en Prynne (Engelse ed.), p. 168.

205 dronken' Gód: Bacchus.

209-12 Vgl. Prynne (Engelse ed.) p. 390.

197-213 Voor de afkeuring van het toneel door de oudchristelijke kerkvaders vgl. Vossius, Inst. Poet. II. 39, 8-10. Al het materiaal over dit onderwerp is te vinden in het befaamde werk van Willem Prynne: Histriomastix; The players scourge [...]. London, 1633. In het Nederlands vertaalt als: Histrio-mastix ofte Schouwspel-treurspel [...]. Leyden, 1639.

215 stichting: lering.

216-22 Dezelfde voorstelling van zaken in Dichtkunst vs. 761-9.

223 het spél: Pels doelt hier op klassiek georienteerd toneel.

224 strak: direkt.

230 aangeboorenheid: natuurlijke aanleg.

231-3 De eerste schrijver die een en ander over Baeto, de stamvader der Bataven, heeft meegedeeld, was Gerardus Noviomagus in zijn Historia Batavica (1530). Janus Dousa heeft het verhaal naar het rijk der fabelen verwezen (1601), hetgeen echter niet verhinderd heeft dat er in de 17de eeuw nog ettelijke literaire werken aan de legendarische vorst gewijd zijn. Cf. H. van de Waal: Drie eeuwen vaderlandsche geschieduitbeelding 1500-1800 [...]. Den Haag, 1952. Dl. II, p. 49.

[p. 49]

 

Een moedigend gebéd in 't aangaan van een' stryd?²³⁶

 

Ja zonder hulp van die Batavische Poëeten

 

Was ménig duistere eeuw nu heel, én al vergeeten

 

In 's lands geheugboek; én een' groote schat gemist,

240

Die sédert uit de stroom dier zangen is gevischt.

 

Want ieder zong ze, 't oudste aan 't jongste kind, de vader

 

Den zoon, die and'ren voor; dus kroop het voort, én nader,²⁴²

 

En nader, was het iets onthoudens waerd, iets raars,²⁴³

 

Van hand tót hand, op onze oudoverbéstevaârs.^225-44244

245

Die hulp déê Mélis Stókke in zyne Rymkronyken

 

Zyn' mag're stóf mét kleine omstandigheên verryken;^245-6246

 

En dag'lyks zingt men op der oude Barden trant

 

Nóch liedekens van de oude, én jonge Hillebrand,

 

Van Vélzen, Rypelmonde, én Raaphorst, én van Gélder,

250

En Heeroom Knélis, by de boeren klaar, én hélder,^248-50

 

Luidskeels ter borst uit mét een bly, óf droef gelaat,

 

En vreugd, óf aandacht na de stóf, daar 't lied op slaat.²⁵²

 

Dus bleek, al waaren ze ongeoeffend in geschriften,

 

Der Bélgen liefde tót de Dichtkunst in de driften²⁵⁴

255

Van 't snédig brein, dat sint, van tyd tót tyd gestérkt

 

Door de oeff'ning, mét meêr vruchts gespeeld heeft, én gewérkt.²⁵⁶

 

Om wélke drift zo wél, als héldenmoed te wétten,

 

En kunst, én wapens beij gelyklyk voort te zétten,²⁵⁸

 

De Landsheer groote, én veel' voorréchten toegestaan,

260

En mild geschonken heeft aan zynen onderdaan;

 

Als blykt op Doelens, én op Rédenrykers kamers.^258-61261

 

Ook was'er in die tyd niet noodigers, bekwaamers,

 

Nóch aangenaamers voor hét jong Batavisch bloed,

 

Dan déze prikkeling van geest, én héldenmoed.

236 moedigend: be- en aanmoedigend.

242 kroop het voort: sc. in de tijd.

243 raars: zeldzaams, bijzonders.

225-44 De bron voor deze passage is waarschijnlijk geweest T. van Domselaer: ‘Schouburgh’ in: I. Commelijn: Beschrijvinge van Amsterdam. Boek IV. Amsterdam 1665. p. 201-7. Cf. Inleiding p. 31.

244 oudoverbéstevaârs: verre voorouders (precies: betovergrootvaders). Sindsdien is het materiaal uit de oude liederen in officiële geschiedverhalen bewerkt.

245-6 Het lied van Geraert van Velzen is opgenomen in Melis Stoke: Hollandsche Riim-Kroniik (1591). Fol. 101.

246 omstandigheên: bijzonderheden.

248-50 De liederen die Pels noemt, leveren enkele problemen op. Vier ervan, nl. ‘Hildebrandt’, het ‘Lied van Geraert van Velzen’, ‘Van Gerrit van Raephorst’ en ‘Van den hertogh van Gelder’ zijn te vinden in het Haerlems Oudt Liedt-Boeck dat als bijzonderheid had dat er juist veel oude liederen in waren opgenomen. Vgl. G. Kalff: Het lied in de Middeleeuwen. Leiden, 1883. p. 692-3. Het lied van Rypelmonde is niet meer over (Cf. Kalff, p. 247) en dat van Heeroom Knelis heb ik niet kunnen vinden.

252 aandacht: ernstige opmerkzaamheid.

254 driften: aandrift.

256 oeff'ning: het noodzakelijke complement van de aangeboorenheid (vs. 230).

258 voortzétten: bevorderen.

258-61 Voor de privileges van de kamers cf. Dichtkunst 815-6.

261 Doelen: oefenplaats voor de schutterij. Cf. de beschrijving van de Doelen in I. Commelijn: Beschrijvinge van Amsterdam. Amsterdam, 1665. Boek IV. p. 208-14, met gegevens over privileges en verval.

[p. 50]

265

En, schoon de Doelens, om byzond're groote réden,

 

In 't énd vervallen zyn mét wil der Overheeden;

 

Den Rédenrykeren is 't échter nooit belét

 

Hunn' kunst te kweeken, nóch de voet hén dwars gezét.

 

't Is ook verwonderlyk, wat weelderige looten

270

Die konst van 't aanbegin door Hólland heeft geschooten.

 

Een' groote lyst, die in de séstig kamers méldt,

 

Elk mét zyn' zinspreuk, én blazoen, daar by gestéld,

 

Kan nóch de Kamer van de Wyngaardranken toonen²⁷³

 

Te Haarlem. 't Scheen schier, óf een' stad zich zélf wou hoonen,

275

Die niet een' kamer stichte, én somtyds twé, óf meer;

 

Zélfs ménig vlék, ja dórp begeerde deel aan de eer.

 

Dies déze kamers, die der Grooten gunst verkreegen,

 

Om haar' vermaakelyke uitwérking, immer steegen,

 

En éndlyk pronkten mét eene ongemeene pracht,

280

Die klaar te kénnen gaf der vólk'ren weelde, én magt.

 

Maar sint 's Lands hoofdgezag aan buitenlandsche Heeren

 

Verviel, én 't meeste vólk straks oversloeg tót leeren²⁸²

 

Van 's Vórsten taal, om zich te wikk'len in zyn' gunst,

 

Verviel de Duitsche spraak, de grondsteen dézer kunst.

285

Dus zyn, als ook door 't vuur der inlandsche Oorelogen,²⁸⁵

 

De Rédenrykers, én hunne oeff'ning meest vervloogen.^281-6

 

Niet zonder vrucht nóchtans zyn ze ingevoerd geweest.

 

Want sint onweetendheid zich meester van de geest^287-8

 

Der stoute Paapen maakte, én de onomzétb're zinnen,²⁸⁹

290

Verpaft van weelde, déde alle overmoed beginnen;²⁹⁰

 

Sint dat zy, zórgeloos, gewapend mét de vloek

 

Der kérke, 't vrouwenvleesch meer handelden, dan 't boek;^291-2

 

En 't halsgevaarlyk was zich tégen déze kwanten,

 

Hoe lós, én lasterlyk zy leefden, aan te kanten;

295

Behaalde een schérsend woord, dat punt had, meerder prys,

 

En wérkte krachtiger, dan réden, óf bewys.

 

Dit eenig middel, om de dofste geest te noopen,²⁹⁷

273 Het gemeente-archief te Haarlem kon mij over een dergelijke lijst geen gegevens verschaffen.

282 oversloeg: overging.

285 inlandsche Oorelogen: troebelen in verband met de 80-jarige oorlog.

281-6 Ook in Dichtkunst vs. 800-4 had Pels al over de taalverbastering in de Bourgondische tijd geklaagd.

287-8 De onwetendheid der monniken in de Middeleeuwen was haast een gemeenplaats bij de 17de-eeuwse historici. Cf. Dichtkunst p. 30.

289 stoute Paapen: brutale monniken en priesters; onomzétb're zinnen: niet van hun doel af te brengen lusten.

290 Verpaft: opgeblazen; déde: de zin vereist een meervoud; er lijkt iets mis te zijn gegaan met de samentrekking.

291-2 Cf. M.Z. van Boxhorn: Nederlandsche Historie, Amst. 1739² [1e druk 1644] p. 170-1.

297 eenig: uniek; noopen: prikkelen.

[p. 51]

 

Deed veelen simpelen de onnozele oogen open,

 

En twyff'len, óf hunn' leer ook mét de waarheid stréê,

300

Gelyk hun leeven mét een heilig leeven déê:

 

Zo dat de lust om deugd, én waarheid te onderzoeken,

 

Uit schérserijen, én zinspélen, in de boeken,

 

Door Rédenrykers meest beschreeven, eerst bestond,³⁰³

 

En schielyk voortsloeg op die eerst geleide grond.³⁰⁴

305

Toen nu Duk d'Alve in déze, als and're in veel' gewésten,

 

Daar Spanje heerschte, dacht zich zélve vét te mésten,

 

En de onbesnoeide magt van opperdwingelandy

 

Door inkwisitie, én uitheemsche paapery,

 

Om 't vólk te mommen, óf verschrikken, in wou voeren;³⁰⁹

310

Vond hy die slaaven niet; maar vólk, in schyn van boeren,³¹⁰

 

Dat zyne vryheid alzo wél mét tong, én taal

 

Kon staande houden, als beschérmen door het staal.

 

Niet min bedroogen was dat boeveschuim der Paapen,

 

Die domme harders, veel onnoz'ler, dan hunn' schaapen,

315

Die hunne kudde in plaats van vétte klaverwey

 

Verleid'den op een' dórre, én afgezéngde hey;^315-6

 

En, mét haar' mélk, én wol nóch niet te vréden, vilden

 

Zo veele schaapen, als verblind hén vólgden wilden.

 

Dat toen de vrye hals ons niet is ingedrukt,

320

En 't euvel opzét den gewéldenaar mislukt,

 

Déswégen deelen diep in de eer de Kameristen;

 

Die door uitgeevingen van raadsels, én betwisten³²²

 

Van zinnespreuken, slaande op gódsdienst, op geloof,

 

En vryheid, 't sléchste vólk, voor and're leering doof,

325

Der Paapen droom, én 't hoofsch wywater déên verwérpen,³²⁵

 

En tót beschérming van zich zélf hunn' zinnen schérpen;

 

Dewyl 't bevatten van het naakend kwaad élk één

 

De ziel moest nypen, eer men 't saamen zou vertreên.^287-328327-8

 

De Rédenrykery was échter ongesleepen³²⁹

330

In taal, én styl, al had zy fraaije zinnegreepen;³³⁰

 

En zo de Kamer van onze Amsterdamsche maats

303 bestond: was ontstaan.

304 voortsloeg: voortgang vond; grond: fundament.

309 mommen: voor de gek houden, in de war brengen.

310 die slaaven: de (door hem verwachte) slaven; in schyn van boeren: hoewel het (volk) er uitzag als boeren.

315-6 Minder correcte samentrekking.

322 betwisten: disputeren over. Men denke aan de Gentse spelen van 1539 die handelden over de vraag ‘Welck den mensche stervende, meesten troost is’.

325 hoofsch wywater: door het hof (de regering) gepropageerd wijwater.

287-328 De rol van de rederijkerskamers in de strijd tegen de Roomse dwingeland wordt bij vele historieschrijvers in de 17de eeuw breed uitgemeten. Vgl. mijn ‘Bestudering en waardering van de rederijkers [...]’ Ntg 65 (1972). p. 460-3.

327-8 Daar eerst iedereen afzonderlijk angstig moest worden door inzicht in het naderend kwaad, alvorens men het collectief kon ten onder brengen.

329 ongesleepen: ongepolijst.

330 zinnegreepen: vernuftige vondsten.

[p. 52]

 

De Bloeijende Eglentier op hunn' vergaderplaats³³²

 

In Liefde Bloeyende der and'ren lang verzuimen

 

Om basterdwoorden uit hét Néderduitsch te schuimen

335

Niet lóflyk had geboet mét groote zórg, én vlyt;

 

Hoe was de spraak? waar was de Dichtkunst nu ter tyd?

 

De Néderlandsche Maagd heeft niemand dank te weeten,³³⁷

 

O Amsterdam, dan uw' doorluchtigen Poëeten,

 

En zuiv'ren schryv'ren, dat zy, treedende onverminkt

340

In hooge laerzen, zich laat hooren, dat het klinkt,³⁴⁰

 

In haare moedertaal, én dat ze zich durft roemen

 

Met eigen' woorden al, wat weezen heeft, te noemen;

 

't Geen Engeland, nóch Spanje, Itaalje, Portugaal,

 

Nóch Vrankryk doen kan, dan mét hulp van vrémde taal.^341-4

345

Ook waaren 't gaauwe, én doorgeleerde Létterhélden,³⁴⁵

 

Die zulk een' braave wys op déze kamer stélden;³⁴⁶

 

Als Spiegel, Korenhart, én Visscher, liên van eer,³⁴⁷

 

En achting, néffens veele aanzienelyke meer;

 

By wélke, als léden, zich te voegen niet versmaad'den

350

Vyf Burgermeesters, én een groot getal van Raaden,

 

En Schépens; de allergrootste, óf de eenigste oorzaak licht,

 

Dat hier eene oeffenplaats der dichtkunst blyft gesticht:

 

Daar de and're Kamers, door hunn' schuld tót niet mét allen,

 

Of, nóch veel slimmer, tót bierbanken zyn vervallen;³⁵⁴

355

Misbruikende érgerlyk een voorrécht, aan de kunst

 

Alleen geschonken door der Overheeden gunst:^355-6

 

Terwyl onze Amsterdamsche érvaar'ne Konstgenooten

 

De taal, én dichtkunst, als opnieuw uit hén ontsprooten,

 

Bebouwden, lichtende, als een' héld're fakkel, voor;³⁵⁹

360

Of hén de aankomeling wou vólgen op dat spoor.^329-60360

332 De Bloeijende Eglentier: De Amsterdamse kamer De Eglentier voerde de zinnespreuk ‘In liefde bloeyende’.

337 De Néderlandsche Maagd: Cf. G. van der Meer: ‘Vicissitudes of a Maiden’ In: Festoen. Opgedragen aan A.N. Zadoks-Josephus Jitta [...] Groningen-Bussum, 1976. p. 409-17.

340 In hooge laerzen: cf. aant. bij vs. 107.

341-4 Cf. voor de puristische zuiverheid van het Nederlands L. van den Branden: Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het Nederlands in de 16e eeuw. Gent, 1956. In de 17de eeuw heeft vanzelfsprekend Hoofts werk grote invloed gehad. Pels doelt er in deze passage op dat het Nederlands zich vrij van Latijnse smetten kan houden en volgt daarmee zijn vriend Lod. Meyer die in het voorwoord van zijn Woordenschat (1669) een zelfde betoog had gehouden, met gedeeltelijk dezelfde landen als contrast. (‘Voorreeden’, Ed. 1731⁹ *4r en v)

345 gaauw: intelligent.

346 Die ... stélden: die op zo uitnemende wijze in de kamer de toon aangaven.

347 Spiegel, Korenhart, Visscher: alle drie betrokken bij de befaamde Twe-spraack van de Nederduitsche Letterkunst [...] uytghegheven by de Kamer In liefd Bloeyende, t' Amstelredam. Leyden, 1584. Van Domselaer a.w. p. 203.

354 bierbank: bank in een herberg, vandaar kroeg (deze betekenis niet in WNT).

355-6 De meeste kamers hadden vrijdom van bier- en wijnaccijns. G.D.J. Schotel: Geschiedenis der Rederijkers in Nederland. Rotterdam, 1871². Deel I, p. 69.

359 Bebouwden: ontwikkelden.

329-60 Hier volgt Pels weer in grote lijnen Van Domselaer p. 203-4. Cf. Dichtkunst vs. 837-52.

360 Of: in de hoop dat.

[p. 53]

 

Gelyk niet weinige, op hét voorbeeld van die mannen,

 

Betoonden mét hunn' kracht, én yver in te spannen,³⁶²

 

Om uit te steeken in de dichtkunst. Breêroôs geest

 

Is door die broederschap eerst op gewékt geweest;

365

Een geest, wiens wédergade in schérts, én boertigheeden,

 

Nabootzende de zwier van de oude platte zéden,

 

En de onbeschaafdheid van de straattaal te Amsterdam,

 

Nooit voor hém is geweest, óf sédert na hém kwam.^363-8

 

't Verstand van Kóster is op 't zélfde spoor gebleeken³⁶⁹

370

In zyne ronde styl, én zuiver Néêrduitsch spreeken.

 

Ook hy, die, als een zon, alle ander licht verdooft,

 

Dat Hoofd der dichteren, de Dróst, de Ridder Hoofd,

 

Van geenig Létterhéld ooit uit hét véld geslagen,

 

Maar die de Lauwerkrans altyd heeft wéggedraagen;

375

Die, van Apól alleen voor échten zoon érkénd,

 

Mét hém onstérffelyk zal zyn tót 's waerelds énd;

 

Wiens pén in alle slag van schryven alle pénnen

 

Géwend was vérr' voorby, én uit het oog te rénnen;

 

Wien 't niet verscheelde, óf hy geschiedenissen, óf

380

Staatkunde voorhad; die zo wél in taal, én stóf

 

Van érnst, én boert, als dicht, én ondicht was érvaaren;

 

Die Leidstér, dat vermaak van dicht'ren, rédenaaren,

 

En schryveren hield in zyn' jonkheid zich vereerd,

 

Dat hy een lid was van zo déftig, én geleerd³⁸⁴

385

Een Konstgenootschap; 't geen een' dichtbrief klaar doet blijken,

 

Die hy der kamere door wydgescheiden' ryken

 

Zond uit Florénsen tót bewys, dat zyne lust

 

Door vérgeleegenheid, nóch afzyn wierd gebluscht.^371-88385-8

 

Dit voorbeeld prikkelde de nimmer slaapende yver

390

Van onzen déftigen gedicht-, én treurspélschryver

 

Den grooten Vondel, die de taal, wat hard én wreed

 

In Hoofds gedichten, zo beschaafd heeft, én versmeed

362 Betoonden: lieten blijken (sc. te willen volgen); mét: door.

363-8 Cf. de passage Dichtkunst 699-701 waar Pels minder waardering voor Bredero aan de dag legt.

369 Kóster: Samuel Coster (1579-1665) schrijver van kluchten en klassieke toneelstukken en leidinggevende figuur bij de oprichting van de uit de kamer voortkomende Nederduytsche Academie (1617) waar men de wetenschap in de landstaal wilde beoefenen.

384 déftig: geacht, waardig.

371-88 Hooft werd geëerd als de grootste taalbouwer die zich in vele genres een meester betoonde.

385-8 De brief ‘Aen de camer in liefd’ bloeyende. Wt Fiorenza. 1600' (Leendertz-Stoett I, p. 5-10).

[p. 54]

 

In styl, én schikking, dat hy grootsch, dóch ongedwongen,

 

En zonder lafheid vloeit, én rólt op alle tongen;

395

Ja haar, gantsch ryklyk van den Ridder overstrooid³⁹⁵

 

Mét pronksieraaden, zo bekoorlyk heeft voltooid,³⁹⁶

 

Dat zy, al raakt ze eens wéêr aan 't kwynen, ja verlooren,

 

Heel lichtelyk uit Hoofd, én Vondel wordt hérbooren.^391-8

 

Dóch alles heeft, zo 't schynt, zyne op-, én ondergang,

400

En déze Kamer van Liefd Bloeijend, schoon ze lang

 

't Hoofd lófflyk boven hield, kon éndlyk, door 't benyden

 

Eens nieuwen kamers, haar' vernietiging niet myden;

 

Maar 't was haar voordeel, én mét luister; mits de twist⁴⁰³

 

Door Burgermeesters wierd bemiddeld, én geslist;⁴⁰⁴

405

Die, ziende aan élk een' zy uitmuntendheid van gaaven,

 

Met réden hoopten uit het brein van zo veel' braaven

 

Een' vaak verwórpene, dóch onwaardeerb're schat

 

Van leering, én vermaak te trékken voor hunn' stad.

 

Dés zy vergunden aan de Weezen, én aan de Ouden,

410

Dat hunn' Régénten een' vermaarde Schouwplaats bouwden,

 

Om die gelykelyk in min te doen bekleên⁴¹¹

 

Van beij die kamers, nu vereenigd, én in één

 

Gesmolten; opdat élk, in plaats van 't wéêrzydsch hoonen,

 

Om 't bést zyn' spélen aan den vólke zou vertoonen.^399-414

415

Want aller dicht'ren drift bestond alreê geheel

 

In 't wél vertoonen van een Spél op 't Speeltooneel;

 

Om hunn' gedachten door het oog, én oor te drukken

 

In 't hart, én héviger de zielen te verrukken.

 

En zéker toen de kunst door zulke schryvers wierd

420

In tóp gehéven, én zo plégtiglyk gevierd

 

Was 't wél behoorelyk een nieuw gebouw te stichten,

 

Daar haare straalen vérre, én hélder mogten lichten;⁴²²

 

Gelyk men ook 't besluit mét billyke yver nam,

 

Tót luister, tót vermaak, én nut van Amsterdam;

425

En aan Van Kampen, die de kroon te dier tyd spande

395 den Ridder: sc. Hooft die in 1639 door Lodewijk XIII tot ridder in de orde van St. Michiel was benoemd.

396 pronksieraden: retorische sier.

391-8 Men had in deze tijd nogal wat bezwaren tegen de syntactische vrijheden die Hooft zich veroorloofde, zoals bijvoorbeeld de zg. mangroten, het verschijnsel van de postpositieve adjectiva. Beter was het de vloeiende stijl van Vondel te volgen. Cf. de inleiding van David van Hoogstraten voor zijn editie van de Gedichten van Joan van Broekhuizen. (Amsterdam, 1712) waarin het probleem uitvoerig aan de orde komt, en ook Oudaans lijkdicht op Vondel, waarin hij een vergelijkende karakteristiek van beide dichters geeft. Cf. Poëzy III. Amsterdam, 1712. p. 505-25.

403 mits: doordat.

404 geslist: beslecht.

411 bekleên: bespelen.

399-414 Pels lijkt zijn uiterst summier verhaal over de lotgevallen van In Liefde Bloeyende ontleend te hebben aan Van Domselaer a.w. p. 201 vv. Van Domselaer noemt de Academie een nieuwe ‘Camer’ die de financiële belangen van het Weeshuys diende, zoals de oude kamer dat voor het Oude Mannen-huys deed. ‘Doch als ten lesten d'Academie, die slechts van hout licht opgetimmert was, begon te vervallen, en de Regenten van 't Weeshuys aan d'Heren Burgermesteren [sic!] verzochten, om een nieuwe plaats te mogen bouwen, zoo wiert deze gelegentheydt waar genomen, en deze twee, schier altijdt twistende Camers, door ordre van Burgermeesteren, te zamen vereenight;’ (p. 204).

422 haare: sc. der kunst.

[p. 55]

 

Van alle érvaarene Bouwmeesters hier te lande,

 

De zórg der Bouwkunst liet bevolen; die het wérk,

 

Schoon klein van omtrék, groot, én wyd, gelyk een' kérk,

 

Déê schynen; én 't gemak zo mét de wélstand paarde,⁴²⁹

430

Dat dit gebouw, versierd mét zulk een' pracht, én waarde,

 

Gelyk zo braaf een' kunst, én groot een' stad betaamt,

 

Een meesterstuk verstrékte, én Schouwburg wierd genaamd,^425-32

 

Schoon déze plaats niet lang is in die stand gebleeven;⁴³³

 

Maar door al te yverige onkunde, én onbedreeven'

435

Opzieners, om het onbeweegchelyk tooneel⁴³⁵

 

Te doen beweegen, én Italië in dat deel⁴³⁶

 

Te vólgen, mét zeer groote onkósten is vertimmerd,⁴³⁷

 

En niet verbéterd, maar érbarmelyk verslimmerd.⁴³⁸

 

Daar mét het vierde deel van dat verspilde géld

440

De Schouwburg, waar 't bewind aan kunstenaars bestéld,⁴⁴⁰

 

Die 't wérk verstonden, viermaal béter was te bouwen

 

Zo wél voor 't speelen, als voor 't hooren, én beschouwen,

 

Met stóffen, als onnut verwórpen toen ter tyd,⁴⁴³

 

Die nu nóch door haar' kunst, d'onweetendheid ten spyt,

445

Hoewél 't maar brókken zyn, getoogen uit het duister,

 

Het hédendaagsch Tooneel nóchtans een' groote luister

 

Byzétten, én ons klaar doen zien, hoe't oud gebouw,

 

Waar' 't nóch in staat, dit nieuw vérre overtréffen zou.^{434-48444-8448}

 

Dit was het strydpérk der Néêrduitsche Létterhélden,

429 gemak: geriefelijkheid; wélstand: juiste proporties.

425-32 Cf. voor de bouw van de schouwburg, ontworpen door Jacob van Kampen en voltooid o.l.v. Nicolaas van Campen C.N. Wybrands: Het Amsterdamsche Tooneel van 1617-1772. Utrecht, 1873. De inrichting van het gebouw is bestudeerd door B. Hunningher: Het toneel in de Amsterdamse Schouwburg van 1637. Amst. 1959; door W.M.H. Hummelen: Inrichting en gebruik van het toneel in de Amsterdamse Schouwburg van 1637. Amst., 1968 en W. Kuyper: ‘Een manieristisch theater van een barok architect’ in: Bulletin van de Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond 69 (1970) p. 99-117.

433 stand: toestand.

435 Opzieners: regenten, toen o.a. Tobias van Domselaer en Jan Vos; het onbeweegchelyk tooneel: Van Domselaer heeft het over de ‘zwaarte en vastigheyt’ van het toneel waardoor het niet ‘t'elkens met gezwintheyt lichtelijk na den eysch der speelen kan verandert worden’ (p. 206).

436 in dat deel: in dat opzicht.

437 mét zeer groote onkósten: De rekening bedroeg fl. 36663:18:8 (18 en 8 hebben resp. betrekking op stuivers en penningen). Cf. Wybrands a.w. p. 105.

438 verslimmerd: verslechterd.

440 waar: ware.

443 stóffen: materialen, requisieten.

434-48 Pels uit hier kritiek op de verbouwing van de Schouwburg in 1664-5 die ten doel had toen moderne stukken met kunst- en vliegwerk te kunnen uitvoeren. Het toneel werd op Italiaans voorbeeld ingericht met sterke perspectivistische werking en met de mogelijkheid tot snelle decorwisselingen. Van Domselaer, Pels' bron, was enthousiast, maar Pels heeft voor de vernieuwing geen goed woord over, ongetwijfeld mede omdat zijn bête noire Jan Vos, toen regent van de schouwburg, een groot voorstander van de verbouwing geweest was. Cf. C.N. Wybrands a.w. p. 103-16 en W. Kuyper a.w. p. 109-12 Kuyper vermoedt dat Philip Vingboons de architect van de verbouwing is geweest.

444-8 Van Domselaer (p. 207) meldt dat de schouwburg ‘met te zamen het meeste binne-werk’ zal worden afgebroken. Over zijn gebleven de beelden van Thalia en Melpomene. Kuyper a.w. p. 112.

448 Waar 't nóch in staat: bestond het nog.

[p. 56]

450

Daar Burgermeesters toen zés Hoofden over stélden;⁴⁵⁰

 

Wier waare pligt niet was alleenlyk gaâ te slaan⁴⁵¹

 

Der armen voordeel, als een' zeer verkeerde waan

 

Van min doorzichtige aan het vólk wil doen gelooven;⁴⁵³

 

O neen, de pénningen, die de armen trékken boven

455

De onkósten, die men doet, én doen moet, zyn alleen

 

Een' toegift, 't zy de plaats veel voordeel heeft, óf geen.

 

Het inzigt is om 't goed te kweeken, 't kwaad te hind'ren,⁴⁵⁷

 

Mét aan der édelste, én voornaamste burgr'en kind'ren,

 

Waar uit ge, ô Amsterdam, uwe Overheeden wacht,

460

(Wat jammer, wierden zy niet deugdig opgebragt!)

 

Een leerzaam tydverdryf in de uchtend van hun leeven,

 

Als hunn' verkiezing zo gevaarlyk is, te geeven;⁴⁶²

 

En hén te lókken na 't vermaak van 't Schouwtooneel

 

In plaats van wyngelag, van tuischbank, óf bórdeel.⁴⁶⁴

465

Der armen voordeel, daar toevallig by gekomen,

 

Dient eerst daarna, én niet vooral in acht genomen;⁴⁶⁶

 

Hoewél 't mét kunst, op deugd gegrondvést, meerder wordt

 

Bevórderd, als wanneer daar kunst, én deugd aan schort.

 

't Was dan hunn' pligt vooral op 't inzigt wél te létten,

470

De Néderduitsche taal, de zéden voort te zétten;⁴⁷⁰

 

En mét voorbeelden van een' burgerlyke deugd,

 

En leeringen 't gemoed van de onérvaar'ne jeugd

 

Te leiden; hén de lust van 't vólgen in te schérpen;

 

En hunne tógten aan de réden te onderwérpen.⁴⁷⁴

475

Tót wélk een einde, én wél mét voordacht, wierd gezét⁴⁷⁵

 

Déze altyd noodige, én uitdrukkelyke wét;

 

Van alle spélen, die na muiterijen smaakten,

 

En die maar eenigsins de Staat, óf Kérke raakten,

 

Gansch geen gezindheid uitgezonderd, af te slaan;⁴⁷⁹

450 zés Hoofden: over de wijze van benoeming en de functie van de schouwburgregenten (die aanvankelijk hoofden werden genoemd) cf. C.N. Wybrands a.w. p. 82-3. Burgemeesteren benoemden hen, zij het meestal op voordracht van de besturen der Godshuizen. De regeling dat een deel van de opbrengst van de schouwburg voor armenzorg besteed werd, leidde tot complicaties en misverstanden, zoals Pels hier en later meer dan eens signaleren zal.

451 gaâ slaan: toezien op.

453 min doorzichtige: mensen met een minder juist inzicht.

457 inzigt: bedoeling.

462 verkiezing: keuze (van levenswijs).

464 tuischbank: goktafel.

466 vooral: in de eerste plaats.

470 voort zétten: bevorderen.

474 tógten: hartstochten.

475 gezét: ingesteld.

479 afslaan: weren.

[p. 57]

480

Geen schimp, óf laster op byzond'ren toe te staan;

 

Als ook lichtvaerdigheid op 't Schouwtooneel te bréngen

 

Geensins in woorden, óf in wérken te gehéngen.^475-82482

 

Maar óch, hoe weinig is op 't réchte wit gelét!

 

Hoe armelyk zyn taal, én zéden voortgezét!

485

't Is waar, dat Staat, nóch Kérk die aanstoot heeft geleeden,

 

Die de eene, én de and're door der dicht'ren vinnigheeden

 

In Palamédes, én Iphigenia léê

 

Op de oude kamer; óf 't zy in een' plaats, óf twé^486-8488

 

Van twintig régels in Andronicus, die de yver⁴⁸⁹

490

Der stoute, én ruuwe pén van dien befaamden schryver⁴⁹⁰

 

Uit Palamédes, én Iphigenia maait,

 

Daar méê hy de akker van zyn raasend spél bezaait.

 

Ook zouden veele uit Maz' Anjéllo wél besluiten,

 

Als óf 't een' stóf was, om den onderdaan tót muiten

495

Te bréngen, én te meer, omdat het wierd vertoond

 

Voor de eerste maal, zoals (én 't was nóch geen gewoont')⁴⁹⁶

 

Het honderdpénninggéld in Hólland wierd gehéven:^493-7

 

Maar 't is te onkunstig én te érbarmelyk beschreeven,

 

Nóch 's dichters doelwit, die sléchts toeging stout, én lós⁴⁹⁹

500

Op 's meesters voorbeeld, om, als leerling van Jan Vós,⁵⁰⁰

 

Met weidsche opsnijery van woorden, én met prullen

 

Van ballingskóppen 't oor, én oog des vólks te vullen;⁵⁰²

 

Zo dat men zéggen mag de Staat te zyn verschoond,

 

Ten minsten, dat zy niet opzétlyk is gehoond,

505

Om 't vólk tót muitery, én oproer te beweegen;

 

Maar mét de Kérk is 't op eene and're wys gelégen;

475-82 Cf. Van Domselaer a.w. p. 205 over de regenten: ze ‘nemen achtinge dat 'er niets te voorschijn komt, met woorden of werken, waar door de wettelijke Regeering van staat of stadt, de Kerk, noch eenige Godts-diensten, of yemant in 't byzonder gelastert of bespot wordt. De geyle dertele en ongebontheden, al te onkuys en lichtvaerdig voor de leugt en andere tedere ooren, verbannen zy van 't Tooneel.’

482 gehéngen: toestaan.

486-8 Pels doelt hier op Vondels Palamedes (1625; tegen prins Maurits gericht) en Costers Iphigenia (1617) waarin de predikanten gehekeld worden. Alleen het laatste stuk is bij de Academie opgevoerd.

488 óf 't zy: of het moest zijn.

489 Andronicus: Jan Vos' Aran en Titus (de laatste heet voluit Titus Andronicus). In het eerste bedrijf gaat Aran nogal tegen de ‘paap’ te keer (vs. 489-91). Waarschijnlijk bedoelt Pels niet dat Vos passages uit de stukken van Vondel en Coster overneemt, maar dat hij met hetzelfde bijltje hakt.

490 befaamd: veelbesproken, berucht.

496 zo als: op het moment dat.

493-7 Thomas Asselijn vond het nodig in het voorwoord van zijn Op- en ondergang van Mas Anjello of Napelse beroerte (1668) nadrukkelijk te verzekeren dat hij niet de bedoeling had ‘om de gemoederen des volks te verrukken tot zoodaanige driften’. Dit werd beweerd omdat er juist ontevredenheid heerste over de heffing van de honderdste penning. Cf. Te Winkel IV, p. 425.

499 toeging: erop los ging.

500 leerling van Jan Vós: zo wordt Asselijn ook genoemd in een uit Nil-kringen afkomstig pamflet Antwoordt op het Voor- en Nabericht (1670) Cf. Te Winkel IV, p. 431.

502 ballingskóppen: het stuk eindigt met ‘het hooft van Anjello op een spies’ (Thomas Asselijn: 17e Eeuwsche Treurspelen. Ed. Eelco Verwijs en A. de Jager. Amst., 1907. p. 94.

[p. 58]

 

Want, zyn de Leeraars, óf 't Geloof niet régelrécht

 

Bevochten, 't is 'er van ter zyde op aangelégt.^507-8

 

De smét des Schouwtooneels, die de eerste Kristen' tyden

510

Zo hévig doemden, én nooit hébben willen lyden,

 

En die de Kérk nóch nu, nóch nimmer lyden kan,

 

Te weeten, dat het Spél een groot gedeelte van

 

De Gódsdienst maakt, is daar nóch lang in zwang gebleeven.^509-13513

 

Ik mérk my wordt van de één, óf de ander toegedreeven,⁵¹⁴

515

Die my verkeerdelyk, óf ganschlyk niet verstaat;

 

Hoe, spreekt ge nóch van die verkeerd gegronde haat?

 

Beweert ge, dat mét récht van Gódgeleerde mannen⁵¹⁷

 

Dat eerlyk tydverdryf het Schouwspél wérd' verbannen,

 

Om de euv'le gruuw'len, óf om de ongebondenheid

520

Der Heidenen? Wordt ons hunn' schuld te last geleid?

 

Wilt ge over ons, én hén hetzélfde vonnis strijken?

 

Kunt ge ons Tooneelspél by Afgódendienst gelyken;

 

Omdat men alteméts een Mars, een Jupitér,⁵²³

 

Of Pallas invoert op een Schouwtooneel? 't Is vérr'

525

Gezócht. Wie twyfelt, óf die geestige verziering⁵²⁵

 

Der oude Dicht'ren strékt alleenlyk tót versiering

 

Der Spélen, niet tót leer van Gódsdienst, óf Geloof,

 

Opdat zy de eerbiede in de Kristenen verdoov'.

 

Is dat niet last'rens waard, dat veel' veranderingen

530

Van 's waerelds wond're loop ons tot bespiegelingen

 

Op wékken, én lydt gy die op een Schouwtooneel?^529-31

507-8 zyn ... Bevochten: ook al zijn ... aangevallen.

509-13 Pels is hier voorzichtig aan het manoeuvreren. Wanneer de kerkvaders bezwaar hadden tegen het toneel, dan was dat voor een groot gedeelte om de heidens-religieuze achtergrond ervan. Dat bezwaar werd door de 17de-eeuwse Gereformeerden gedeeld, maar bovendien verzetten die zich sterk tegen het verwerken van bijbelstof op het toneel. Cf. Wille, a.w. p. 93. Pels houdt het in deze passage algemeen en noemt het een ‘smét’ dat toneel een belangrijk gedeelte van de religie voor zijn rekening zou nemen. Zo suggereert hij het met àlle theologische bezwaren eens te zijn.

513 daar: sc. op het Nederlandse toneel.

514 toegedreeven: verweten (de inhoud van het verwijt volgt in vs. 516).

517 Gódgeleerde mannen: de meest opzienbarende toneelbestrijder was Ds. Wittewrongel die in zijn Oeconomia Christiana (Amsterdam, 1661) een apart hoofdstuk aan het onderwerp had besteed. Zie inl. p. 12-13.

523 alteméts: soms.

525 verziering: vondst.

529-31 (Als je zo streng redeneert) is het dan ook niet afkeurenswaardig dat men tot filosoferen wordt gebracht door lessen uit de wereldgeschiedenis, en verdraagt ge dat dan wel op een toneel? (De tegenwerping lijkt me een redenaarshandigheidje).

[p. 59]

 

Waarom mispryst gy het Tooneelspél in dat deel?

 

Waarom benydt gy aan ons Néêrland, dat geen landen

 

Rondom ons wykt in tal van vruchtbaare verstanden,

535

Die dart'lende oeffening der lieve Poëzy,⁵³⁵

 

Of waarom bant ge'er niet alle and're dichten by,

 

Daar zulke Góden meer in vloeijen, dan in Spélen?

 

Voorwaar u schynt alleen een' vryheid te verveelen,

 

Die and're pryzen, die in alle land, én taal

540

Volop gebruikt wordt van de dichters al te maal.

 

Die wys van Spélen dan, in steê van dat daar gróflyk

 

In zou gemist zyn, in het tégendeel is lóflyk.

 

'k Bekén 't; maar wist wél, dat men my niet récht verstond.⁵⁴³

 

't Berisplyk Misbruik spruit heel uit eene and're grond.

545

Men mag wél, zonder in het minste een teer geweeten

 

Te kwétzen, de oorlóg Mars, de zon Apóllo heeten.

 

Dat raakt geen Gódsdienst, én 't komt in een Tusschenspél,

 

Of Voor-, óf Naspél vaak behoorelyk, én wél,^547-8

 

Om zinnebeeldelyk veel' dingen uit te léggen.

550

Maar, valt hier op, gelyk als 't waar is, niet te zéggen,⁵⁵⁰

 

Hét Schouwtooneel nóchtans is zo onschuldig niet,

 

Nóch zuiver; is 'er geen Afgódendienst geschiedt,

 

Verkeerde Gódsdienst is niet zélden daar geleeden.⁵⁵³

 

Het zy by Badelóch Broêr Péter zyn' gebéden,

555

Tót Gód gericht, mét zulk een 'taal, én yver stort,

 

Dat veeler téder hart in érnst bewoogen wordt

 

Gód aan te roepen, schoon 't geheel niet weet in 't midden

 

Zyns aandachts de oorzaak, nóch het oogwit van zyn bidden.^554-8

 

Het zy Sint Ursul, nét bespraakt, én doorgeleerd

560

Hét Kristen, Salomon het Joodsch geloof beweert,^559-60560

 

Wyl zy den Heiden stóf verschaffen Gód te last'ren,

 

En op die voet, helaas! de Gódsvrucht doen verbast'ren

 

In ménig' zwakke ziel, die tégen 't heilig Woord

535 dart'lende: speels (nl. door het gebruik van de oude godennamen).

543 'k Bekén 't: ik geef het toe.

547-8 Het genootschap had bijvoorbeeld in 1679 aan het stuk De malle wedding een allegorisch voor- en naspel toegevoegd waarin o.a. Apollo figureerde. Cf. Te Winkel IV, p. 444.

550 op: tegen; niet: niets.

553 geleeden: toegestaan.

554-8 Op verzoek van Badeloch spreekt Broer Peter een gebed uit (Gijsbrecht van Aemstel vs. 1800-22). Tegen deze passage was ook al bezwaar gemaakt in Tooneel-schilds-verplettering, Vondel ed. Van Lennep IX, p. 329.

559-60 In Vondels Maeghden (1639) houdt Ursula een leerstellig twistgesprek met Attila aan het slot van het eerste bedrijf. Niet Salomon zelf verdedigt in het gelijknamige stuk van Vondel het Joodse geloof, maar een wetgeleerde in een gesprek met een aanbidder van Astarte (passim in het eerste bedrijf).

560 beweert: verdedigt.

[p. 60]

 

Een' rédenkaav'ling van die aard nooit had gehoord.^561-4564

565

't Zy zich een' treurról steekt in Góds geheimenissen,⁵⁶⁵

 

En, daar 't een Leeraar is verbóden na te gissen,⁵⁶⁶

 

Dan met eerbiede, 't vólk de zin zo nét verklaart,⁵⁶⁷

 

Al waar 't den dichter van Gód zélf geopenbaard.

 

Ik zal twé Davids, nóch dry Jozéfs hier tót proeven

570

Bybréngen; Samson, nóch Adonias behoeven,

 

De Broeders, Salomon, nóch Jéptha. Zie alleen^569-71

 

Aartséngel Lucifér het wolktooneel betreên;

 

Hoor, hoe verwaaten hy, 't verhoolenste aller dingen

 

Omwroetende, zich in Góds raadbesluit durft dringen,

575

Om, 't geen voor 't aanbegin der eeuwen is geschied,⁵⁷⁵

 

Te ontdékken, dat het élk vermaaklyk vat, én ziet.^571-6576

 

Het Speeltooneel maakt dan de ménschen zo érvaaren

 

In Gódgeleerdheid, dat men Kérk, én School kan spaaren;

 

Geen Leeraars zyn 'er meer van nooden; 't Speeltooneel

580

Leert alles; 't is Góds Kérk; dér zielen lustprieel.

 

Zéndt hier de jonkheid, hier is 't nutte boek der Leeken,

 

Waar tégen zich de Kérk niet kante, óf dénk' te preeken,

 

Ten zy ze zich getrooste in de angel van een' pén

 

Te vallen, die haar wéêr punt biede, én wonde, én schénn'.^577-84

585

Verdoemlyk Misbruik! vond van schalke Jezuwyten!

 

Om dus de Kérk om vérre, óf overhoop te smyten,

 

En loos de zielen te verleijen mét aldaar⁵⁸⁷

 

Verbóden' Leeringen den vólke in 't openbaar

 

Te veilen onder schyn van tydverdryf, én speelen,⁵⁸⁹

590

Als nutte midd'len om geloovigen te teelen.

561-4 Pels bedoelt kennelijk dat ook de goedbedoelde apologieën beter achterwege kunnen blijven omdat de eenvoudige luisteraars zo op de lasterlijke aanval van heidense zijde worden geattendeerd.

564 rédenkaav'ling: betoog in een discussie.

565 zich ... steekt: zich verdiept.

566 Leeraar: predikant.

567 nét: precies.

569-71 Pels haalt vrijwel alle bijbelse treurspelen van Vondel als demonstratiemateriaal aan: Koning David in Ballingschap en Koning David Herstelt (1660); Sofompaneas (1635), Joseph in Dothan en Joseph in Egypten (1640); Samson (1660), Adonias (1661), Gebroeders (1640), Salomon (1648) en Jeptha (1659).

575 aanbegin: eerste begin (woord met bijbelse connotatie).

571-6 Tegen Lucifer (1654) was fel verzet van de zijde van de Amsterdamse kerkeraad gerezen hetgeen tot staking van de opvoeringen had geleid. De hele opzet van de Lucifer wekte ergernis, maar Pels schijnt hier speciaal te doelen op Lucifers monoloog aan het begin van het tweede bedrijf waarin hij zijn ergernis uitspreekt over de verheffing van de mens.

576 ontdékken: open te leggen.

577-84 De tegenstander die Pels hier aan het woord laat, lijkt erg veel op Vondel. In het ‘Berecht’ voor Lucifer had deze betoogd dat de mensen soms meer van de waarheid overtuigd werden door het toneel dan door de preek - hetgeen hem de woede van Ds. Leupenius op de hals had gehaald (Lucifer. Ed. Cramer-Molkenboer. Zwolle, 1935. p. 12-13 + bijbeh. aant. p. 106-7). In het Tooneelschilt (WB IX, p. 385) had hij de uitdrukking ‘der leken boecken’ i.v.m. het toneel gebruikt, en het vervolgens - nooit bang voor provocatie - nodig gevonden speciaal het toneelwerk van de Jezuïeten in dienst van de opvoeding aan te prijzen (p. 386). Vandaar waarschijnlijk Pels' felle reactie in vs. 585 ‘vond van schalke Jezuwyten!’.

587 aldaar: sc. in de kerk.

589 veilen: aan de man brengen.

[p. 61]

 

Maar Heinsius, de Groot, Schonaeus, Buchanaan⁵⁹¹

 

Zyn zonder opspraak, zalmen zéggen, voorgegaan;

 

Straf ik de Schryver? Ik wil régel, wys, nóch wétten

 

Op 's dichters hooge geest, nóch keur van schryven zétten.

595

Elk hebb' zyn inzigt; élk schryve op zyne eigen' ban,

 

En boete. 't Speeltooneel alleen blyf vry daar van,^591-6595-6

 

Is 't Bybelstóf: óf zo de Speeler 't vólk mét vreugden

 

De heirbaan wyzen zal der Kristelyke deugden;

 

En is Gódsdienstigheid des Treurspéls nutste doel;

600

Zo zét den Prédikant een kussen, én een' stoel⁶⁰⁰

 

In uw' vergadering, gy Hoofden, óm zyn oordeel⁶⁰¹

 

Te hooren, óf de stóf tót nadeel, óf tót voordeel

 

Van 't openbaar geloof der zuiv're leere strékt.

 

En óf de Kérk door 't Spél gebouwd wordt, óf bevlékt.

605

Zo is 't in 't Pausdom, daar de toegelaaten' Spélen

 

Nooit mét het inzigt van hunn' Kérk in 't minst verscheelen.^597-606

 

Hier baat geen onschuld, dat eertyds het Kamerspél⁶⁰⁷

 

De breidel was der Kérke, én vonniste wat wél,

 

Wat kwaâlyk stond. 't Is waar, dat néffens 't beeldestormen

610

Het Speeltooneel de grond gelégd heeft van 't hérvórmen.^609-10

 

Maar wee den tyden, daar de Kérk die hulp behoeft!

 

Die zyn, Gód lóf, voorby. Geen Spél, veel min geboeft

 

Is nu noodzaaklyk om misbruiken af te schaffen.

 

Indien men 't leeven van de Leeraars wil bestraffen,

615

Of valsche leer der Kérke, is hier een' tieranny,

 

Die 't schryven op den hals verbiedt? Neen, 't staat élk vry.⁶¹⁶

 

Men hoort dan wél te récht de Prédikstoelen dreunen,

 

Wén zich het Speeltooneel wil mét Góds woord bekreunen

 

Een Leeraar, die dat niet bestraft, vergeet zyn' pligt,

620

Verraadt zyn ampt, én staat zich zélven in het licht.

591 Heinsius: Daniel Heinsius, auteur van Herodes infanticida; De Groot: Hugo de Groot, auteur van bijv. Adamus exul en Christus patiens; Schonaeus: Cornelius Schonaeus, schrijver van een groot aantal bijbelse schooldrama's, gebundeld onder de titel Terentius Christianus; Buchanaan: George Buchanan, schrijver van o.a. Jepthes sive votum en Baptistes, sive calumnia. De vier genoemde schrijvers worden ook door Vondel genoemd in het ‘Berecht’ voor Salmoneus (WB V, p. 713-4).

591-6 Pels sluit zich wat de bijbelse spelen betreft aan bij een oud onderscheid: schrijven mag wel, spelen niet. Het standpunt was bijv. door Wittewrongel verdedigd (Oeconomia Christiana II, 1190), en door Vondel aan het slot van Tooneelschilt bespottelijk gemaakt (WB IX, p. 390). Cf. Wille, bijv. p. 93, 105.

595-6 op eigen'ban En boete: op eigen verantwoording.

600 een kussen, én een' stoel: een stoel met een kussen als teken van gezag.

601 Hoofden: sc. van de schouwburg.

597-606 Als ge werkelijk van mening zijt dat de schouwburg het geloof moet bevorderen, stel dan de censuur in zoals ook de Roomsen doen (alweer een impliciete uitval tegen Vondel om daarmee de predikanten aan zijn zijde te krijgen).

607 onschuld: verontschuldiging.

609-10 Deze relatie werd in de 17de eeuw, vooral o.i.v. Hooft, vaak gelegd. Cf. mijn ‘Bestudering en waardering van de rederijkers etc.’ NTg 65 (1972). p. 460-1, 462, 465, 469.

616 op den hals: op straffe van de dood.

[p. 62]

 

De groote Vondel, onnavólglyk in zyn schryven,

 

Zal myn getuige zyn, zal zélfs myn' waarbórg blyven.

 

Leen in Salmoneus zyn' Piezaneren het oor,

 

Hoe zy 't afschild'ren aan Kérkwachter Diodoor:

625

De Góden treeden hier te voorschyn mét hunn' róllen,

 

Zo raakt Jupyn ter schimp, en zyn' gemeente aan 't hóllen.

 

Gódslasterlyke vond! de Gódsdienst raast, en suft,

 

Wanneer ze dient tót Spél van ménschelyk vernuft.

 

En vérder, als de Kérk zulk schouwspél niet wil lyen:

630

De Góden hoeden ons voor zulke guich'leryen⁶³⁰

 

Eene ongebondenheid, te Pieze lang getémd,

 

Dat stémt geen spélen, als de Kérk dat tégenstémt.^{506-632621-32}

 

En 't zélfde Misbruik in de burgerlyke zéden,

 

Als in de Gódsdienst, heeft het Schouwtooneel geleeden.^633-4

635

'k Sta toe, dat schémpen op byzonderen voorlang,⁶³⁵

 

Van 't Schouwtooneel gejaagd, ging zélden meer in zwang;

 

Hoewél rampzaal'ge Min, rampzaalig in twé deelen

 

Gesplist, tót nadeel van een groot geslagt te speelen

 

Beslooten was, én reeds gespeeld waar', zo de Stad

640

Die hoon door haar verbód niet voorgekomen had.^637-40

 

De Graaf van Warfuzé, wiens dóchter door den dichter

 

Wordt ingevoerd, gelyk een' hófpop, óf nóch lichter,⁶⁴²

 

Is ook veel te onbezuisd op 't Schouwtooneel gebragt

 

Ter onverdiende schimp van dat beroemd geslagt.

645

Dóch 't wérk, wyl 't inzigt gantsch niet toely op het hoonen,⁶⁴⁵

 

Is om de onnozelheid des dichters te verschoonen.^641-6

630 guich'leryen: potsenmakerijen.

506-632 Pels is nu toegekomen aan een toen essentieel facet van de aanvallen op het toneel, nl. de bezwaren van de kerk, i.c. de predikanten. Hij geeft daarbij meteen de rechtmatigheid van bepaalde kritiek toe, nl. dat godsdienst niet op het toneel thuishoort. Van vs. 516 tot vs 542 geeft hij iemand het woord die hem verkeerd begrepen heeft en denkt dat hij met de predikanten van mening is dat heidense goden niet ten tonele gebracht moeten worden. Van vs. 543 tot vs. 576 kan Pels dan dat misverstand uit de weg ruimen en nader uiteenzetten dat z.i. godsdienstige uiteenzettingen en bijbelstof in de kerk, en niet op het toneel besproken moeten worden. In vs. 577 tot vs. 584 geeft hij weer het woord aan een ander, nu iemand die het toneel juist wel heel geschikt voor godsdienstige lering acht. Hierop reageert Pels dan met de heftige uitval: ‘Verdoemlyk Misbruik! vond van schalke Jezuwyten!’ (vs. 585), waarna hij zich helemaal aan de zijde van de verontruste predikanten schaart. Tactisch is het helemaal niet slecht gedaan: er valt veel meer nadruk op Pels' instemming met bepaalde bezwaren van kerkelijke zijde, dan op zijn verwerping van andere tegenwerpingen uit de christelijke hoek. Vondel krijgt er nogal van langs, maar de enige keer dat Pels hem bij name noemt, is het met een lovend adjectief en probeert hij de grote dichter met behulp van citaten uit zijn eigen werk te weerleggen.

621-32 Pels meent een goede greep te doen door uit Vondels drama Salmoneus enkele passages te citeren die een veroordeling van het toneel inhouden, i.c. vs. 127-30 en vs. 136-8. Dan is de ironie in Salmoneus (immers geschreven om de financiële tegenslag i.v.m. de afgelasting van Lucifer te dekken) Pels wel ontgaan. Vondel laat in de genoemde passage de conservatieve Pisaner ter verdediging van Jupiter zeggen wat predikanten steeds plegen uit te spreken. Cf. W.A.P. Smit: Van Pascha tot Noah II, Zwolle, 1959. p. 185 en passim bij de bespreking van het stuk.

633-4 Na de misbruiken op het toneel in godsdienstig opzicht behandelt Pels nu de zedelijke fouten.

635 voorlang: zoals men dat vroeger deed.

637-40 De Rampsalige Min voor Kupido (1661) van de onbekende auteur M.S.N. bestond uit twee treurspelen van die naam, elk van 5 bedrijven, waarmee echter de intrige nog lang niet aan het eind was gebracht. De regering heeft tussen beide moeten komen om te verhinderen dat dit stuk, dat een geruchtmakend liefdesschandaaltje in patricische kringen uitbeeldde, inderdaad op het toneel werd gebracht. Worp a.w. I, p. 305 en Te Winkel IV, p. 462 (Arnold-Petit 5224-25).

642 hófpop: courtisane.

645 inzigt: bedoeling.

641-6 Thomas Asselijn publiceerde in 1671 De moort tot Luyk door den graaf van Warfusee [...] over een voorval dat zich in 1637 had afgespeeld. Pels' verontwaardiging lijkt dus wat overdreven, maar wordt begrijpelijker wanneer we weten dat Asselijn in de opdracht van zijn stuk al een stevige duw tegen NVA gegeven had, en er voorts nog een speciale beschouwing tegen de opvattingen van het genootschap aan had toegevoegd. (Cf. Thomas Asselijn: 17de eeuwsche Treurspelen. Ed. Verwijs-De Jager. Amsterdam, 1907. p. 166, 167-70). Jonckbloet IV, 428 nt geeft een aanhaling uit Tsaamenpraak over de klucht van Jan Klaasz p. 53 die op de oproerige tendenties van Asselijns stukken wijst.

[p. 63]

 

De Schouwburg dan wordt maar beschuldigd by de tast,⁶⁴⁷

 

Van die haar 't schémpen op byzond'ren légt te last.

 

Maar zo men haar betygt van andere gebréken,⁶⁴⁹

650

Van vloeken, zweeren, onbetaamlyk doen, én spreeken;

 

Dat kan zy zélve niet ontkénnen, óf de jeugd,⁶⁵¹

 

Na 't Spél gezonden, om mét toegelaaten' vreugd

 

Des waerelds wond're loop, én wiss'ling te onderzoeken,

 

Wordt ménigmaal ontsticht, als zy Biron hoort vloeken,⁶⁵⁴

655

Of Aran zweeren, én neemt voor wélspreekenheid⁶⁵⁵

 

Van groote nadruk op zo gróf een onbescheid:^655-6

 

Gelyk zy acht voor fraay, én geestig rédeneeren

 

Onkuische woorden, die een zédig oor onteeren;

 

Hoe zeer men 't loochene, óf ontschuldige, én verbloem'.

660

Onnoodig is het, dat ik honderd kluchten noem,

 

Die door geen and're drift, als geilheid, zyn beschreeven.

 

De meeste heeft men van ons Schouwtooneel verdreeven

 

Sint weinig jaaren. Oene alleen is na de dood

 

Des dichters, die zyn' klucht zélf doemde, uit hooge nood,^663-4

665

En groote schaarscheid van verand'ring wéêr hérbooren;⁶⁶⁵

 

Maar had geen uitslag, als voorheen; zo waaren de ooren^663-6666

 

Alreê gezuiverd door 't afschaffen van die smét.

 

Den Schouwburgshoofden hoog bevolen door de Wét.^662-8

 

Men had de Spélen méde alreê begost te schuimen

670

Van déze schandvlék; maar veel eerder door 't verzuimen^669-70

 

Als kwaade neiging van 'de Hoofden, bleef 'er 't zaat

 

Dier ondeughd in. Zo gy wilt weeten, hoe men 't kwaad

 

Van eene geile gloed, verdarteld, én verwilderd,

 

Met wulpsche woorden, én verbeeld omhélzen schildert;

647 by de tast: lukraak.

649 betygt: beschuldigt.

651 óf: dat

654 Biron: hoofdpersoon van het succesvolle stuk van H. Roelandt (1629) (Arnold-Petit 875. Cf. Worp I, p. 320). Ook de Tooneel-schilds-verplettering (1661) noemt Bieron als voorbeeld van een lasterlijk stuk vol vloeken (Vondel ed. Van Lennep IX, p. 329).

655 Aran: hoofdpersoon van Jan Vos' Aran en Titus.

655-6 neemt ... op: accepteert.

663-4 Jan Vos stierf in 1667.

665 schaarscheid van verand'ring: gebrek aan variatie.

663-6 Oene (1642), een klucht van Jan Vos, werd in later jaren niet meer door de dichter erkend, zoals blijkt uit de voorrede van J. Lescaille voor Alle de Gedichten (Amsterdam, 1662) ** 1 v. Tussen 1670 en 1696 is geen enkele druk van Oene verschenen, hetgeen duidelijk op verminderd succes wijst. Cf. de bibliografie in Jan Vos Toneelwerken. Ed. W.J.C. Buitendijk. Assen, 1975. p. 497-9. Buitendijk weet voorts te melden dat het stuk na 1672 niet meer op de Amsterdamse schouwburg vertoond is. (a.w. p. 237).

666 uitslag: succes.

662-8 Bij de heropening van de schouwburg in 1677 waren burgemeesteren gekomen met strenge voorschriften tegen ‘alle aanstootelijkheid [...] tegens de eerbaerheid en de betamelijkheid der zeeden’. Cf. C.N. Wybrands p. 161 en bijlage K (p. 233).

669-70 De hierboven genoemde Biron had bijv. in 1667 al een opknapbeurt gehad (Vondel ed. Van Lennep IX, p. 329 nt).

[p. 64]

675

Hoor Jémpsars rédenen tót Jozéf eens, én lét⁶⁷⁵

 

Op haar' gebaerden, én de toestél by het béd.⁶⁷⁶

 

Die ritze tókkeling moog' Jozéfs hétte dooven;⁶⁷⁷

 

Maar 'k durf dat wonder van den kyker niet gelooven.

 

Nu zou de Vrouwekracht, gepleegd aan Rozelyn⁶⁷⁹

680

In 't Spél van Titus, méê van dien getale zyn,

 

't En zy de Dichter, tót een' moordról meer geneegen,

 

Die puiksieraaden meer verzuimd had, als verzweegen.

 

't Geschiedt sléchts in een' hoek van 't Schouwtooneel, én kort;

 

Zo dat het naauwelyks eens waargenomen wordt.

685

Maar als Démétrius vertélt, hoe 't hém gelukte⁶⁸⁵

 

De man te zyn, die eerst het maagderoosje plukte;

 

Als Aran zich beroemt, hoe hy zyn' geile lust

 

Met eenen ófferstier voor 't Outer heeft gebluscht:^685-8

 

Wat édel Jóngeling heeft zulke oneerb're kaaken,

690

'k Laat staan 't Gejuffer, dien zy niet van schaamte blaaken?

 

Maar zal verkrachten, én verbóden' liefde dan,

 

Als teenemaal onnut, gedoemd zyn in de ban?

 

O neen; men kan'er wél een' wys, een' styl op zétten,

 

Die 't licht ontvonkt gemoed der jeugd niet zal besmétten.

695

't Verkrachten, daar gy zo geleerdlyk over klaagt,

 

Vrouw Machteld, kwétste nooit het oor der teerste maagd.^695-6

 

Nooit stookte Goloos geil, én overspeelig minnen

 

In 't Spél van Génovéve onkuischeid in de zinnen

 

Der kykeren, hoe kuisch van oor men zy, én kiesch.^698-9

700

Zo méde, als Juliaan de zuster van Lowies

 

De Vargas voor heeft mét, óf tégen wil te onteeren,

 

In wien verwékt hy lust, óf kitt'ling tót schóffeeren?^700-702

 

Een Dichter, die 't verstaat, schrikt eer door vrees voor straf

 

Het wankelend gemoed van zulke gruuw'len af.

705

Maar gantschlyk anders is 't mét Dieuwertje geschapen

675 De verleidingsscene in Vondels Joseph in Egypten vs. 1009-1188.

676 toestél: decor.

677 ritze tókkeling: geile prikkeling; moog' ... dooven: Jozef gaat immers niet in op haar avances.

679 Vrouwekracht: verkrachting; Rozelyn: een van de personages uit Aran en Titus. De betreffende scène vs. 660-4 (Ed. Buitendijk p. 146). Ironisch meldt Pels dat het allemaal nogal meevalt omdat de dichter zich liever in moordscènes uitleeft.

685 gelukte: ten deel viel.

685-8 Aran en Titus vs. 1557 en 1587-8 (Ed. Buitendijk p. 184 en 186).

695-6 Cf. de lange openingsmonoloog in kunstrijke taal vol perifrasen van Machteld van Velzen in Hoofts Geeraerdt van Velsen.

698-9 De stantvastige Genoveva, ofte herstelde onnooselheyt door Anth. Franc. Wouthers 1e Noordndl. druk 1666. Wanneer in dit stuk de paltsgraaf van Trier op veldtocht gaat, blijft zijn vrouw Genoveva thuis onder de hoede van Golo die verliefd op haar is en zich steeds hinderlijker opdringt, maar zonder succes. Arnold-Petit 2577.

700-702 D. Heynck: Don Louis de Vargas, of edelmoedige wraak. (1668) Lisandra neemt vergif in om ontering door de vijand van haar broeder, Don Juliaan te ontgaan. Ze ontwaakt echter in zijn armen en hij stelt haar - dolverliefd - voor de keus: zijn beminde of zijn ‘boel’ te zijn. Ze kiest het eerste, maar wordt toch door hem in de steek gelaten. Arnold-Petit 1746.

[p. 65]

 

In 't spél van Iemand én van Niemand, daar 't beslaapen

 

Mét Lodewyk, die half in 't hémd zyn' straf ontvliedt,

 

Ten minsten barrevoets, op 't vol tooneel geschiedt;^705-8708

 

Ook daar Hippolito mét Klariane dartelt,

710

En élk uit geilheid zich om 't zeerst beweegt, én spartelt,

 

Als Bélleménte, die op 't mat komt, onverdiend,

 

En schélmsch bedroogen wordt van zyn' verleiden vriend;^709-12

 

't Is wél te vreezen, dat zulk lieven, lonken, lachchen,

 

Zo lódderlyk, én lós malkand're om lusjes prachchen,⁷¹⁴

715

De Jeugd in brand zét, én alzo van 't Schouwtooneel

 

De dwaalwég régelrécht doet inslaan na 't bordeel.^713-6

 

Zo lang dan is de Kérk gehouden 't Spél te straffen,⁷¹⁷

 

Zo lang het nalaat die Misbruiken af te schaffen,

 

Daar andersins die nutte, én lóffelyke kunst

720

Zich mag verzék'ren van der allervroomsten gunst.

 

Maar neem, dat Staat, nóch Kérk, nóch iemand in 't byzonder⁷²¹

 

Te klaagen hadde, nóch daar liep geen ontucht onder,

 

Waar 't Schouwspél dan een onberispelyk vermaak?

 

O neen; 't waar oogwit, het opbouwen onzer spraak,

725

En zédebeelden voor het oog der Landsgenooten

 

Te schild'ren moest vooral, zou 't wél gaan, zyn beschooten.⁷²⁶

 

Maar heeft ooit Dichter na dat nut zyn' stóf geschikt?

 

Of in de spraak op styl, én voeglykheid gemikt?⁷²⁸

 

Men toon me is 't moogelyk, men toon my onder honderd

730

Vyf Spélen sléchts, de Dróst, én Vondel uitgezonderd,

 

Daar op een' zuiv're zwier, óf zéden is gelét?⁷³¹

 

Wierd immer Schouwspél in een' hooge tóp gezét,

 

En aangepreezen van vermaarde Létterwyzen,⁷³³

 

't Was Titus. Maar wat was tóch de oorspronk van zulk pryzen?

735

Zyn' fraaye styl, óf dat de Dichter daar in bragt

 

Al, wat hy 't allerwreedst, én allergruuwlykst dacht

 

Te weezen? Even óf hy 't édel wit wou raaken,⁷³⁷

 

Om 't vólk tót beulen, óf tót moordenaars te maaken;

705-8 Allemaal personages uit Isaac Vos: Iemant en Niemant (1645). 5e dr. 1670. Arnold-Petit 3537. De door Pels gegispte scènes in III, 8, en III, 10.

708 barrevoets: minnaar Lodewijk vergeet zijn laarzen.

709-12 De hier genoemde personages heb ik niet nader kunnen identificeren.

714 prachchen: smeken.

713-6 Iacob Koeman geeft in zijn als leesdrama bedoeld stuk Schouwspels beschouwing (1662) een levendig beeld van de jeugd die volgens hem zo van het toneel naar het bordeel trekt (Vondel ed. Van Lennep IX, p. 383-4.)

717 gehouden: verplicht.

721 neem: stel.

726 beschooten: getroffen.

728 voeglykheid: decorum.

731 zuiv're zwier: juist (poëtisch) taalgebruik.

733 vermaarde Létterwyzen: de grote promotor van Jan Vos was Caspar van Baerle die zijn enthousiasme op veel literatoren uit zijn kring wist over te brengen, w.o. Huygens. Cf. Buitendijk, Vos p. 28-9.

737 Even óf: alsof.

[p. 66]

 

Als Wraak de onteerde Maagd van hand, én tong berooft,

740

De Vader van zyn' hand, twé Zoonen van hun hoofd,

 

Twé andere verplét, én 's Keizers Broêr doet hangen:

 

Als Weêrwraak op haar' beurt twé Broeders, na het vangen,

 

't Hart uit het lyf rukt, én de Wreeker brandt, én blaakt;

 

De Véldheer's Vórsten Bruid, de Vórst de Véldheer raakt

745

In 't harte, 's Véldsheers Zoon de Vórst wéêr; én dry moorden

 

Op éénen ogenblik geschieden mét dry woorden.^739-46

 

't Schynt échter, dat men door onkunde van een' kunst

 

Aan alle nieuwigheid, én ongewoonheid gunst,

 

En achting toedraagt. Op dat dwaallicht zyn die vaerzen,

750

Tróts brommende, als geschoeid op Sofokleesche laerzen,⁷⁵⁰

 

‘Waar méde een Ambachtsman, een ongeletterd gast

 

‘Der dicht'ren gantsche Reij óp Hélikon verrast,^751-2

 

Voor 't meesterproefstuk van een wonderwérk gehouden,

 

En 's Dichters eernaam vér verhéven boven de Ouden.⁷⁵⁴

755

Maar, zo men 't oordeel eens onzydig véllen zal,

 

Durft iemand zich van zulk een' styl, in wélk geval

 

't Ook zy, bedienen, die geen windbuil wil gelyken?

 

Of 't Spél, als leerzaam, aan zyn' kinders laaten kyken?

 

Neen zéker; al wie tucht, én réd'lykheid bemint,

760

Of houdt van voeglyk, én natuurlyk spreeken, vindt

 

Zeer weinig smaak in zulk opsnijen, én zulk raazen.⁷⁶¹

 

't Was echter 't Spél, 't wélk toen de meeste jonge baazen,⁷⁶²

 

Die zich bemoeiden mét de kunst, tót vólgers had

 

Door 't waanen, dat hier in geen kleine nadruk zat,⁷⁶⁴

765

Verstaanelyke taal van 't Schouwtooneel te schoppen,

 

En 't oog der kyk'ren mét veele opgesmukte poppen⁷⁶⁶

 

Van ongelyke kunne, én oude; 't hart mét moord,⁷⁶⁷

 

En wreedheid, als die na hun oordeel 't meest bekoort;⁷⁶⁸

 

En 't oor met weidsch gesnor van woorden te vermaaken.^766-9

770

Dóch 't miste hén hier méde in achting te geraaken

739-46 Al deze gruwelijkheden komen inderdaad in de Aran en Titus voor. Men vergelijke het overzicht van het stuk door Buitendijk a.w. p. 48-53.

750 Tróts brommende: hoogdravend klinkend; Sofokleesche laerzen: cf. aant. bij vs. 107.

751-2 Deze regels zijn een iets omgewerkt citaat uit Barlaeus' lofdicht voor Aran en Titus. Cf. Buitendijk, Vos p. 107.

754 De laatste regels van Barlaeus gedicht luiden: ‘Athenen las het Spel en sprak; ik schrijf niet meer, / Die ons door glas verlicht, verduystert al ons eer.’

761 opsnijen: overdreven voordragen.

762 baas: ‘bol’, talentvol man.

764 nadruk: uitwerking, belang.

766 pop: (menselijke) gestalte, figuur.

767 oude: leeftijd.

768 als die: daar die.

766-9 Pels wijst op de grove effecten op oog, hart en oor van de toeschouwers.

[p. 67]

 

By lieden van verstand; schoon 't wierd gepreezen van

 

Het sléchtste vólk; gelyk ook meest Jan Alleman,^770-2

 

De wélgeboor'ne minst na Titus zyn geloopen.

 

'k Doe licht'lyk hier de mond eens Hoofds der Schouwburg open,⁷⁷⁴

775

Die niet gelooft, dat zy, die nu Régenten zyn,

 

Het béter vatten: Hoe? (dus spreekt hy) mét wat schyn⁷⁷⁶

 

Veracht'ge Titus 't geen den Armen zoo veel voordeels

 

Gedaam heeft? Is 't juist al verwérpelyk uws oordeels,^777-8

 

Daar Schoolgeleerdheid, óf daar Létterkonst aan faalt?

780

'k Bekén dan, dat 'er lang, én gróflyk is gedwaald:

 

Maar dit is 't oud gelél, gy praat, als and're, én weet 'er

 

Zeer weinig af, na 'k hoor; wy Hoofden wisten béter

 

Dat na de Spélen, die gy voorstaat, zulk een' loop⁷⁸³

 

Toevloeide, als óf men 'er Triakel had te koop.⁷⁸⁴

785

Voorbeelden zoude ik u by stapels konnen toonen,

 

Vreesde ik de uitsteekendste in de Dichtkunst niet te hoonen.

 

Men loopt 'er dwars van af, hoe doorgezift, hoe fijn

 

Van rédeneering, taal, en zéden zy ook zyn.

 

Heel anders gaat het mét den vólke een Spél te schaffen,

790

Daar worst'len, schérmen, schóts uitluchten, wéderblaffen,⁷⁹⁰

 

En snaauwen tusschen twé, dry Koningen, ja tien,

 

Zo 't sléchts den Dichter slaagt, gehoord wordt, én gezien;⁷⁹²

 

Die, élk 't om prachtigst uitgerust, hunn' stém doen dond'ren

 

In de ooren, dat het dreunt; dewyl 't my zou verwond'ren,

795

Al slaat men nóch de kunst, nóch taal, nóch zéden gâ,⁷⁹⁵

 

Indien men 't voordeel niet zou vinden in de lâ.

 

De Gódshuisvaders, door wiens keur men ons tót Hoofden⁷⁹⁷

 

Aanstelde, als die alleen, ô Gaauwerts, u geloofden,⁷⁹⁸

 

Wy hadden het naar uwe om hunne zin gedaan:

800

Want altyd hébben wy 't, gelyk als zy, verstaan.⁸⁰⁰

 

Maar meent ge, als wy hen 't géld opbragten alle jaaren,

 

Het geen men is gewoon voor de Armen te vergaâren,

770-2 Pels heeft in het voorafgaande Vos gediskwalificeerd als vulgair dichter en moet om zijn bewijsvoering te voltooien ook melden dat hij vooral bij het lagere volk succes had. Hij lijkt daarbij wel te overdrijven. Wybrands p. 92 deelt mee dat in 1645 de koning van Polen met de prins van Oranje de Aran en Titus bezocht. Zie voorts Buitendijk, Vos p. 28-30.

774 'k Doe licht'lyk hier ... open: Het komt goed te pas hier het woord te geven aan iemand die destijds hoofd van de schouwburg was. Deze bestuurder spreekt tot vs. 843. Hij legt uit dat de repertoirekeuze gedaan moest worden op financiële gronden. Anders zouden de Hoofden spoedig gewipt zijn door de regenten van de godshuizen.

776 schijn: drogreden.

777-8 Het stuk is inderdaad een kassucces geweest. Cf. de lange lijst van opvoeringen in Buitendijk, Vos, p. 82-3 en de berekening van de recette in het seizoen 1658-9. Het stuk had toen de hoogste gemiddelde opbrengst, nl. fl. 277 per voorstelling.

783 Dat: afhankelijk van 't oud gelél (781): het is kletspraat dat ...

784 Triakel: wondergeneesmiddel.

790 schóts uitluchten: schamper uitschelden.

792 slaagt: lukt.

795 slaat ... gâ: neemt ... in acht.

797 De hoofden van de schouwburg werden door de burgemeesters benoemd op voordracht van de regenten van de liefdadige instellingen. Pas later in 1677 nam de stadsregering de benoeming van de regenten geheel in eigen hand.

798 als: indien.

800 Pels laat ironisch een van de vroegere Hoofden zelf zeggen dat ze altijd naar de pijpen van de godshuisregenten gedanst hebben. Cf. Wybrands, p. 141.

[p. 68]

 

Dat zy ons vroegen, óf het Spél meer achting won,

 

Of't aan de kénners, óf aan 't graauw behaagen kon?

805

O neen; zy weeten acht één meer te zyn, dan zéven.

 

Indien men dan na 't jaar, van Spélen, fraay beschreeven,

 

En zédestichtelyk, maar zéven had gebragt,

 

En van de Spélen, zo die rompslomp vallen, acht;⁸⁰⁸

 

Hunn' wit was, om geen één op zéven te verliezen,

810

De laatste blindelings, én voor de eerste vér te kiezen.

 

Wat zou het zyn, zo 't veel verscheeld had. Och! de gunst⁸¹¹

 

Van Filozoofen, én Poeeten; stichting, kunst,

 

Nóch styl was magtig ons te hélpen, nóch beschérmen;

 

Wy waaren alle zés, als óf de kist der Armen

815

Door ons, óf onze schuld van 't ov'rig waar' beroofd,

 

Gelyk misdaadigers, het vólgend jaar onthoofd.⁸¹⁶

 

Régénten, is 't aan u niet zonneklaar gebleeken?

 

Hoe zeer ge uw hoofd mét taal, én kunst hébt moogen breeken?

 

Hoe fraay de Schouwburg door uw opzicht was geréd?

820

Hoe groot een' luister haar door u was bygezét

 

In spél, in zang, in dans, in kleed'ren, én tooneelen,

 

In grootsche, én boertige behaagchelyke Spélen?

 

Zy hébben alle uw' liefde, én moeite, én zórg veracht,

 

Om dat gy na hunn' zin niet gélds genoeg én bragt;

825

Zy houden wél van kunst, maar meer van Dukatonnen.

 

Gy hébt te veel gespild, hébt gy wat veel gewonnen.⁸²⁶

 

Daarom ziet, hadden wy 't, gelyk als gy, gedaan,

 

't Had éveneens mét ons, gelyk mét u, gegaan.

 

En niemant (weet ik) van ons zéssen was begeerig

830

Om af te staan, als gy; Offiesiën zyn smeerig;^817-30830

 

Dit méde; daarom déê uw' pén vergeefsch gewéld,⁸³¹

 

Op 't misbruik des Tooneels. Géld was de leus, géld, géld.

 

Dus moest 'er van Sint An te méts wat onder loopen.⁸³³

 

Haarklievers mogten 't zonde, óf schande, óf misbruik doopen;

835

Als Staat, óf Kérk maar van ter zyden wierd geraakt,⁸³⁵

808 zo ... vallen: die zo maar haastig en slordig uitgebracht worden.

811 Wat ... had: en dan kan je nagaan hoe het zou zijn als er een groot verschil in opbrengst zou geweest zijn.

816 onthoofd: 1. een kopje kleiner gemaakt; 2. als hoofd afgezet.

826 Ge hebt te veel geld verspild, ook al hebt ge (in artisticiteit) veel gewonnen.

817-30 Het Hoofd (van vroeger) wijst de Regenten van nu erop dat ook zij niet tegen de Godshuisvaders opgewassen zijn. Inderdaad was op 21 augustus 1680 door een besluit van de burgemeesters de invloed van de Godshuisregenten sterk gegroeid: ze hadden een belangrijke stem bij de keuze van de nieuwe schouwburgregenten en in feite het zakelijk beheer over de schouwburg in handen gekregen. Cf. Wybrands p. 141.

830 afstaan: ermee ophouden; smeerig: voordelig.

831 Dit méde: dit baantje ook; uw' pén: de leden van het genootschap hadden heel wat vertogen ter verbetering van het toneel geleverd.

833 Cf. het gezegde: Daar loopt wat van St. Anna onder, d.w.z. dat is nogal onzedelijk; te méts: zo nu en dan.

835 maar van ter zyden: m.a.w. niet frontaal.

[p. 69]

 

En 't niet te gróf in ongeschiktheid wierd gemaakt,⁸³⁶

 

Nóch ook byzonderen al te onbeschaamd getékent,

 

Als 't géld gaf, wierd het ons zo euvel niet gerékend.

 

Het gaat in zaaken van vry wichtiger belang

840

Vaak slimmer toe; ons maakt uw' bullebak niet bang.⁸⁴⁰

 

Wie ons berispte, ons heeft de géldwinst nooit verdrooten,

 

En heeft nóch Magistraat, nóch Burger veel geschooten,

 

Als 't and're déden, schoon het maar Jan Hagel was.^842-3

 

Zulk eene ontschuldiging komt hier geenzins te pas.⁸⁴⁴

845

Zy toont veel eerder, wélk een misbruik in de zéden

 

Door kwâ regeering was ter Schouwburg ingegleeden:⁸⁴⁶

 

Dewijl gemeenlyk wordt bemanteld, én bedékt

 

Een' zaak, die, staatze in 't licht, tót schande óf nadeel strékt.^847-8

 

't Klinkt schoon te schreuwen van de nood, én 't nut der armen,

850

En als men schynen kan daar over zich te érbarmen.

 

Het nut der Armen kraait zeer hoog; maar 't is 't niet al.⁸⁵¹

 

Indien men eens oprécht de waarheit zéggen zal.

 

't Gezag ter Schouwburg wén dat over wierd gelaaten

 

Den Godshuisvad'ren, mét den Hoofden, 't schreeuwen 't praaten

855

Nam haast een eind (het moet tóch éénmaal zyn gezégd)^853-5

 

Schoon 't mét de géld ontfangst élendig ging, ja slécht.

 

Waar' 't anders waarom wort het wéldoen heel vergeeten,⁸⁵⁷

 

Waarom moet nut verschót onnut verspillen heeten?⁸⁵⁸

 

Wie wil, kan na zien, dat de Schouwburg nimmermeer⁸⁵⁹

860

Dat voordeel heeft gehad benéffens zo veel eer,

 

En achting, dan zy voor 't verand'ren heeft genooten,

 

Sint Burgermeesters haar wéêr hébben laatst ontslooten.^859-62

 

Men heeft ten minsten zo veel géld, géld, zég ik, géld⁸⁶³

836 ongeschiktheid: gebrek aan decorum, ongebondenheid.

840 bullebak: zweep (van kritiek).

842-3 De betekenis van deze regels is me niet duidelijk geworden.

844 Pels geeft repliek.

846 kwâ regeering: slecht bestuur.

847-8 Pels bedoelt: Jullie komen openlijk voor je schandelijke practijken uit, terwijl men toch gewoonlijk althans een poging doet die te verbloemen.

851 maar 't is 't niet al: maar daarom alleen gaat het niet.

853-5 Een bewijs uit de geschiedenis: Toen indertijd (in 1637) de godshuisvaders (die immers de voordracht van de hoofden mochten opstellen) medezeggenschap kregen in het bestuur van de schouwburg, was het met het gekibbel vlug gedaan. De relatie met de situatie van nu ligt voor de hand: ook nu was het de godshuisvaders meer om de macht dan om geld voor de armen te doen. Gezien de context en het woord hoofden acht ik het onmogelijk dat Pels hier een veronderstelling t.a.v. de toekomst zou doen. Voor wén = toen vgl. C. Brandt / Adr. van Cattenburgh: Het leven van Huig de Groot. Dordrecht - Amsterdam, 1727 p. 7 (materiaal WNT).

857 Waar' 't anders: ging het werkelijk alleen om ‘het nut der armen’.

858 verschót: uitgaven.

859 na zien: controleren.

859-62 Pels lijkt wat in verwarring geraakt door de opeenstapeling van ontkenningen en vergelijkingen. Ik meen dat hij bedoelt: Nooit heeft de Schouwburg vroeger, vóór de verbouwing, zoveel winst, eer en achting opgebracht als nu sinds burgemeesteren het gebouw (in 1677) weer hebben heropend.

863 géld, géld, zég ik, géld: de drievoudige herhaling drukt Pels' ergernis over het onderwerp uit, en herneemt spottend vs. 832.

[p. 70]

 

Den Armen opgebragt in zilver, én geteld,

865

Als voor het sluiten na 't verbouwen door malkander

 

In zéven jaaren gaf het één jaar door het ander,

 

Mét al de kósten (die wéleer betaalt zyn by

 

De Gódshuisvaders, én een' schat bedroegen) vry.^867-8

 

Ik zég een' schat; Zy zélf bekénnen, dat die schulden

870

Beliepen meer, dan zés én dértig duizend gulden,⁸⁷⁰

 

Zoo aan de Schouwplaats, als Tooneel, én steen, én hout,

 

Toen laast het Schouwtooneel door hénliên wierd hérbouwd.

 

All' wélke kósten, die ze om voordeel daar aan hingen,⁸⁷³

 

Niet uit het géld, dat zy daar dagelyksch ontfingen,

875

Betaald zyn; maar vooraf. Daar in het tégendeel

 

Al 't laatst verbéteren van Schouwplaats, en Tooneel,

 

En trótsér kleederen betaald is uit de rénten^876-7877

 

Der dag'lyksche inkomst, én gekóst heeft den Régénten

 

Der Schouwburg aan reed géld, én zuivere overwinst⁸⁷⁹

880

Tien duizend guldens, by de gis, voor 't allerminst;

 

Welk géld meer in de kas der Armen waare ontfangen,

 

Wén daar vooraf het géld waare aan te kóst gehangen.

 

Zo dat in derd'halfjaar men jaarlyksch meer genoot⁸⁸³

 

Vier duizend gulden, als'er voormaals overschoot.⁸⁸⁴

885

Men staak dan te onrécht den Régénten te verwyten

 

't Onnut verkwisten, én geduuriglyk te wryten.^863-86886

 

Dóch neem, ('t geen ik ontkén) dat meer van vodden kwam,⁸⁸⁷

 

Dan goede Spélen, zou dit magtig Amsterdam,

 

Wiens Burgermeesters zulk een géld aan straaten, wallen,

890

En bruggen, om de Stad te hoeden voor 't vervallen,

 

Uitgeeven; zou, zég ik, die zo bevólkte Stad

867-8 Mét ... vry: buiten beschouwing gelaten.

870 zés én dértig duizent gulden: cf. Wybrands p. 105. Jan Wagenaar: Amsterdam in zyn opkomst [...] 8ste stuk (1765). p. 742 beroept zich op de overgebleven rekening en geeft een bedrag van fl. 36663:18:8.

873 voordeel: winst (door hogere bezoekersaantallen).

876-7 Kennelijk een kleine opknapbeurt die onder het nieuwe bewind na 1677 heeft plaatsgevonden.

877 tróts: rijk, chic; rénten: opbrengst.

879 reed géld: contanten; overwinst: winst (bedoeld als potentiële winst).

883 derd' halfjaar: twee en een half jaar.

884 voormaals: onder het vroegere bewind (Pels had immers betoogd dat men ongeveer evenveel had opgebracht, afgezien van de door hem berekende fl. 4.000-.)

863-86 Deze passage is er een voorbeeld van hoe ingewikkeld berekeningen in dichtvorm uitvallen. Pels betoogt dat men in de periode van eind 1677 tot midden 1680 gemiddeld tenminste evenveel geld verdiend heeft als in de periode tussen de verbouwing (1665) en de sluiting (1672), nog afgezien van het feit dat de verbouwingskosten van 1665 (ruim fl. 36.000) niet op de schouwburgbegroting drukten maar vooraf geïnvesteerd zijn door de regenten van de Armenhuizen, terwijl recente verbeteringen (fl. 10.000) wèl op de inkomsten in mindering werden gebracht. Als dat geld ook buiten de begroting had mogen blijven, hadden de Regenten in de 2 1/2 jaar waar het om gaat gemiddeld nog fl. 4000,- meer kunnen opbrengen. In elk geval verwijt men de regenten ten onrechte dat onder NVA-bewind de zaken financieel minder goed zouden zijn gegaan.

886 wryten: twisten.

887 neem: stel.

[p. 71]

 

Niet gaeren een gering gedeelte van haar' schat

 

Tót stuiting van 't bedérf der burgerlyke zéden,

 

En voorder bouwing van verbéterde besteeden?

895

Voorzéker: Want haar raakt veel meerder het gemoed

 

Van haare burg'ren, dan 't gebouw van steenen doet;

 

Of't waare een al te gróf, én onvergeeflyk doolen;

 

En géld te hangen aan de kleine, én hooge Schoolen,

 

Aan Meesters, Rékters, én Proféssers, om een' stut

900

Der wankelende Jeugd te strékken, gantsch onnut.

 

Al kwam dan weinig géld van stichtelyke Spélen,

 

En veel van érgerlyke, ô! wat zou 't veel verscheelen

 

Om 't geld te ontstichten, óf te stichten zonder géld.

 

Tót wélk een einde is tóch de Schouwburg ingestéld

905

Van de eer, én kunst, én deugd betrachtende Amstelheeren?

 

Om géld te schachch'ren, óf te stichten, én te leeren?⁹⁰⁶

 

Wie twyfelt, weete, dat hy hunne roem verkleint.

 

't Verbét'ren van de taal, én zéden is het eind.

 

Het is een' toegift, geeft zy voordeel; én 't ontférmen

910

Der Burgermeest'ren schénkt dat voordeel mild aan de Armen.

 

Zo gy dat voordeel wilt bevórd'ren, Schouwburgist,

 

En u bekreunt mét kunst, nóch zéden, 't is gemist.

 

Dat blykt, wanneer somtyds de Schouwburg, blind van oordeel,

 

Uit vuile, uit Bybel-, óf Staatspélen zócht haar voordeel;⁹¹⁴

915

Zy lókte wél veel vólks voor ééns na 't Schouwtooneel;

 

Maar hoe behaagde zy die Heeren in dat deel?

 

Die, 't kwaad voorziende, dat daar zéker uit moest spruiten,

 

Zeer dikwils dreigden van de Schouwburg toe te sluiten;

 

Gelyk ze ook is geweest geslooten om die réên,⁹¹⁹

920

Zo schande-, én schadelyk geschat voor 't algemeen.

 

En, wierd ze in 't jaar van twé én séventig geslooten,⁹²¹

 

Uit de oorlóg is alleen zulk sluiten niet gesprooten;

 

Maar Karel Stuart op het haatelykst vertoond,

 

En Vrankryk in de Moord des Admiraals gehoond,

925

't Geen méê begonnen was na Stuarts moord te speelen,⁹²⁵

 

Was eerder de oorzaak van dat sluiten op 't beveelen

906 schachch'ren: verdienen.

914 Cf. Pels' betoog vs. 475-716.

919 De schouwburg werd voor een korte tijd gesloten tussen 23 juni 1665 en 8 februari 1666 (Cf. Wybrands p. 122).

921 Niet alleen de rampzalige toestand door de oorlog met Frankrijk leidde tot de sluiting van de schouwburg na 8 juni 1672, maar vooral politieke motieven speelden volgens Pels een rol. In mei waren er enkele voorstellingen geweest van J. Dullaarts Karel Stuart en op 8 juni was vertoond Anslo's Parijsche Bruiloft (over de Bartholomeusnacht waarin o.a. admiraal De Coligny was vermoord). Cf. J.A. Worp: Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg. Amsterdam, 1920. p. 136 noot. Met Worp ben ik van mening dat Pels' argumentatie niet sterk is: wat zou er na de oorlogsverklaring van Frankrijk en Engeland zo tegen de opvoering van deze stukken geweest zijn?

925 't Geen: welk toneelstuk.

[p. 72]

 

Der Burgermeest'ren, die eerst na het vyfde jaar

 

Op lang, én stark verzoek toelieten, dat men daar

 

Wéêr speelde; dóch mét veel verbét'ring in de wétten,

930

Om op de zéden, om op kunst, én taal te létten,

 

En niet op 't géld; om schémp, én ontucht eeuwig van

 

't Hérvórmde Schouwtooneel te doemen in de ban.^927-32

 

Dat niemand hier te bot myn zéggen tégenkraaije,

 

Of myne rédenen kwaadwilliglyk verdraaije,

935

Dat hém zeer licht te doen zou weezen mét wat schyn,⁹³⁵

 

Omdat ik 't géld alleen een' toegift zég te zyn;

 

Als óf ik 't géld niet achtte; én dat men maar moest speelen,

 

't Gaf schade, óf voordeel, dat het my niet zou verscheelen,

 

Wén 't Spél maar leerzaam was, én kunstig, nét van styl,

940

En taal. Men hól niet voort zo driftig, én ter yl.

 

't Géld, dat een Spél geeft, om der Armen beurs te styven,

 

't Zy veel, óf weinig, zal altyd een' toegift blyven;

 

Maar zulk een' toegift wordt vermeerderd door een Spél,

 

Dat stichtend, kunstig, na de régels is, én wél.

945

Wie and're proeven, als de réden, mogt begeeren,

 

Kan 't door de dagelyksche érvaarenheid licht leeren.

 

Wordt Cinna, Mitridaat, Andromaché gespeeld,⁹⁴⁷

 

Of wordt de gierigheid van Geeraard afgebeeld,⁹⁴⁸

 

't Gedwongen Huuw'lyk, óf Astrate, all' fraaye stukken;⁹⁴⁹

950

Men ziet, dat zy het vólk als na de Schouwburg rukken;

 

Zy geeven niet alleen voor één maal; maar zo vaak

 

Men ze ophaalt, voordeel, vergenoeging, én vermaak.⁹⁵²

 

Een yv'rig Schouwburgshoofd zal hier op dit wéêr vinden:⁹⁵³

 

O! 't zyn uw' Spélen, én de Spélen van uw' vrinden,⁹⁵⁴

955

Die voert gy déftig, én all' de and're slordig uit.

927-32 Eerst op 28 december 1677 gaf het stadsbestuur toestemming tot heropening op verzoek van de regenten van de godshuizen. Maar voorwaarde was dat de schouwburg ‘van alle aanstotelijkheid soo tegens de eerbaerheid en de betamelijkheid der zeeden, alsmede van Godsdienst, of 't geen van dezelve is dependerende soodanig werde gesuijvert dat sij zoude sijn buijten alle opspraek, en sulx voortaen een nut ende leersaem tijdverdrijf’. Cf. Wybrands p. 233-4.

935 schyn: drogreden.

947 Cinna: treurspel naar Corneille. De eerste druk dateert van 1683 (Arnold-Petit 1342), maar het stuk ging al op 19 aug. 1680 in première. Zie J.A. Worp, ‘Répertoire 1638-1818’ (Hs. Mij. Ndl. Ltk. sign. U.B. Leiden Ltk. 1730) onder het betreffende jaar. Mitridaat: in 1679 publiceerde Thomas Arents, daartoe aangemoedigd door leden van NVA zijn vertaling van Racine's Mithridate. Deze bewerking heeft veel succes gehad. Cf. Te Winkel IV, p. 451. Andromaché: onder auspiciën van NVA gemaakte vertaling van Racine's Andromaque (1678).

948 Nl. in De malle Wedding of Gierige Geraard (1677), een naar het Frans vertaald stuk van NVA.

949 't Gedwongen Huuw'lyk: door NVA vertaald naar Molière's Le mariage forcé (1682); de vertaling van hetzelfde stuk door Adr. Peys (1680) is volgens Te Winkel IV, p. 446 waarschijnlijk niet op de schouwburg vertoond geweest. Astrate: vertaling door D. Buysero, lid van NVA, naar het Frans van Ph. Quinault (1670).

952 ophaalt: opvoert.

953 Schouwburgshoofd: dus weer een regent van vroeger die vanuit zijn tijd op het heden reageert.

954 uw' vrinden: te weten leden van NVA.

[p. 73]

 

Spreek eens van de oude tyd, én zie, óf uw besluit⁹⁵⁶

 

Dan vólgen zal. Wat Spél heeft Titus kunnen krénken,⁹⁵⁷

 

Toen wy regeerden, óf meer gélds den Armen schénken?

 

Daar zyn'er weinige geweest, 't is al te waar

960

Tót mérklyk nadeel van de Schouwburgshoofden. Maar

 

De Cid, bekwaam genoeg het onbedachte zéggen

 

Des yverigen mans alleen te wéderléggen,

 

Zal 't weezen, dat, in yl sléchts uit het fransch vertaald,⁹⁶³

 

Nóchtans op ons Tooneel de grootste lóf behaalt.

965

Dit Treurspél, jaaren lang voor Titus komst gebooren,⁹⁶⁵

 

Heeft yders achting steeds doen groeyen, nooit verlooren;

 

En, schoon 't zo vaak, én meer, dan Titus, is vertoond,⁹⁶⁷

 

Ook zyn' vertooners ruim zo ryklyk heeft beloond,

 

Zal na veel jaaren nóch een tréflyk Treurspél heeten,

970

Als 't ander lang zal dood gespeeld zyn, én vergeeten.

 

Wat zyn de rédenen dier achting? 't is niet hoog,

 

Nóch tróts van trant, én styl; het flikkert niet in 't oog

 

Door veel toetakelings van toestél, óf persoonen.⁹⁷³

 

't Gevécht van lyf om lyf, dat veele in 't oog vertoonen,

975

Als iets uitsteekends, én de stryd in 't open véld,

 

Die veeltyds 't Schouwtooneel in rép, én roere stélt,

 

Geschiedt niet voor het vólk, maar achter de górdynen.

 

Men ziet 'er Engel, geest, nóch monsters in verschynen.^974-8978

956 besluit: conclusie.

957 krénken: afbreuk doen aan.

963 Zal 't weezen: zal er het voorbeeld van wezen.

965 jaaren lang ... gebooren: Pels doelt hiermee op Corneille's origineel (1637).

967 Cf. de lijst van uitgaven in Worp I, p. 344 noot

973 toetakelings van toestel: ingewikkelde toneelmachinerieën.

974-8 Noch het tweegevecht tussen Rodrigue en Sanche, noch de strijd met de Moren wordt op het toneel vertoond.

978 Het stuk mist de bekende ingrediënten van de Senecaanse gruweltragedie en evenmin is er een Deus ex machina - zoals bijv. de engel in Vondels Gijsbrecht - om de goede afloop tot stand te brengen.

[p. 74]

 

Waar schuilt het dan? In 't wérk, de zéden, én de zin

980

Der rédeneering, daar steekt zo veel fraayheid in.

 

Wie hoort Chiméne, wie hoort Don Rodrigo klaagen,

 

Dien 't hart niet week wordt om hunn' ramp te hélpen draagen?

 

Wén kinderlyke pligt in wéêrwil van 't gemoed

 

Zo wreede stórmen op hunn' zuiv're liefde doet.

985

Het speelt alleenlyk niet voor de ooren, nóch voor de oogen;

 

Maar voor de ziel, die, door dat voorbeeld opgetoogen,

 

Onweetend neiging krygt tót vólging van een' deugd,⁹⁸⁷

 

Die zy in anderen beschouwt mét zulk een' vreugd.

 

Ik weet, wat stóf'er is dit Spél te wéderspreeken;

990

'k Weet, dat de maaker zélf zyn Spél van veel' gebréken

 

Beschuldigt; wat men van de taal zégt, rym, én styl,

 

Die de Overzétter mét geen roffel, 'k zwyg een' vyl,⁹⁹²

 

Heeft overloopen; én 'k bekén, het déê geen hinder,

 

Als dat wat nétter waar'; maar daar het meerder 't minder

995

Zo krachtig overweegt, daar keurt men om het zoet,

 

't Geen onze geest geniet, dat minder licht voor goed.

 

Ook is de misstal klein, de tyden na gerékend,

 

Toen 't eerst in 't licht kwam, schoon Córneille zélf het tékent.⁹⁹⁸

 

Het speelt geen maanden, nóch tooneelt zo woest, én wyd,

1000

Of 't houdt, schoon eenigsins gedwongen, plaats, én tyd.

 

Ook is de dubbelheid der stóffe weinig te achten;

 

Want onze inbeeldingen zyn mét zo groote krachten

 

Door Don Rodrigoos, én Chiménes ramp vervoerd,

 

Dat ons de Infante niet eens aangaat, nóch ontroert:

1005

Zo dat'er niemand na zou taalen, nóch haar missen,

 

Al onderstond men haar heel uit het Spél te wisschen.^{974-10061001-61006}

 

En schoon het juist in taal, én styl, én rym zo nét,

 

En zuiver, als 't behoort, niet over is gezét,

 

Men weete, eer dat men spreek' tót nadeel, óf verkleining

1010

Van de overzétting, dat nooit's Overzétters meining

 

Geweest is, mét het Spél te geeven in de druk,

 

Het oordeel van élk één te nooden op zyn stuk;

987 Onweetend: zonder dat ze het zich bewust is.

992 roffel: schaaf voor het ruwste hout.

998 schoon ... tékent: al heeft Corneille zelf zijn naam eronder gezet.

974-1006 Voor een goed begrip van Pels' uiteenzetting geef ik een zeer beknopt overzicht van Le Cid. Het thema is als zo vaak het conflict tussen plicht en liefde. Rodrigue en Chimène beminnen elkaar, maar worden er door de noodlottige loop der gebeurtenissen toe gedwongen op elkaars ongeluk uit te zijn. Rodrigue doodt, om een belediging zijn vader aangedaan, de vader van Chimène, en omgekeerd moet Chimène dan de dood van haar vader op Rodrigue wreken. Nadat Rodrigue de vijandelijke Moren uit het land verdreven heeft, zal hij in een godsgericht strijden met Don Sanche die door Chimène als haar wreker is aangewezen. De winnaar van het gevecht zal met Chimène trouwen. Rodrigue, overtuigd van haar liefde, verslaat zijn tegenstander en er ontstaat uitzicht op een gelukkige afloop. De zaak wordt nog gecompliceerd doordat ook de dochter van de koning, de Infante, op Don Rodrigue verliefd is. Dit overzichtje zal duidelijk maken dat Corneille het met de leer van de eenheden, m.n. die van tijd en plaats, moeilijk heeft gehad. In het later aan het stuk toegevoegde ‘Examen’ geeft hij ook toe: ‘Je ne puis dénier que la règle des vingt et quatre heures presse trop les incidents de cette pièce’. Wat de plaats van de handeling betreft, heeft hij zich tot een betrekkelijke eenheid van plaats moeten beperken. De kritiek die op deze en andere punten tegen het stuk losbarstte was zo hevig dat ze onder de naam ‘La querelle du Cid’ bekend bleef. Pels ziet de bezwaren wel, maar prijst de Cid als een stuk dat het niet van grove effecten à la Jan Vos moet hebben, maar dat door de indringende taal tot het gemoed spreekt.

1001-6 Pels acht het optreden der Infante wel geen succes, maar anderzijds is de kijker zo onder de indruk van het lot der hoofdpersonen dat het eventuele gebrek aan eenheid van handeling er niet veel toe doet. Ook Corneille zelf noemt dit verhaal een los van de handeling staande episode die men evt. zou kunnen veroordelen. Trois Discours p. 71.

1006 onderstond: ondernam, beproefde.

[p. 75]

 

Maar dat hy 't eerst Bedryf ter loop heeft opgeslagen

 

Een' Juffer te gevalle, én onder 't wérk behaagen

1015

Tót voort te vaaren kreeg; zo dat hy tót het énd,

 

Gelyk men wandelt in gedachten, is beléndt;

 

Dat sint, een afschrift hém stilzwygend zynde ontnomen,

 

Het voort in 't licht, én op de Schouwburg is gekomen;

 

Waarom de laatste hand daar aan niet is gelégd.^1010-19

1020

En échter is het nóch verachtelyk, nóch slécht.

 

Neen zéker; want, zo sléchts ter vlugt vertaald, én jagtig,

 

Is 't heel natuurlyk, klaar verstaanlyk, én zeer krachtig;

 

Ja zo, dat niemand licht zou durven onderstaan¹⁰²³

 

De hand aan 't schaaven, én veranderen te slaan;

1025

Of die het waagde, zou 't van veel' voorneeme gaaven,

 

Daar 't nu méê pronkt, misschien berooven, door 't verschaaven.

 

Ook was 't onmooglyk, dat uit Raadsheer Heemskérks hand,¹⁰²⁷

 

Die steeds geleid wierd van zyn hoog verlicht verstand,

 

Iets aan de dag kwam, dat mét blydschap, én verlangen

1030

Niet wierd te moet' gezien, én mét vermaak ontfangen;

 

Schoon zyne zédigheid steeds in haar' paalen bleef,¹⁰³¹

 

En hy zyn' wérken, hoe uitsteekende, onderschreef

 

Mét Veniam pro laude; in 't Néêrduitsch, tót belooning,¹⁰³³

 

Verzoek ik, vér van lóf te hoopen, om verschooning.

1035

Ja 't is der Dichtkunst al te jammerlyk mislukt,

 

Dat zulk een geest zo vroeg der waereld wierd ontrukt;¹⁰³⁶

 

Want zyne pén, bekwaam om alles uit te voeren,

 

Had veelen blafferen de mond licht konnen snoeren

 

Met and're wérken, daar hy taal, én styl wat nét¹⁰³⁹

1040

Beschaafd, én op het rym wat naauwer had gelét.

 

En échter heeft de Cid door al die névels heenen,

 

Gelyk een' héld're zon, het Schouwtooneel bescheenen.

 

De grootste wélstand, na myn oordeel, geeven wél

 

De zéd'lykheeden, én hartstógten van dat Spél;¹⁰⁴⁴

1045

En zo by ons de taal, in 't Fransch de schikking nétter¹⁰⁴⁵

 

Geweest waar', grooter lóf behaalde ooit overzétter

 

Nóch maaker; wyl de kunst ontwyfelyk groot goed,

 

En voordeel, nimmermeer het minste nadeel doet.^959-1048

 

Die Spélen geeven géld, én worden altyd gunstig

1010-19 Pels heeft de gegevens die hij hier vermeldt, ontleend aan het voorwoord van de drukker (gebruikte editie Amsterdam, 1662) die de lezer verzekert dat het niet de bedoeling van de auteur geweest was dat zijn werk het licht zou zien en dat hij er alleen toestemming voor gegeven heeft omdat er minderwaardige afschriften in omloop waren. De schrijver zelf geeft onder het pseudoniem Veniam pro laude nog aanvullende informatie: op verzoek van haar ‘welcker bidden by my gebieden was’ is hij met zijn vertaling begonnen en allengs verder gekomen dan oorspronkelijk in zijn bedoeling lag. En nu de drukker eenmaal ‘dese malligheden’ in handen gekregen heeft, staat hij uitgave ervan maar toe.

1023 onderstaan: wagen.

1027 Raadsheer: Heemskerck was sinds 1645 lid van de Hoge Raad. Cf. D.H. Smit: Johan van Heemskerck 1597-1656. Amsterdam, 1933. p. 17.

1031 zédigheid: bescheidenheid; paalen: grenzen.

1033 Veniam pro laude: ‘verschoning in plaats van lof’, de zinspreuk waarmee Van Heemskerck ook het voorwoord voor de Cid had ondertekend.

1036 zo vroeg: hij werd nog geen zestig jaar.

1039 daar: waarin.

1044 zéd'lykheeden, én hartstógten: de èthè en pathè (Aristoteles, Poet. 1, 5), de karakteristieke morele kwaliteiten en de meer voorbijgaande emoties.

1045 schikking: opbouw; nétter: meer volgens de regels.

959-1048 Pels behandelt de vertaling die Johan van Heemskerck van Corneilles Le Cid gegeven heeft (1641) als voorbeeld van een goed en attractief toneelstuk.

[p. 76]

1050

Ontfangen, daar men taal, én fraaije zéden kunstig

 

In waarneemt. Laat de Fransche ons tót een voorbeeld zyn.

 

Hoe nét zyn die van taal? hoe zédenryk? hoe fyn

 

In kunst van schikking, in hartstógten, én gedachten.

 

't Zyn deugden, die zo hoog doen hunne Spélen achten,

1055

Dat hunne taal tót aan des waerelds uiterst énd

 

Door Schouwspéldichters, én tooneelstóf wordt bekénd.

 

Ja dat de Dichters, die zich mét tooneelstóf moeijen,

 

Wanneer ze uitsteeken, zien hunn' staat, én schatten groeijen

 

Niet minder, dan hunne eer. Dus gaat ons Vrankryk voor,

1060

En strékt een' fakkel, om te vólgen op dat Spoor.

 

Want wat zal schorten aan veel' fraaije Spaansche Spélen,

 

En Engelsche, als men wél wil létten op 't verdeelen

 

In Handelingen, én Uitkomsten, dat men die

 

Zo lief niet, als de Fransche, óf lichtlyk liever zie

1065

Om hunne veelheid van voorvallen, én hunn' volheid

 

Van vindingen? Aanschouw 't Verwarde Hóf, de Dolheid,^1061-61066

 

Lowies de Vargas, het Veranderlyk Geval;

 

Van schikking zyn zy wild in plaats, én tyd; maar all'

 

De waereld pryst de stóf, Geleerde, én Ongeleerde.

1070

Zy zyn niet fraaij door onbetaamlyke, óf verkeerde¹⁰⁷⁰

 

Oppronkingen; maar door zeer leerzaame aardigheên.

 

Men ziet'er trouwe Liefde, én Staatzugt in 't gemeen

 

Malkand'ren tégengaan; men hoort 'er lóflyk spreeken

 

Ter gunst van pligt, én eer, ter ongunst van gebréken;

1075

Zo dat ze, al zyn ze juist niet in de winkelhaak,¹⁰⁷⁵

 

Daar door den kykeren aanbréngen groot vermaak.

 

En wil men eens een Spél van de Engelschen ontleenen,

 

Hunn' zwier navólgen, én de nétte kunst mét éénen

 

Waarneemen, lichtlyk, dat het zich in tóp verhéff',

1080

En alle vindingen der Franschen overtréff':^1061-80

 

Want zéker, zo de kunst wierd wél in acht genomen,

 

Zou, meent men, minder géld daarom in de Armkist komen?

 

O neen; maar meerder: want voorwaar vermaak door kunst,

 

En zéden ondersteund, verdient all' 's waerelds gunst.

1085

O Dichter, wacht u dan wanórdentlyke stukken,

1061-6 Als men op de juiste wijze aandacht zou geven aan de indeling in bedrijven en scènes, dan is er geen enkele reden waarom men mooie Spaanse en Engelse stukken niet even graag of liever dan de Franse zou zien.

1066 't Verwarde Hóf: L. de Fuyter: Het verwarde hof, (1647; ten onrechte als een vertaling van Lope de Vega aangekondigd); de Dolheid: G. van Staveren: De dolheyt om de eer (1661; naar het Spaans); Lowies de Vargas: D. Heinck: Don Louis de Vargas (1668; naar Alarcon y Mendoza); het Veranderlyk Geval: D. Heinck: Veranderlyk geval, of stantvastige Liefde (1663; naar het Spaans). Cf. Worp II, p. 127-8 + noot.

1070 fraaij: attractief.

1075 al ... winkelhaak: al voldoen ze niet aan alle regels van de kunst.

1061-80 Pels heeft er alle begrip voor dat men de Spaanse en Engelse spelen waardeert om hun boeiende stof, maar bepleit dat men ze op de Franse wijze volgens de regels zou opzetten.

[p. 77]

 

Schoon ze op een Schouwtooneel somwylen ééns gelukken,¹⁰⁸⁶

 

Te maaken; vólg, hoewél omzigtiglyk, de wét¹⁰⁸⁷

 

En régels, op het Spél mét overlég gezét:

 

Want Schouwtooneelkunst heeft haar' régels, én haar' gronden,

1090

Zo wél als Bouwkunst, na veel arbeids uitgevonden

 

Door braave meesters op der ouden Grieken spoor;

 

Leen die alom, én steeds eerbiediglyk het oor.

 

Gy mist zeer gróf, wilt gy 't gebaande pad verliezen,

 

Wilt ge, als wanhoopende, een gevaarelyker kiezen;

1095

En, met onduurzaam lóf te vréden, doen, gelyk¹⁰⁹⁵

 

De groote Rémbrand, die 't by Titiaan, van Dyk,

 

Nóch Michiel Angelo, nóch Rafel zag te haalen,^1096-7

 

En daarom liever koos doorluchtiglyk te dwaalen,¹⁰⁹⁸

 

Om de eerste kétter in de Schilderkunst te zyn,

1100

En ménig nieuweling te lókken aan zyn' lyn;

 

Dan zich door 't vólgen van érvaarene te schérpen,¹¹⁰¹

 

En zyn vermaard pénseel den rég'len te onderwérpen.¹¹⁰²

 

Die, schoon hy voor niet één' van all' die meesters week

 

In houding, nóch in kracht van koloryt bezweek,¹¹⁰⁴

1105

Als hy een' naakte vrouw, gelyk 't somtyds gebeurde,

 

Zou schild'ren, tót modél geen Grieksche Vénus keurde;

 

Maar eer een' waschter, óf turftreedster uit een' schuur,¹¹⁰⁷

 

Zyn' dwaaling noemende navólging van Natuur,

 

Al 't ander ydele verziering. Slappe borsten,

1110

Verwrongen' handen, ja de neepen van de worsten

 

Des ryglyfs in de buik, des kousebands om 't been,

1086 gelukken: succes hebben (zoals de besproken Spaanse stukken).

1087 omzigtiglyk: met wijs beleid.

1095 onduurzaam: niet blijvend (immers niet van de kenners, maar van de ongeleerde massa).

1096-7 die 't ... zag te haalen: die inzag dat hij het niet haalde bij ...

1098 doorluchtiglyk: roemvol.

1101 schérpen: verbeteren.

1102 vermaard: befaamd.

1104 houding: dit is volgens Emmens (a.w. p. 75) een typisch schilderkunstige term voor het ‘trapsgewijs verzachten van de verven’.

1107 Seymour Slive geeft ter vergelijking een afbeelding van een ets ‘Nude woman seated on a mound’. In: Rembrandt and his critics 1630-1730. The Hague, 1953. afb. 11.

[p. 78]

 

't Moest al gevólgd zyn, óf natuur was niet te vréên;

 

Ten minsten zyne, die geen régels, nóch geen réden

 

Van évenmaatigheid gedoogde in 's ménschen léden;¹¹¹⁴

1115

En doorzigt alzo min, als tusschenwydte, woog,¹¹¹⁵

 

Nóch wikte mét de kunst, maar op de schyn van 't oog.

 

Die door de gansche Stad op bruggen, én op hoeken,

 

Op Nieuwe, én Noordermarkt zeer yv'rig op ging zoeken

 

Harnassen, Moriljons, Japonsche Ponjerts, bont,¹¹¹⁹

1120

En rafelkraagen, die hy schilderachtig vond,

 

En vaak een' Scipio aan 't Roomsche lichchaam paste,

 

Of de éd'le léden van een Cyrus méê vermaste.^1121-221222

 

En échter scheen hém, schoon hy tót zyn voordeel nam,

 

Wat ooit uit 's waerelds vier gedeelten hérwaarts kwam,

1125

Tót ongemeenheid van optooisel veel te ontbreeken,

 

Als hy zyn' beelden in de kleederen zou steeken.

 

Wat is 't een' schade voor de kunst, dat zich zo braaf

 

Een' hand niet béter van haare ingestorte gaaf¹¹²⁸

 

Gediend heeft! Wie had hém voorby gestreefd in 't schild'ren?

1130

Maar óch! hoe éd'ler geest, hoe meer zy zal verwild'ren,

 

Zo zy zich aan geen grond, én snoer van régels bindt,

 

Maar alles uit zich zélf te weeten onderwindt!^{1093-11321132}

 

Opdat een Dichter dan geen moeite, én tyd verlieze;

 

Dat hy voor alles een' leerzaame stóf verkieze,

1135

Het zy zyn' lust op Klucht, op Bly-, óf Treurspél vall',

 

Eer hy eens dénke, hoe, óf wat hy zéggen zal.

 

Die leerzaamheid in Treur-, óf Blyspél is verscheiden.

 

Het Treurspél (laat u tóch het voorbeeld niet verleiden

 

Van Grieksch, nóch van Latynsch Treurdichter, nóch 't geschreeuw

1140

Der blinde vólg'ren) wraakt in déze laatere eeuw¹¹⁴⁰

 

Een' stóf, daar zy gestraft, én in élénde blyven,

 

Die zonder schuld zyn, óf onweetend kwaad bedryven.

 

Het treuren, ik bekén 't, misvoegt een Treurspél niet;

 

Maar noemt men Spél, 't geen ons niets aandoet, als verdriet.¹¹⁴⁴

1114 évenmaatigheid: juiste proporties.

1115 doorzicht: perspectief.

1119 Moriljon: soort helm. Zie WNT IX, 1145 s.v. morlioen.

1121-22 Vermoedelijk doelt Pels niet op bepaalde schilderijen maar op Rembrandt's voorkeur zijn modellen met klassieke en oosterse gewaden uit te dossen.

1222 vermaste: overlaadde.

1128 ingestorte gaaf: aangeboren geestesgaven.

1093-1132 Pels' befaamde uitval tegen de pictor vulgaris Rembrandt. Cf. J.A. Emmens: Rembrandt en de regels van de kunst. Utrecht, 1964. p. 73-7. Pels blijkt zich in zijn kritiek nauw aan te sluiten bij kunstcritici uit de klassicistische hoek - geen wonder wanneer men zich de nauwe banden tussen Gerard de Lairesse en Nil in herinnering roept. Een directe bron lijkt geweest te zijn de opdracht waarmee Jan de Bisschop zijn Paradigmata (1670) aan Jan Six aanbood (grotendeels aangehaald bij Emmens, p. 56-62). De Bisschop betoogt daarin dat kunst afbeelding van de schoonheid dient te zijn en veroordeelt de toen moderne schilderkunst die ‘naar het leven’ werkt zonder oordeelkundig onderscheid tussen mooi en lelijk: ‘Ja selfs als een Leda of Danaë soude werden uytgebeeld [...] wiert gemaeckt een vrouwe-naeckt met een dicken en gheswollen buyck, hangende borsten, kneepen van kousebanden in de beenen, en veel meer sulcke wanschapenheyt’ (a.w. p. 58-9). Ook De Bisschop wijst op de pioniersrol van de bouwkunst die volgens juiste regels werkt (a.w. p. 61). Merkwaardig genoeg doet dit ook Jan Vos in het voorbericht voor Medea (ed. Buitendijk p. 355-6), echter met de conclusie dat de eenstemmige wetten van de bouwmeesters wèl, maar de onderling verschillende wetten van de geleerden inzake toneelkunst niet bindend zijn.

1132 zich ... onderwindt: zich verstout.

1140 blinde vólg'ren: een typerende opmerking voor de Frans-klassicist; men moet de Ouden slechts volgen voorzover ze aan de juiste principes vasthielden, dus niet blind.

1144 Retorische vraag.

[p. 79]

1145

Al kan ik OEdipus niet aanzien onbewoogen,

 

Al tréft my zyne ramp mét schrik, én médedoogen;

 

Dat médedoogen, nóch die schrik kan myn gemoed

 

Niet zuiv'ren van het kwaad, niet porren tót het goed:^1146-8

 

Wélk inzigt wy het wit van alle Spélen houden.^1145-91149

1150

Het Treurspél, zo wy 't wél aanmérken, had by de Ouden

 

Geheel een ander eind; zo dat mét groote lóf

 

Die nu verwérplyke, én wanhébbelyke stóf

 

Toen goed gekeurd wierd; want zy strékte tót beweering¹¹⁵³

 

Der Républyken, op de éénhoofdige régeering

1155

Zo fél gebeeten, dat zélf de allervroomste man,

 

Wanneer hy koning was, geschat wierd voor Tieran,

 

Op wien der Góden vloek, van kind tót kind, moest kleeven;

 

Gelyk als had hy het verdoemlykst kwaad bedreeven,¹¹⁵⁸

 

Die de eerste 't waardst kleinood der vólkeren geschaakt,¹¹⁵⁹

1160

En, als een schélm, zich zélf tót koning had gemaakt.^1150-60

 

Dus moest het overspél des nazaats van Thyéstés

 

Met Clytémnéstra door haar' eigen' zoon Oréstés

 

Gestraft, én bloedschand zyn mét moedermoord betaald:^1161-3

 

Daar andersins die stóf, wén zy wierde opgehaald¹¹⁶⁴

1165

In déze tyden, mét meer vruchts op onze zinnen

 

Zou wérken, én de gunst van ménigen gewinnen,

 

Indien eene and're hand dat wreeken ondernam,

 

Of, zou 't Oréstés doen, indien 't by toeval kwam.

 

'k Zoude échter, als men my geloofde, een' Dichter raaden

1170

Eer toe te léggen op een' stóf, daar braave daaden,

 

En deugden van een Héld ten voorbeeld strékten, als

 

Een gódvergeeten boef te dingen na zyn' hals.¹¹⁷²

1146-8 schrik, médedoogen, zuiv'ren: Aristoteles (Poet. VI, 2) had aan de tragedie de eis gesteld dat zij door vrees en medelijden de zuivering (katharsis) van deze emoties diende te bewerken. Deze uitspraak is vaak misverstaan. Pels begrijpt haar alsof vrees en medelijden zouden moeten reinigen van àndere (kwade) hartstochten. Cf. Corneille, Trois Discours p. 75-86 die dezelfde opvatting heeft. Ook Lod. Meyer is van dat gevoelen (Naauwk. Ond. p. 233).

1145-9 Dergelijke kritiek op de Oedipus ook bij Corneille, Trois Discours p. 80-1: ‘bienque je ne puisse voir quelle passion il nous donne à purger, ni de quoi nous pouvons nous corriger sur son exemple.’

1149 inzigt: bedoeling, intentie; wit: doel.

1153 beweering: verdediging, ondersteuning.

1158 Gelyk als: alsof.

1159 de eerste: als eerste; 't waardst kleinood der vólkeren: sc. de vrijheid.

1150-60 Cf. Corneille, Trois Discours. p. 104: ‘et ces républicains avaient une si forte haine des rois, qu'ils voyaient avec plaisir des crimes dans les plus innocents de leur race. Pour rectifier ce sujet à notre mode, il faudrait qu'Oreste n'eût dessein que contre Egisthe; qu'un reste de tendresse respectueuse pour sa mère lui en fît remettre la punition aux Dieux; que cette reine s'opiniâtrât à la protection de son adultère, et qu'elle se mît entre son fils et lui si malheureusement qu'elle reçût le coup que ce prince voudrait porter à cet assassin de son père.’

1161-3 Orestes is de zoon van Agamemnon en Clytaemnestra. Deze laatste wordt verleid door Aegisthus, de uit bloedschande geboren zoon van Thyestes. Agamemnon werd door het paar vermoord en later gewroken door zijn zoon. De stof is door de drie grote Griekse tragici behandeld.

1164 opgehaald: opgevoerd.

1172 dingen na zyn' hals: aan zijn eind te brengen.

[p. 80]

 

Het loon der Deugd zal éd'le, én tédere gemoeden

 

Mét béter voedsel, dan de straf der Ondeugd, voeden;

1175

‘Dewyl de goede uit lust tót Deugd het kwaad doen haat,

 

‘En sléchts de kwaade uit vrees voor straf het kwaaddoen laat.^1175-6

 

Men légg'vooral dan toe op stóffen, daar de vroomen,

 

Lang worst'lend, het gevaar in 't eind te boven komen;

 

En, wyl de ménschen zeer verscheiden zyn van zin,

1180

Men voer somtyds eens een gestrafte aartsdwingland in.^1138-801180

 

Die stóffen haalt men, óf Horatius moet missen,

 

Somtyds uit Fabels, dóch meest uit Geschiedenissen

 

Der Ouden, die aan all' de waereld zyn bekénd.^1181-3

 

Op Bybelstóffen, óf op Zaaken, die omtrént

1185

Onze eeuw geschied zyn, is't niet raadzaam zich te léggen:¹¹⁸⁵

 

Gy moogt van OEdipus, van Clytémnéstra zéggen

 

Al, wat u invalt; maar van Karel Stuart niet.¹¹⁸⁷

 

Hoe licht verspraakt ge u: 't is te korteling geschied;

 

En 't is zeer nét'lig voor, óf tégen Majesteiten,

1190

't Zy gy hén martelaars, óf schuldig noemt, te pleiten.

 

Zie nu mét aandacht die verscheiden' stóffen van

 

Maria Stuart, én Johanna Graij eens an.

 

Wie déze voorstaat, schynt die ongelyk te geeven;

 

Wie beide voorstaat, wordt van alle wind gedreeven.^1191-4

1195

Weg dan van 't Schouwtooneel mét die beklémde stóf;¹¹⁹⁵

 

Weg mét de Moord tót Luik, óf Spanjens Erfprins, óf¹¹⁹⁶

 

Parysche Bruilóft; ze is gevaarlyk sléchts te schétsen;¹¹⁹⁷

 

Hoe nétter gy ze ontwérpt, hoe feller zy zal kwétzen.

 

Waarom ook Bybelstóf op 't Speeltooneel niet past:

1200

Tót die verhand'ling heeft alleen de Leeraar last.^1199-1200

 

Gevalt u ook tót stóf uws Treurspéls eigen' vinding,

 

't Zal wildzang weezen, én vermeetele onderwinding.

 

Gelyk als Arans Wraak, én Titus Wéêrwraak, óf¹²⁰³

1175-6 De aanhalingstekens duiden aan dat hier een citaat gegeven wordt. Ik heb het niet kunnen thuisbrengen.

1138-80 Pels bespreekt in deze passage het leerstuk van de ‘poëtische gerechtigheid’ dat eist dat in een toneelstuk de goeden worden beloond en de kwaden gestraft. Corneille zegt weliswaar dat hij een dergelijk einde niet als een ‘précepte de l'art’ beschouwt - in de klassieke theorie en practijk kwam het niet voor - maar gaat er toch vrij uitvoerig en met sympathie op in. Trois Discours p. 42-44 en 82-3. Vgl. L. Meyer die in Naauwk. Ond. p. 228 en 248 eveneens een gelukkig einde voor de deugdzamen bepleit.

1180 Mogelijk een toespeling op de Verloofde Koningsbruidt, treurspel van Pels' vriend Meijer. Cf. vs. 1567-68.

1181-3 Cf. Dichtkunst vs. 303-18.

1185 léggen: toeleggen.

1187 Cf. vs. 923.

1191-4 Vondel had in 1646 een treurspel Maria Stuart, of gemartelde majesteit geschreven, waarin de R.K. vorstin als een toonbeeld van deugd en onschuld werd voorgesteld. Joachim Oudaan gaf in 1648 de protestantse tegenhanger van dat stuk in zijn Johanna Grey, of gemartelde onnozelheyd waarin hij de tegen haar wil tot koningin uitgeroepen protestantse Johanna Grey stelde tegenover haar eerzuchtige R.K. rivale en overwinnares Mary Tudor. Cf. J. Melles: Joachim Oudaan; heraut der verdraagzaamheid. Utrecht. 1958. p. 37-8.

1195 beklémde: in het nauw brengende.

1196 de Moord tót Luik: Thomas Asselyn: De moort tot Luyk door den graaf van Warfusee [...] 1671; cf. vs. 641; Spanjes Erfprins: G. Bidloo: Karel, erfprins van Spanfe, 1679. cf. vs. 1724.

1197 Parysche Bruilóft: R. Anslo: Parijsche Bruiloft, 1649, cf. vs. 924.

1199-1200 Cf. vs. 543-632.

1203 De volledige titel van Vos' spel luidt: Aran en Titus, of Wraak en Weerwraak.

[p. 81]

 

Gelyk als Fabius Sévérus, wélker stóf¹²⁰⁴

1205

Der maak'ren onmagt uit het hoofd heeft moeten dichten,

 

Zynde onbekwaam om zich te wikk'len in geschichten,

 

Als aan Médéa, én aan Spanjens Erfprins blykt;^1204-7

 

Waar in de schikking na de kunst alom bezwykt;¹²⁰⁸

 

Waar in 't karakter van de schuldigen, én vroomen

1210

In 't allerminste deel niet is in acht genomen,

 

Veel min de voeglykheid der zéden, daar 't zo naauw

 

Niet eens op aankomt in een Spél, ter gunst van 't graauw,

 

En jongens uit het brein eens Windbuils opgesmeeten.

 

Vólg dan Horatius veel liever, min vermeeten,

1215

Die u na de Ilias, én de Odysséa wyst,

 

En dan uwe éd'le drift, ô Schouwspéldichter, pryst,

 

Wén gy die stóffen zo kunt kneeden, draaijen, wénden,

 

Dat zy nooit éveneens beginnen, loopen, énden.^1214-181218

 

Des braafsten Héldenstuks uitmuntendst voorbeeld steurt¹²¹⁹

1220

De kyker, zo hy 't niet gelooft te zyn gebeurd.

 

't Geschiede, óf 't geen wy maar geschied te zyn vertrouwen,¹²²¹

 

Ja slechts een' Fabel, die we ook voor een' Fabel houwen,^1222.

 

Zét uwen Spélen veel meer kracht by, én gewigt,

 

Als alles, wat gy uit uw eigen brein verdicht.

1225

De stóf eens Blyspéls, dat zeer zélden hooge zaaken

 

Verhand'len moet, óf nooit, zal ons wél bést vermaaken,

 

En leerzaamst weezen, als mén vinnig scheert de gék

 

Mét eenig burgerlyk verfoeijelyk gebrék,¹²²⁸

 

Als afgunst, hoovaerdy, verkwisting, vrékheid, tooren,

1230

Of eigenbaat; én al wat tégen het behooren

 

Van ménschlyke ommegang, én goede zéden strydt.

 

En schoon 't natuurlyk speelt, 't geen speelt op déze tyd,

 

En hier, óf hier omtrént; zo moet men zich wél wachten

 

Tót schimp der feilen van byzond'ren zyn' gedachten

1235

Te laaten gaan. Men toon' het kwaad in 't algemeen,

 

Belachch', bestraff' het, maar treed' niemand op de teen.

1204 Fabius Sévérus: toneelstuk van G. Bidloo (1680). Bidloo's stukken waren de eerste in ons land die volgens de nieuwe trant van het Frans-Klassicisme geschreven zijn, maar konden toch aan NVA niet voldoen. Cf. Te Winkel IV, p. 449. In de opdracht verdedigt Bidloo zijn eigen vinding van de stof.

1204-7 Pels redeneert dat uit Vos' Medea en Bidloo's Karel, Erfprins van Spanje blijkt dat de schrijvers niet overweg konden met mythologische en historische stof en dat ze daarom in arren moede - overigens weer zonder succes - zich op verzonnen onderwerpen hebben gestort.

1208 bezwykt: tekortschiet.

1214-18 Vgl. Dichtkunst vs. 303-18.

1218 éveneens: op dezelfde manier (als in de bron, en in andere naar dezelfde stof gemaakte stukken).

1219 Des braafsten Héldenstuks: van de dappersten heldenonderneming; steurt: hindert.

1221 't Geschiede: het waar gebeurde.

1222. Fabel: bekend verzonnen verhaal.

1228 burgerlyk: m.b.t. de onderlinge omgang.

[p. 82]

 

Ook moet de Deugd, hoewél beklaagd, niet blyven zuchten;

 

Want alzo wél in Bly-, als Treurspél, ja in Kluchten

 

Is 't aangenaamer, dat de deugd daar wordt geleerd,

1240

Dan dat daar de ondeugd, óf de zonde in triomfeert.

 

Wat geeft het aan den vólke een wonder groot genoegen,

 

Wanneer het Waarnar ziet zich na de réden voegen;

 

Als hy die Pót vol goud, mét zo veel angst bewaard,

 

Mét zo veel rouw gemist, na 't vinden onbezwaard

1245

Aan Ritsaard geeft, én door een édelmoedig kiezen

 

Koopt rust voor kommer van 't bewaaren, én verliezen:

 

Als Klaartje, onnozelyk bedroogen, én misleid,

 

Door 't knaagend overschót van Ritsaards deugdlykheid

 

Wordt blyde moeder, én vernoegde bruid in 't nypen

1250

Der hooghste nood uit vrees van straf voor haar vergrypen.^1242-50

 

Hoe stoort in tégendeel de aanschouwer zich, hoe mort

 

Men op de Loogenaar, dat zyn bedróg niet wordt¹²⁵²

 

‘Gestraft in 't énde; maar, onaangezien zyn liegen,

 

‘En Juffers, Kameraads, ja Vader zélf bedriegen,^1253-54

1255

Het alles uitvalt na zyns harten wénsch, én lust.

 

Hoe 't wordt ontschuldigd by Córneille, is ons bewust:¹²⁵⁶

 

Maar wordt zyn' réden van verschooning aangenomen

 

Voor overreeding; neen, 't wil in den man niet komen;¹²⁵⁸

 

Wy zien te graag, dat hy, wien we onrécht geeven, lydt.¹²⁵⁹

1260

Weshalven 't Huuwelyk van Niet, ook Haat-én-Nyd,¹²⁶⁰

 

De Ontrouwe Dienstmaagd, én Pefroen, én Kwaade Grieten

 

Behaagen, omdat we ons gewénschte wit beschieten.

 

Die dan verdiende lóf in 't stichten van de Jeugd

 

Behaalen wil, geef straf aan Ondeugd, loon aan Deugd.

1265

De stóf eens Blyspéls zal men licht uit alle hoeken,

 

Uit avontuurtjens van oude Almenakken zoeken,¹²⁶⁶

 

En wintersprookjens; want het onderscheid is klein,

 

Of gy die élders haalt, óf uit uw eigen brein.

1242-50 Pels vertelt de gelukkige afloop van Hoofts Warenar waarin tenslotte de deugd over de ondeugd triomfeert.

1252 de Loogenaar: de hoofdpersoon uit Lod. Meyers vertaling van Corneille's Le menteur (1658).

1253-54 De Looghenaar wordt voorafgegaan door een gedichtje ‘Aen den Leezer’ dat begint:

Al, wie belust is geestig te zien liegen
En Vader, Juffers, Vrind, en Knecht bedriegen,
Doorleez' den Loogenaar.

1256 Corneille verdedigt de goede afloop aan het slot van zijn Examen.

1258 't wil in den man niet komen: dat wil er niet in.

1259 onrécht: ongelijk.

1260 't Huwelyk van Niet: A.B. Leeuw: Het Huwelijk van Niet (Arnold-Petit 3441 3e druk, 1671); Haat-én-Nyd: Willem Ogier: Haet ende Nydt (Worp I, p. 113); De ontrouwe Dienstmaagd: A. Bormeester: Infidelitas, ofte ontrouwe Dienstmaagd (1644; Arnold-Petit 3590); Pefroen: Y. Vincent: Pefroen met 'et schaapshooft (1669; Arnold-Petit 5992); Kwaade Grieten: an.: De qua Grieten (1644; Arnold-Petit 2834).

1266 avontuurtjens van oude Almenakken: cf. voor de ‘wonderlijke geschiedenissen’ die vaak in almanakken voorkomen G.D.J. Schotel: Vaderlandsche volksboeken en volkssprookjes. Deel I. Haarlem, 1874. p. 25, 32, 48 etc.

[p. 83]

 

Die sléchts een kwakje kan in de Almenak bedénken,¹²⁶⁹

1270

Kan iemand daadlyk stóf tót Klucht, óf Blyspél schénken;

 

Zy doet zich honderdmaal van zélf op in de praat.^1225-711271

 

Maar 't is niet in de stóf, dat al de kunst bestaat;

 

Verscheidene andere sieraaden doen de Spélen

 

Zo vérre in waerde van malkanderen verscheelen.

1275

't Is nu onfeilbaar by de meeste jonge maats;¹²⁷⁵

 

Wén ze in een' mag're stóf op de éénheid van de Plaats,

 

En Tyd maar létten, én wanneer ze in hunn' Bedryven

 

Geen gaaping lyden, nóch die lédig laaten blyven,¹²⁷⁸

 

Dat hun Tooneelstuk dan verdient de lóf, én gunst

1280'

Der kénneren, én nét gemaakt is na de kunst;

 

Zich zélf inbeeldende, als dat is in acht genomen,

 

't Is dan vérre in de kunst, ja vérr' genoeg gekomen.

 

Onnoz'le, 't is het minst, dat iemand in een Spél

 

Waarneemen moet, al past het by 't voornaamste wél.

1285

De Byverdichtsels in uw' stóf zo wél te weeven,¹²⁸⁵

 

Dat zy geen dubbelheid, nóch ander misstal geeven;¹²⁸⁶

 

Zeer naauw te létten op het léggen van de knoop

 

Des ganschen handels; op het leiden van de loop

 

Tót aan de ontknooping; én 't natuurlyk fraaij ontbinden^1287-9

1290

Zyn kunsten, by geen onérvaar'ne licht te vinden;

 

Maar zeer noodzaakelyk, indien gy staat na lóf.

 

Want gy vindt uit zich zélf niet een' bekwaame stóf,

 

O Dichter, tót een Spél: ga vry in alle boeken^1292-3

 

Na Fabels, ga vry na de geschiedenissen zoeken.

1295

Door Byverdichtsels maakt men eene stóf bekwaam,

 

En door 't wél knoopen, én ontknoopen aangenaam.

 

Gelyk zélfs Titus, schoon gebrékkig in veel' deelen,

 

Karakter, plaats, én tyd, én gaaping van tooneelen,

 

In rédeneering, styl, én taal, de ruuwe hoop

1300

Trok in de ruuwe tyd mét algemeene loop.

 

Wat réden? De allergrootste (ik zég sléchts myn gevoelen)

1269 kwakje: flauwiteit, beuzelachtig verhaaltje.

1225-71 Behandeling van het blijspel.

1271 op: voor.

1275 't Is nu onfeilbaar: het is nu een vaste overtuiging, het kan niet missen.

1278 gaaping: het omgekeerde van de liaison des scènes, cf. vs. 1325-6.

1285 Byverdichtsels: episoden. Corneille behandelt deze in het Discours de l'utilité et des parties du poème dramatique. In: Trois Discours p. 71. Deze handelingen die buiten de hoofdhandeling staan dienen toch functioneel te zijn en in de intrige te passen. In het Naauwkeurig Onderwys wordt het onderwerp behandeld door Antonius van Koppenol (p. 107-112).

1286 dubbelheid: zoals bijvoorbeeld in de Cid. Cf. vs. 1001-6.

1287-9 De ‘noeud’ (knoop, verwikkeling) en de ‘dénouement’ (ontknooping) wordt door Corneille behandeld in Trois Discours p. 130-33.

1292-3 Want ge vindt, o dichter, nergens een stof die zonder nadere bewerking geschikt is voor een toneelstuk.

[p. 84]

 

Is déze, dat in al dat woeden, al dat woelen

 

Zeer ongemeene, én zeer veel' Byverdichtzels zyn,

 

Die op een oogwit van het énde, élk in zyn' lyn,

1305

Toeloopen, én het hart der kyk'ren door zulk marren¹³⁰⁵

 

Doen haaken, hoe zich al dit warren zal ontwarren;

 

Gelyk de knoop ook naauw ontknoopt is, én 't besluit

 

Bekénd gemaakt, óf 't spél, zo 't voegt, is daadlyk uit.^1307-8

 

Dit grootst, én eenig punt, dat nimmermeer, óf zélden

1310

Was waargenomen by de braafste Létterhélden

 

In 't Néderduitsch, én daar vooral op dient gelét,

 

Heeft aan Andronikus die luister bygezét.^1301-12

 

Maar 't is meer by geval, als wysheid, toegekomen;

 

Want in Médéa is dat gansch niet waargenomen;¹³¹⁴

1315

Hoewél de Dichter toen al oppermeester was,¹³¹⁵

 

En van Tooneelkunst durfde oordeelen, als van glas;¹³¹⁶

 

Gelyk hy 't klaar in zyn' voorréden heeft beweezen,¹³¹⁷

 

Waar in veel' wond'ren, veel' vreemdheeden zyn te leezen,

 

Déze onder and're: dat een botterik, een kind,

1320

Geen man van brein zich zélf aan wét, nóch régels bindt;

 

Dat Aristotelés, nóch Flakkus van de gronden

 

Der Schouwtooneelkunst niet in 't allerminst verstonden;

 

Want die was Fielozoof, onkundig in die zwier,

 

En déze kon alleen wat zingen op zyn' lier.^1323-4

1325

Leer voorders, Dichter, dat ge uw Spél zo moet verdeelen

 

In vyf Bedrijven, dat geen gaaping uw' Tooneelen¹³²⁶

 

Van één scheide, én aldus maakte één Bedryf tót twé.^1325-7

 

Dan vólgen de Eénheid van de Tyd, én van de Stéê;

1305 marren: uitstellen (van de oplossing, nl. door steeds nieuwe complicaties).

1307-8 Dit is een belangrijk punt in de klassicistische theorie. Corneille, Trois Discours p. 72 wijst er in navolging van D'Aubignac op dat men de katastrophe zo laat mogelijk in het stuk moet plaatsen om de spanning zo lang mogelijk te laten duren. Antonides van der Goes betoogt hetzelfde in het Naauwk. Ond. p. 168. Pels komt erop terug in de vss. 1370-2 en 1397-1404.

1301-12 Aan de hand van de samenvatting die Buitendijk van Aran en Titus geeft (Buitendijk, Vos, p. 47-53) kan men controleren dat inderdaad de vele verwikkelingen in het stuk in het vijfde bedrijf tot ontknoping worden gebracht waarbij ieder krijgt wat hem toekomt.

1314 Een groot deel van het laatste bedrijf van de Medea wordt gevuld met beschouwingen en discussies over het gebeurde, terwijl tenslotte Jupiter, als deus ex machina - een door de klassicisten afgekeurde oplossing - het pleit beslecht.

1315 De Medea (1667) is immers veel later geschreven dan Aran en Titus (1641).

1316 Het zoveelste grapje op Jan Vos' beroep, dat van glazenmaker.

1317 Vos heeft zijn Medea doen voorafgaan door een uitvoerig voorwoord waarin hij zijn visie op het toneel uiteenzet. Hij verzekert daarin met nadruk zich niet gebonden te achten aan de voorschriften van Horatius en Aristoteles wanneer die strijden met zijn eigen inzichten over de functie van het toneel. (Buitendijk, Vos p. 352-66)

1323-4 ‘Hy (sc. Aristoteles) heeft by my, in veel deelen, noch minder geloof dan Horacius: want dat was een Dichter, en hy een Wysgeer’ (a.w. p. 358). Cf. ook p. 362 waar Horatius een veeg uit de pan krijgt omdat hij als lierdichter de wet wil voorschrijven aan toneelschrijvers.

1326 vijf Bedryven: de door Horatius geformuleerde eis, cf. Dichtkunst vs. 405-6.

1325-7 De leer van de ‘liaison des scènes’, uitgewerkt door Corneille in Discours des trois unités etc. a.w. p. 127-8, en in het Examen van La Suivante. Iedere scène dient op een of andere manier verbonden te zijn met de voorafgaande en de volgende, het opkomen en afgaan van de acteurs dient gemotiveerd te zijn en het toneel mag niet leeg wezen. Pels zelf heeft het desbetreffende hoofdstuk verzorgd in Naauwk. Ond. p. 185-9.

[p. 85]

 

En de ééne, én de andere in 't natuurlyk zo te dwingen,

1330

Dat zy niet al te lang, nóch al te vérre en springen.

 

Want, schoon een Spél geen vier én twintig uuren speelt,

 

Nóch dat juist uw tooneel geen heele stad verbeeldt;

 

Ja zelfs al speelt het in een straat maar, óf een' kamer,

 

En in vier uuren, 't is den kénn'ren aangenaamer.^1328-34

1335

Maak voorts, dat ge élk persoon zyn récht karakter geeft,¹³³⁵

 

Zo als Horatius dat nét beschreeven heeft.

 

Sier dan mét hevige hartstógten zo de Spélen,¹³³⁷

 

Dat lange rédens zélfs den kyk'ren niet verveelen;

 

Maar dat, terwyl gy hunn' gemoederen ontroert,

1340

Hunne aandacht wérd' gewét, én waar gy wilt, vervoerd.¹³⁴⁰

 

Dan moet men op de kracht der rédeneering létten,¹³⁴¹

 

Die geen gemeene zwier den Spélen by zal zétten;

 

Vooral, indien het wél berédeneerd verhaal

 

Doorgaands is opgepronkt mét zuiv're fraaije taal,

1345

En zwier van trant, én rym. Al is het sléchts voor de ooren,

 

Als wy maar iets gemeens op nétte rymtrant hooren,¹³⁴⁶

 

't Behaagt, én is 'er pit van zin by, ô! dan doet^1345-7

 

Taal, trant, én rym zeer groot gewéld op ons gemoed.

 

Maar dénk niet, dat alleen de lóffelykste leering,

1350

De nétste rymtrant, nóch de béste rédeneering

 

Een Spél bevallig maakt; gy moet geleerd, én fyn

 

Van zin, én woorden, maar vooral verstaanlyk zyn;

 

Want schoon een Spél verdiende all' 's waerelds lóf in 't leezen;

 

't Moet, zo men 't hoort, én ziet, terstond begryplyk weezen,

1355

Of't neemt niet op. Zo méde, indien gy dingt na lóf,¹³⁵⁵

 

Moet gy die haalen uit, óf passen op uw' stóf.¹³⁵⁶

1328-34 Deze passage over de eenheden van plaats en tijd is wat gewrongen geformuleerd. Pels wil dat die eenheden een natuurlijke indruk maken en dat het geen verdienste is de volle 24 uur die maximaal toegestaan zijn te benutten en de eenheid van plaats zo ruim op te vatten dat een stad als toneelaanwijzing dienen kan, integendeel. Ideaal is in zijn ogen blijkbaar het samenvallen van speeltijd en gespeelde tijd, en speelruimte en gespeelde ruimte. Ook Corneille zou dat het mooiste vinden, al stelt hij het niet als eis - evenmin als Pels trouwens. Cf. Discours des trois unités a.w. p. 139 wat betreft de tijd, en p. 143-4 wat betreft de plaats. Ook Meijer had zich in de voorrede op zijn Verloofde Koninksbruidt wat deze eenheden betreft op een ruim standpunt gesteld. Het Naauwk. Ond. is bij monde van David Lingelbach royaal wat betreft de eenheid van plaats, maar deze noemt hetzelfde ideaal m.b.t. de eenheid van tijd. (p. 159-61).

1335 Cf. Dichtkunst vs. 349-88. Horatius doelt vooral op vaste typeringen: een oude man moet op een andere manier optreden dan een jongen, een vorst anders dan een knecht etc. Cf. Naauwk. Ond. p. 141-4 door J. Bouwmeester.

1337 Meyer, Bouwmeester en Van Koppenol hebben in het Naauwk. Ond. de behandeling der hartstochten voor hun rekening genomen (p. 221-49).

1340 gewét: gescherpt.

1341 rédeneering: in ruime zin alles wat op het toneel gezegd wordt, maar vooral van toepassing op leerzame uitspraken, zoals sententies, en wat langere betogen over onderwerpen van politieke of zedekundige aard. Cf. Meyer in Naauwk. Ond. p. 145-54.

1346 gemeens: gewoons.

1345-7 Pels betoogt dat iets dat op zichzelf niet zo bijzonder is, toch door de wijze van uitdrukking kan boeien, maar dat de combinatie van diepe gedachten en fraaie verwoording uiteraard verre te prefereren is.

1355 't neemt niet op: het maakt geen opgang.

1356 die: leering, rymtrant, rédeneering. (vs. 1349-50).

[p. 86]

 

Geen Spél ter waereld kan behaaglyk zyn, nóch sluiten,¹³⁵⁷

 

Schoon 't saamgesmeed waar' van geleerdheid, zo zy buiten¹³⁵⁸

 

De stóf blyft, én niet klaar verstaanelyk dringt voort

1360

Na 't einde, óf zo zy na de ontwarring wordt gehoord.

 

'k Weet, dat ik lichter, én mét meerder vrucht de straalen

 

Der héld're middagzon mét houtekool zou maalen,

 

En zo vergeefs haar' vaert najachten mét myn' rén,

 

Dan Hoofds, én Vondels lóf behoorlyk mét myn' pén

1365

Beschryven, óf hunn' kunst navólgen in het dichten;

 

'k Erkén die mannen voor de grootste, én klaarste lichten

 

Der Néderduitsche taal, én Dichtkunst. Maar, wat is 't?

 

Het heeft hén échter beide op ons tooneel gemist¹³⁶⁸

 

Mét all' hunn' taal, én kunst den vólke te behaagen;

1370

Alleen omdat ze niet gestaâg na 't énde jaagen,

 

Of veel doen zéggen na de ontknooping, 't geen zo goed,

 

Als 't voorige is, dóch wordt verspild in overvloed.

 

Omdat ze ook al te hoog door hunn' geleerdheid draaven,

 

Veel te ydel kwistende op een Schouwtooneel de gaaven,

1375

Waar méê zo grootsch, én tróts de Héldendichtér bromt,¹³⁷⁵

 

En daar zyn wérk zo groot een' luister door bekomt.^1374-6

 

Waar is in Néêrland een' begaafde pén gevonden,

 

Die zo, als Zégemond by Bato, in de gronden

 

Der Gódsdienst indringt, óf die ze uitdrukt zo geleerd?

1380

't Is échter veel te hoog, én diep gerédeneerd

 

Op een Tooneel voor 't vólk, 't wélk, zonder 't brein te slypen,

 

Gemaklyk straks de zin der woorden wil begrypen;¹³⁸²

 

Ja, schoon het geen ze zégt geheel verstaanlyk was,

 

Het komt tót voortgang van de handel niet te pas.

1385

Men haakt te weeten, hoe 't na veel' gevreezde élénden

 

Mét Bato, om wien 't hart bekommerd is, zal énden.^1378-86

 

't Gesprék, dat Potifar ook voert mét Jozéf in

 

Egipte wégens 't feest van Apis, én de min

 

Van Isis, weet heel nét der oude Egiptenaaren,

1357 sluiten: een goed geheel vormen.

1358 zy: sc. de geleerdheid: lering. M.a.w. de lering moet een organisch onderdeel van het stuk zijn en er niet in aparte passages aan toegevoegd worden.

1368 heeft hén gemist: is hun niet gelukt.

1375 bromt: galmt.

1374-6 Hooft en Vondel gebruiken ten onrechte op het toneel de verheven taal van de eposdichter. Cf. Corneille Trois Discours p. 62-3 over het verschil tussen de poète dramatique et l'orateur en de mening dat de toneeldichter niet op epische hoogte behoort te schrijven.

1382 straks: meteen.

1378-86 Cf. de lange monoloog van Zeghemond aan het begin van het tweede bedrijf van Hoofts Baeto vs. 379-502 waarin ze haar opvattingen over religie uiteenzet. Pels heeft twee bezwaren: het is te geleerd en het houdt de handeling op.

[p. 87]

1390

En Jooden gódsdienst af te beelden, én verklaaren.

 

't Is fraaij van styl, én stóf; 't is leerzaam, ik beken 't;

 

Maar 't stoort de kyker, die, verlangende na 't énd

 

Van Jozéfs lót, én hoe hém Jémpsar in dat branden¹³⁹³

 

Van minne, én 't hard gety van twyff'len, aan zal randen,¹³⁹⁴

1395

Mét wéêrzin aanhoort al het zéggen, hoe vol pit,

 

Hoe kunstig 't zy, dat niet récht toegaat op dat wit.^1387-96

 

Dus zal den kyk'ren ook in Vondels meeste Spélen,

 

Wén 't eigen' maaksels zyn, het laatst Bedryf verveelen;^1397-8

 

Als méde 't geene by den Ridder Hoofd de Vécht

1400

In 't Spél van Vélzen na Graaf Floris néêrlaâg zégt;

 

Omdat de gansche stóf verhandeld, hét verlangen

 

Voldaan is, én die brók schynt aan het wérk te hangen,

 

Gelyk een' wén hangt aan een lichchaam; schoon 't verhaal¹⁴⁰³

 

Al 't voorige overtroffe in vinding, zwier, én taal.^1399-1404

1405

Te veel geleerdheid kan de kyker ook niet achten;

 

Al, 't geen hy niet verstaat, verbystert zyn' gedachten.

 

De Zonne vólgt het spoor van 's ouden Thitons bruid,

 

En steekt den hémel all' zyn mindere oogen uit,^1407-8

 

Zégt Hoofd in Vélzen, én beschryft aldus het daagen.

1410

De meeste vatten 't niet; hoe kan het hén behaagen?

 

Gy kwaamt dus vérre van het Zuiden, daar de Kreeft^1410-1

 

De Mooren vérft, de boom zo weinig schaduw geeft,

 

Zégt Vondel éven na 't opschuiven der gördynen

 

In Salomon, sléchts om het land der Abissynen

1415

Bekénd te maaken; maar wie kan de zin verstaan,

 

Die in geen ander school, dan 't Néêrduitsch heeft gegaan?

 

Ten zy hém de omgang mét Geleerden, óf het leezen

 

Van boeken in die stóf misschien hébbe onderweezen.

 

Ik bid, ô Vaders van het Néderduitsch gedicht,

1420

Dat ge eene vryheid, die gy spruiten ziet uit pligt,

 

Aan de allernéd'rigste, én gehoorzaamste uwer zoonen

 

Om 't goed gevólg tóch wilt méêwaariglyk verschoonen.

 

Gy weet, dat myne drift, mét openhartigheid¹⁴²³

1393 Jémpsar: Potiphar's vrouw die Jozef tracht te verleiden.

1394 aanranden: aanpakken.

1387-96 Dezelfde bezwaren voert Pels aan tegen Vondels Joseph in Egypten vs. 471-618, waar Potiphar en Joseph een gesprek voeren over hun verschillende godsdiensten. Potiphar legt de betekenis van het feest van Apis (de begrafenis van de heilige stier en het vinden van een nieuwe) en de min van de godin Isis (voor Osiris) uit.

1397-8 Vaak vindt in Vondels drama's de katastrophe al in het vierde bedrijf plaats, en wordt het vijfde gevuld met afwikkeling en nabeschouwing. Cf. Corneille, Trois Discours p. 51 over overbodigheid van het laatste bedrijf als het stuk zijn ontknoping al eerder gevonden heeft.

1403 wén: gezwel, uitwas van vlees.

1399-1404 Hetzelfde bezwaar tegen Hoofts Geraerdt van Velsen waarin het laatste bedrijf grotendeels gevuld wordt door de monoloog van de Vecht (vs. 1478-1743) waarin deze een beeld van de glorieuze toekomst van Amsterdam geeft.

1407-8 Geraerdt van Velsen: 1188-9; 's ouden Thitons bruid: Aurora; mindere oogen: sc. sterren. Dezelfde passage wordt als te hoogdravend in de mond van een trompetter aangehaald door Meyer in Naauwk. Ond. p. 148.

1410-1 Salomon 1-2; daar de Kreeft De Mooren vérft: de Kreeftskeerkring loopt o.a. over Abessynië.

1423 drift: ijver.

[p. 88]

 

Verzéld, niet tégens u, geduchte Meesters, pleit;

1425

Maar mét u. Kón ik u hérroepen in dit leeven,¹⁴²⁵

 

'k Stél vast, gy zoudt uw' stém aan myne pooging geeven;

 

Geen and're geest bezielt de drift myns véders, dan

 

De kunst zo hoog in tóp te voeren, als ik kan.

 

Gelyk wy weeten, dat gy jaaren lang voordézen¹⁴²⁹

1430

De Stryd van Ajax, én Ulyssés hébt verweezen,¹⁴³⁰

 

En Théseus, én wat meer van u te voorschyn kwam,

 

O Ridder, braafste télg van uw' beroemde stam,

 

Omdat een' laat're tyd meer lichts gaf aan uw oordeel,

 

En dat gy uit de minste aanwyzing trokt uw voordeel;^1429-34

1435

Zo zoudt ge ontwyflyk nu, dewyl de kunst mét magt

 

Van braave mannen, én veel blókkens is gebragt¹⁴³⁶

 

In hooger' luister, veel gébréklykheids bespeuren

 

In uwe Spélen, én die voor ongangbaar keuren.

 

En gy, ô Vondel, gy, die myn voorganger zyt

1440

Mét Jépthas voorberécht, gy die de kunst van tyd^14401439-40

 

Tot tyd verbéterde, én beschaafde na de wétten

 

Der Ouden, om die op de hoogste tóp te zétten;

 

Gy zoudt my achten, én beminnen, omdat ik,

 

Zynde ééns mét u, op één én 't zélfde doelwit mik.

1445

Al moet ik nu én dan in u een' misslag wraaken;

 

Elk heeft het oog op u. In Zé is 't zékerst baken

 

Een schip op strand. De liefde, ô groote mannen, doet,¹⁴⁴⁷

 

Dat veele, 't geen gy zélf verwérpen zoudt, voor goed¹⁴⁴⁸

 

Aanneemen, én op hén vergramd zyn, én verbólgen,

1450

Die u, gelyk als zy, niet blindelings en vólgen.

 

Gy gingt mét andere, wy gaan mét u te raad';

 

Wy pryzen, zonder te verschoonen, wat misstaat,

 

Uw' wérken hémelhoog, én weeten, wélke schatten

 

Van diepe wysheid, én geleerdheid zy bevatten.

1425 hérroepen: terugroepen.

1429 gy: sc. Hooft.

1430 verweezen: veroordeeld.

1429-34 Uit het voorwoord van Granida blijkt dat Hoofts eerste toneelspelen Achilles ende Polyxena, Met Ayax en Ulisses Reden-strydt en Theseus ende Ariadne buiten zijn medeweten zijn gepubliceerd en dat hij ze niet als zijn werk wil erkennen.

1436 blokken: studeren.

1440 Jépthas voorberécht: het befaamde Berecht aen de begunstelingen der toneelkunste waarin Vondel toelichting geeft op zijn klassieke model-tragedie (1657).

1439-40 van tyd Tót tyd: in aansluiting bij de heersende opvattingen die gaandeweg nogal eens veranderden. Vondel evolueerde van Heinsius naar Vossius.

1447 doet: veroorzaakt.

1448 voor goed: als goed.

[p. 89]

1455

Mist gy in eenige kunstwétten van een Spél;

 

Al 't ov'rige is geheel verwonderlyk, én wél.^1447-56

 

Maar laat ons wéêr tót ons begonnen oogwit komen.

 

De stóf, de schikking, én bewoording waargenomen,

 

Voeg dan, Tooneelpoëet, daar uw' sieraaden by,

1460

En tooij voorts mét die lyst uw' schoone schildery;

 

Want, vérre van dat wy versierselen versmaaden,

 

Wy lyden, dat een Spél voorzien zy mét sieraaden

 

Van allerleije slag, met kleed'ren, toestél, pracht¹⁴⁶³

 

Van Schouwtooneelen, ja machienen zélf. Maar wacht¹⁴⁶⁴

1465

U zélve, dat ge u niet verwart in al 't vermooijen.

 

Want, dénkt ge alleen, hoe gy uw lystwérk op zult tooijen,

 

Verdoolde Schilder, 't is een' zaak, die zélve spreekt,

 

Dat u de magt van wél te schilderen ontbreekt,

 

Dus zoudt ge uwe onmagt graâg vermommen in sieraaden,¹⁴⁶⁹

1470

En, als de Pinksterbloem opsmukkende, overlaaden¹⁴⁷⁰

 

Mét blaak'rend klatergoud, mét diamant van glas,

 

En schótse paerlen, 't komt te pas, óf niet te pas.¹⁴⁷²

 

Als ons een' Juffer, die wanstallig was van léden,

 

Verlépt, én mager, dóch in kóstelyke kleeden

1475

Gedóst, wierd voorgestéld, én néffens haar een' Meid

 

Mét fluksche léden, onvoorzien van kóstlykheid,

 

Wiens héldere oogen, wiens onafgesneeden' haaren,

 

En ongezóchte kleur haar eigen sierzel waaren;

 

Wie koos de laatste niet voor de eerste? én zo mét pracht

1480

Déze ook op 't sierlykst op te pronken waar' getracht,

 

Hoe zou 't natuurlyk schoon afsteeken, én vermeeren?

 

't Zy vér dan, dat ik geen sieraaden zou begeeren;

 

'k Bemin die, maar voor al bemin ik, door de gunst

 

Der Zanggódinnen, stóf, én schikking na de kunst.

1485

Voor 't overig, indien ze 'er voegen, kuntge u dienen

 

Van kleed'ren, van tooneel, vliegwérken, én machienen

 

Op 't vreemdst, én köstlykst; maar ik raad u, zo 't sieraad

 

Zou stryden mét de kunst, dat gy het achterlaat.

 

De aanschouwer échter zal zyn inzigt wél bekomen,¹⁴⁸⁹

1490

En gy uwe achting, is de kunst wél waargenomen.^1272-1490

 

Ik mérk, hier héb ik de één, óf de ander wéêr verstoord:

 

Sta vast, hy komt me voor de twéde maal aan boord.¹⁴⁹²

 

Hoe? zégt hy, wilt gy op de Schouwtooneelen lijen

1447-56 Pels' betoog dat men grote meesters meer eert door hen kritisch te waarderen dan door hen blindelings te volgen, kan een reactie zijn op de uitingen van Oudaan en Antonides die zich in 1679 in gedichten op Vondels overlijden geergerd hadden aan de aanmatiging der dichtgenootschappers. Cf. J.D.P. Warners: ‘Oudaan's gedicht bij Vondels overlijden’ In: NTg. 46 (1963). p. 177-90, m.n. 187-8. J. Antonides van der Goes: Gedichten. Amsterdam, 1705², p. 264.

1463 toestél: attributen.

1464 Machienen: Kunst en vliegwerk.

1469 Dus: (en) daarom.

1470 als ... opsmukkende: alsof ge een eenvoudige Pinksterbloem wat gingt opsieren.

1472 schótse paerlen: parels van minder allooi.

1489 inzigt: doel, bedoeling.

1272-1490 Pels behandelt een aantal regels waaraan een goed toneelstuk moet voldoen.

1492 Cf. vs. 776 vv.

[p. 90]

 

Nóch geesten, nóch gevécht, nóch weidsche opsnijerijen

1495

Van woorden? is u zélfs geleerdheid in de weeg?^1494-5

 

Wél, hoe wy 't maaken, u is 't nimmermeer te deeg.¹⁴⁹⁶

 

Weet gy wél, wat gy wilt? uw' pén, geneigd tót gispen,

 

En gees'len, zoekt ook stóf in 't béste tót berispen.

 

Gy meent, zo 't schynt, alleen het alles te verstaan;

1500

Maar maatigt u voorwaar te groot een voorrécht aan.

 

Een Spél, hoe fraaij gemaakt, deugt langer niet mét allen,

 

Of 't moet Nil Arduum Volentibus gevallen.

 

Van waar komt u die waan? zégt, Konstgenooten, zégt,

 

Wat ge ooit gemaakt hébt, dat veel eer heeft ingelégd?

1505

Uwe Overzétsels uit Latynsche, én Fransche Spélen,¹⁵⁰⁵

 

En Kluchten, hier én daar verlapzalfd in 't verdeelen¹⁵⁰⁶

 

Van Handelingen, én Uitkomsten? zégt, wordt dat

 

By u voor zulk een' kunst, én meesterstuk geschat?

 

Of zyn de Spélen licht, van uw' byzond're léden¹⁵⁰⁹

1510

Wéleer gemaakt, de grond van uw' vermeetelheeden?

 

Bréng hier de Koninksbruid, én Didoos Dood, bréng vry,¹⁵¹¹

 

Het Vlies, Diana én Endimion daar by

 

Mét hunn' Machienen, én Vliegwerken, Kunstgenooten.

 

Staan die zo vast, én onverwrikbaar op hunn' kooten?¹⁵¹⁴

1515

Zyn dat die déftige voorbeelden van de kunst?

 

Och! zo men over die wanschépsels zonder gunst¹⁵¹⁶

 

Eens 't oordeel véllen, én zyn hart récht uit zal spreeken;

 

Wat zyn zy anders, als een bayerd vol gebréken?

 

De man heeft groot gelyk, al kan hy zélf misschien

1520

Daar in niet eene fout mét eigene oogen zien.

 

Ja lichtlyk had hy die ten hémel toe gepreezen,

 

Ten waar' wy hun gebrék zélf hadden aangeweezen.¹⁵²²

1494-5 geesten, gevécht, weidsche opsnijerijen: Pels heeft zich hier niet expliciet tegen gekeerd, al waren zijn bedoelingen duidelijk genoeg. Cf. 973 vv., 739 vv., 756-7. De niet ter zake doende geleerdheid is afgewezen in 1358 vv.

1496 te deeg: tot genoegen.

1505 Uit het Latijn vertaalde NVA Plautus' Menaechmi onder de titel De gelyke Twélingen. Corneille, Racine, Molière, Quinault enz. leverden materiaal voor vertalingen uit het Frans. Het was overigens een bekend verwijt aan NVA dat zij nooit verder kwamen dan vertalingen. Cf. Te Winkel IV, p. 433, 445. Positief is later M. Corver in zijn Tooneel-aantekeningen p. 181.

1506 verlapzalfd: een beetje opgeknapt. Kronenberg a.w. p. 67-70 bespreekt hun bewerking van Molière's Le Médecin malgré lui en l'Amour médecin onder de titel De dokter tégens dank. Te Winkel meldt hoe zij Racine's Iphigénie hebben opgeknapt (IV, p. 451). Zie voorts Te Winkel IV, 426, 427, 436.

1509 licht: wellicht; byzond're léden: particuliere leden d.w.z. toen ze nog niet binnen het schrijverscollectief van NVA opereerden. Cf. vs. 1528-37.

1511 Koninksbruid: Lod. Meyer: Verloofde koninksbruidt (1668); Didoos Dood: stuk van Pels (1668); Het Vlies: Lod. Meyer: Ghulde Vlies (1667); Diana én Endimion: D. Lingelbach: De liefde van Diana en Endimion (1663). Voor de spelen met kunst- en vliegwerk die vooral na de verbouwing van de schouwburg in 1665 populair waren, zie men A. van Mourik: ‘Literair-theoretische bespiegelingen over de Spelen met Kunst- en Vliegwerken’. In: NTg. 61 (1968). p. 89-97.

1514 kooten: voeten, benen.

1516 gunst: welwillendheid.

1522 Meyer had zelfkritiek geleverd in de voorrede van de Verloofde Koninksbruidt. In de voorrede van Julfus had Pels een aantal bezwaren tegen zijn stuk opgesomd.

[p. 91]

 

Maar dat zy évenveel; gebréken zyn altyd¹⁵²³

 

Gebréken; maak gy sléchts, Poëet, dat gy die mydt;

1525

't Zy ondervinding, óf opmérking slype uw oordeel,

 

't Zy onze misslag, óf ons voorbeeld u dat voordeel

 

Aanbrénge; zie ons vry voor uwe wétsteen aan,¹⁵²⁷

 

Als gy maar schérp wordt, zo zyn wy, én gy voldaan.

 

Opdat nóchtans zyn ruuw, én onbezonnen laaken,

1530

Wanneer wy zwygen, ons niet schuldig schyn' te maaken

 

Aan al te gróve, én nooit gehoorde uitspoorigheên;

 

Of dat de blindheid van zyn hévige yver geen,

 

Of weinig onderscheid misschien weet aan te mérken

 

In oude Spélen van byzond're, én in de wérken

1535

Van 't Kunstgenootschap; is 't, gelooven we, onze pligt,

 

Ten deele, dat men hém wat nader onderricht.

 

Onze oude Spélen, eer wy Kunstgenooten wierden,

 

Zyn vodden; maar die toen het Speeltooneel versierden,

 

Als iets uitsteekends, én te dier tyd hoog geroemd:

1540

Zo dat men die alleen mét réden vodden noemt

 

In vergelyking van onze and're laater' stukken,

 

Waar voor zy moeten, én zeer gaerne willen bukken.

 

‘Wy hadden toen een' drift tót dichten; waaren heet

 

‘Op straatlóf; stonden ook na de eernaam van Poëet;^1543-4

1545

En, zynde gansch niet in tooneelkunst onderweezen;

 

Maar hier én daar ter loop wat hébbende geleezen,

 

En nu én dan een Spél beschouwd mét groot vermaak,

 

Beeldde élk van ons zich in zeer lichtelyk, luk raak,

 

Een Spél te maaken, dat den kyk'ren zou behaagen;

1550

Gelyk 't ook (meer geluk, als wysheid) kwam te slaagen.

 

En schoon men in de kunst niet zeer ervaaren was;

 

Die drift, dat weinig zien, én leezen kwam te pas;¹⁵⁵²

 

De drift, omdat ze ons om de Lauwerkroon déê stryden;

 

Het zien, én leezen, om aanstootlykheên te myden.

1555

Bréng nu de Koninksbruid, bréng Didoos dood, bréng vry

 

Het Vlies, Diana én Endimion daar by.

 

Dat ze in de hélle dag, dat zy te voorschyn komen;

 

En zien we eens, of 't voornaamst niet is in acht genomen.

 

't Voornaamst? wat is 't voornaamst? De zéden, én de taal.

1560

Alle ontucht is 'er uit verbannen teenemaal,

 

Zo wél in woorden, als in wérken. 't End is leeren,

 

En stichten. Dido, omdat zy zich liet onteeren

 

Door dulle liefde, én brak haar' duur gezwoorene eed,

1523 Maar dat zy évenveel: maar hoe dat ook zij, maar dat doet er verder niet toe.

1527 wétsteen: een aan Horatius ontleend beeld (Dichtkunst vs. 945-6).

1543-4 Vrij citaat naar Dichtkunst 935-6.

1552 dat weinig zien: dat zien, hoe weinig ook.

[p. 92]

 

Stort over hals, én hoofd door eigen' schuld in 't leed,^1562-4

1565

Dat haar bestélpt. Diane is wél te récht een baken

 

Voor maagden, die in ongelyke liefde blaaken.^1565-6

 

Verwaten' dwinglandy krygt in de Koninks bruid

 

Een' schrikkelyke, dóch verdiende straf. De buit^1567-8

 

Van 't Gulde Vlies, mét zo veel moeite, én kunst verkreegen,

1570

Verstrékt een' spiegel voor de ondankb're, die zich tégen

 

Ontfangen' weldaân niet behoorlyk kwyten; maar

 

't Beloofde loon van dienst, én uitgestaan gevaar

 

Den Hélden weig'ren; all' voorbeelden om te stichten.^1569-73

 

Behalven dat de taal in dagelyksche dichten¹⁵⁷⁴

1575

Nooit waargenomen was zo keurig, nóch zo kiesch,

 

Als in de Koninksbruid, én in het Gulde Vlies.

 

Ook zyn zy zéker zo niet buiten alle wétten,

 

En régels, of, indien men voet by stuk wil zétten,

 

'k Durf staande houden, dat'er Tyd, nóch Plaats aan schort;

1580

Te weeten zo, gelyk ons voorgeschreven wordt

 

Van Vondel, Vóssius, én and're Létterhélden,

 

Die toen de régels op de Schouwtooneelkunst stélden:^1580-2

 

Nóch is op élks persoons Karakter wél gelét.¹⁵⁸³

 

Zo mede is 't Doelwit, daar het wierd op aangezét,

1585

Na wénsch beschooten: want doordien men zich moest dienen,

 

Om vólk te lókken, van vliegwérken, én machienen,

 

Is 't Gulde Vlies alleen gemaakt tót zulk een énd;

 

En streek daar in de prys, als ieder is bekénd.^1587-8

 

Ik zwyg van Didoos dood om niet te breed te weiden;

1590

Hoe haar' gevoelige, haar héftige, én verscheiden'

 

Hartstógten veeler ziel zo troffen, dat men licht

 

De ontroernis van 't gemoed kon speuren in 't gezicht.

1562-4 Dido, dolverliefd op Aeneas, verbrak de eed door haar aan de schim van haar gestorven echtgenoot afgelegd, om niet te hertrouwen. Als Aeneas haar verlaat, pleegt zij zelfmoord.

1565-6 De liefde van Diana en Endimion (1669) vertelt het verhaal van de godin Diana voor de eenvoudige herder Endimion. Apollo is jaloers en brengt Endimion ter dood. Diana betreurt hem en richt in haar tempel een tombe voor hem op.

1567-8 De tyran Ghrimoald in Lod. Meyers Verloofde Koninksbruidt (1668) komt om door het drinken van een gifbeker waarin ook nog het bloed van zijn vermoorde zoontje is gemengd.

1569-73 Nadat de Grieken koning Aiëtes, bewaker van het gulden vlies, hebben geholpen tegen binnendringende vijanden, weigert de vorst zijn gelofte gestand te doen en hen het vlies te schenken. Ze veroveren het dan toch, geholpen door 's konings dochter Medea.

1574 Behalven dat: er nog van afgezien dat; dagelyksche dichten: toen gangbare (toneel)dichten.

1580-2 De eenheid van plaats is door Vossius niet behandeld; wat betreft de eenheid van tijd volgt hij Aristoteles: een dag of iets meer (Inst. Poet. II, 3, 2). Vondel staat vaak een betrekkelijke eenheid van plaats toe. Wat de tijd betreft acht ook hij zich gebonden aan Aristoteles' voorschriften. Al vindt Pels thans een stringenter toepassing van de regels ideaal, het vroegere werk voldeed wel degelijk aan de toen gangbare eisen.

1583 Nóch: bovendien.

1587-8 Meyer heeft het Ghulde Vlies voorzien van een voorrede waarin hij de specifieke mogelijkheden van dergelijke spektakelstukken bespreekt en o.a. als argument ervoor noemt dat er veel volk door getrokken wordt. Zijn stuk genoot de eer t.g.v. een statiebezoek opgevoerd te zijn (Te Winkel IV, p. 414-5 maar vgl. J.A. Worp: Geschiedenis van den Amsterdamschen Schouwburg 1496-1772. Amst. 1920, p. 171 noot 3).

[p. 93]

 

Het oogmérk was alleen mét ongeziene dingen,

 

Met aaperyen, én mét veel' veranderingen,¹⁵⁹⁴

1595

Waar door men de oogen der nieuwsgierigen verrukt,

 

Den Armen dienst te doen, gelyk 't ook is gelukt.^1593-6

 

Maar Julfus tusschen 't Spél; kunt gy dat ook mét réden

 

Goed maaken? Neen wy; maar, ey, laat de Gék mét vréden;¹⁵⁹⁸

 

Want schoon'er Julfus gansch niet voegt, gy zélf misschien

1600

Zyt gék genoeg, om 't om die Gék te komen zien.

 

Een gaauwerd héeft groot récht zich over hém te steuren;¹⁶⁰¹

 

Maar, opdat hy het boek niet kwaad zou stukken scheuren,

 

Is 't Spél afzonderlyk gedrukt, zo dat de man,

 

Van Julfus wégen, dat gerust doorleezen kan.^1597-1604

1605

't Zyn échter vodden, laat'er ons niet lang van léggen

 

En maalen; dóch alleen dit in 't voorbygaan zéggen;^1605-6

 

Dat zulke vódden niet verwérplyk zyn, zo lang

 

Geen béter kénnis van Tooneelkunst gaat in zwang;

 

Gelyk wy hoopen, dat op 't voorbeeld van de stukken,

1610

In 't licht gebragt door 't Kunstgenootschap, zal gelukken.

 

Want, óf men die uit haat, óf uit onkunde doemt,

 

En die lapzalvery, óf overzétsels noemt;

 

Nooit zal een schéndbrók ons, hoe hy ze ook wil benaamen,

 

De lust, beneemen, nóch de kunst daar in beschaamen.

1615

Men geeft Agrippa, én Andromaché alleen

 

Voor overzéttingen; die lóf, én anders geen,

 

Begeeren wy, indien 'er lóf steekt in 't vertaalen,

 

Dat wy de laagste prys daar in licht niet behaalen.^1615-8

 

Maar stél daar Orondaat én Statira niet by,

1620

Nóch 't Spookend Weeuwtje. Weet onkundige, én leer vry,

 

Dat uit het onderscheid van die verschaafde wérken¹⁶²¹

 

Zeer lichtlyk 't wanstal van hun voorschrift is te mérken¹⁶²²

1594 aaperyen: zotte vertoningen. Er komen curieuze tonelen in het stuk voor: vier minnegodjes komen uit een wereldbol, Dido en haar zuster Anna vermommen zich als standbeelden etc.

1593-6 Cf. Pels' verklaring in de voorrede ‘dat mijn voornaamste oogwit is geweest 't vermaak van uwe Burgeren, en 't nut van uwe Godshuizen; 't welk met 't vertoonen van nieuwicheden zeer naby beschooten wert’.

1598 Goed maaken: vergoelijken.

1601 Een gaauwerd: iemand met inzicht; steuren: ergeren.

1597-1604 Didoos Doot bestond uit drie bedrijven. Elk bedrijf werd merkwaardig genoeg gevolgd door een bedrijf van de eveneens door Pels geschreven klucht Julfus die dezelfde stof, maar dan spelend onder het lagere volk, uitbeeldt. De stukken zijn separaat uitgegeven (1668).

1605-6 léggen En maalen: blijven doorzeuren.

1615-8 Pels geeft toe dat Agrippa, Koning van Alba door H. de Graaf naar Quinault (1669; Arnold-Petit 219), en Andromache naar Racine (1678; Arnold-Petit 371), louter vertalingen zijn, zij het geen slechte.

1621 het onderscheid: nl. tussen origineel en bewerking; verschaafd: bijgeschaafd, verbeterd.

1622 voorschrift: legger.

[p. 94]

 

En, voor die gaauw is, af te kyken, op wat voet¹⁶²³

 

Een kunstenaar in zyn verbét'ren aangaan moet.¹⁶²⁴

1625

Maar, zéker, als hy, na veel blókkens in die gronden

 

Doordringende, ook de kunst zal hébben uitgevonden,

 

Dan zal hy weeten, wat het inheeft, eer een Spél,

 

't Geen onórdéntlyk was gemaakt, maar taamlyk wél

 

Zich in de régels schikt; én dat men mét veel meerder^1628-9

1630

Gemak een Spél op nieuws kan opslaan, én veel eerder.

 

Gelyk men lichter een voortréffelyk gebouw

 

Van nieuws optimmeren, dan een misvertimmerd zou

 

Verhélpen, dat het aan Bouwmeesters zou behaagen.^1619-33

 

Wie twyfelt, kan aan hén de waarheid licht bevraagen,

1635

Die tót Régénten van de Schouwburg zyn gestéld.

 

Hoe groot eene arbeid zy aanwénden, hoe veel géld

 

Zy willen geeven, hun Tooneel, misbouwd voordézen

 

In de aanvang, zal nooit zyn, gelyk 't behoort te weezen.

 

Maar, zo zy 't sloopten tót de grond toe in 't geheel,

1640

Het waar' hén kleine kunst een pryslyk nieuw tooneel

 

Te bouwen. Al, wie hun verbét'ren échter lastert,

 

Toont zich van réd'lykheid, én réden vry verbasterd.^1634-42

 

Indien Virgilius wist goud te puuren uit

 

De drék van Ennius, én eene ryke buit^1643-4

1645

Haalde uit Homérus: zo 't de lóf niet kon verkleinen^1644-5

 

Van de allerbéste Blyspéldichter der Romeinen,

 

Dat hy twé Spélen van Ménander smolt in één,

 

Toen hij zyne Andria toestélde: én mag 't zo heen,¹⁶⁴⁸

 

Dat Plautus, Naevius, én Ennius uit taalen

1650

Van anderen 't sieraad van hunn'gedichten haalen,

 

Ja vaak de stélling, én de styl: én is 't geen schand^1645-511651

 

Voor u, Guarini, dat gy in uw Vaderland,

1623 gaauw: intelligent.

1624 aangaan: te werk gaan.

1628-9 maar taamlyk wél: slechts redelijk goed (zelfs dat is moeilijk te bereiken).

1619-33 Het huwelijk van Orondates en Statira (1670) en Het spookend weeuwtje waren beruchte staaltjes van het optreden van NVA. Het betreft hier stukken die reeds door anderen (i.c. Blasius en Peys) waren vertaald, maar naar het oordeel van NVA op minder adequate wijze. Zij zorgden daarom snel - en passant ook nog het origineel verbeterend - voor een betere versie, terwijl ze tegelijk kritiek leverden op het werk van hun voorgangers. Cf. Te Winkel IV, p. 426-8.

1634-42 Nog eens een uitval tegen de verbouwing van de Schouwburg in 1665 die naar Pels' inzicht een achteruitgang heeft betekend. De regenten hebben na 1677 pogingen tot verbetering gedaan. Cf. vs. 433-8 en 876.

1643-4 In de levensbeschrijving van Vergilius door Donatus staat het bekend geworden citaat dat Vergilius in staat was ‘aurum colligere ex stercore Ennii’ d.i. goud te halen uit de drek van Ennius. Deze dichter schreef een epos over de Romeinse geschiedenis (alleen via korte fragmenten bekend). Zijn archaistische stijl vond geen algemene bewondering. Vergilius is wel door hem beinvloed, maar heeft ook afstand van hem genomen.

1644-5 De Aeneis is een imitatie van de Homerische epen.

1648 mag 't zo heen: wordt het geaccepteerd.

1645-51 De informatie uit deze regels komt uit de Proloog van Terentius' Andria (door Westerbaen vertaald en te Amsterdam opgevoerd) waarin de dichter zich verdedigt tegen de aanklacht van plagiaat naar Menander en in dat verband de namen van Naevius, Plautus en Ennius noemt.

1651 stélling: opzet.

[p. 95]

 

Dat ge in uw' Moedertaal hébt Tasso uitgekoozen,

 

En mét de stóf van zyn Amintas zonder bloozen

1655

Uw Pastor Fido siert, ja acht gy 't u tót lof:^1652-5

 

Beroemt Córneille zich somtyds, dat hy zyn' stóf

 

Uit Spanje haalt, al heeft hy zélf zeer klaar doen blyken,

 

Dat hy in vindingen geen Dichter hoeft te wyken:^1656-8

 

Vond niemand immer van Racine kwaad, nóch vreemd,

1660

Dat hy de Thébaïs, de Ifigenië neemt

 

Uit Grieksche dichters, én Latynsche: kan't betaamen^1660-1

 

Aan Moliëre, dat hy, zonder zich te schaamen,

 

Vólgt in zijn meeste wérk de Italiaanen na,^1662-3

 

Die hunne geestighéên, én kwinten zonder gâ¹⁶⁶⁴

1665

Uit Aristophanés wéêrom, én Plautus trékken;

 

Ja zal het hén tót lóf, in plaats van laster, strékken.

 

Waarom onthoudt men ons zo wélverdiend een gunst?^1643-67

 

Waar hapert het? is 't nyd? is 't onkunde in de kunst?

 

Wat meent ge, als Plautus zyn' Menéchmen, in Kwierynen¹⁶⁶⁹

1670

Veranderd, héden zag op ons tooneel verschynen,

 

Dat hy zich bélgen zou, om 't geen'er af, én by

 

Gedaan is? évenééns naar alle schyn, als wy,^1669-721672

 

Zo iemand iets, door 't Kunstgenootschap uitgegeeven,

 

Veranderde. Ieder mag op 's anders voorgaan streeven

1675

Na hooger' lóf; ja wie verbétert, heeft verdiend

 

Mét réden, dat hém zyn voorganger houd' voor vriend.

 

Want die verbéteraar haalt dikmaal uit het duister

 

Vergeeten' wérken, zét bekénde stukken luister,

 

En aanzien by; dóch deelt op geenerleije wys

1680

Door dat verbét'ren in 's voorgangers waare prys;

 

Al mag men hém ook zyn' verdiende lóf niet weig'ren.

 

Daar in het tégendeel, die hooger willen steig'ren,

 

Dan hunne magt is, én verslimmeren een stuk¹⁶⁸³

 

Mét hun verand'ren, maar hun eigen ongeluk,

1685

En schand bewérken. Het verand'ren, ja 't vertaalen

 

Kan ons zo groot een' lóf, óf laster doen behaalen,

 

Als 't maaken. Hy dan, die mét lóf zyn' handen slaat

 

In 's anders wérk, betoont, dat hy de kunst verstaat.

1652-5 Voor de relatie tussen Guarini's Il pastor fido en Tasso's Aminta vgl. P.E.L. Verkuyl: Battista Guarini's Il Pastor Fido in de Nederlandse dramatische literatuur. Assen, 1971. p. 32-4.

1656-8 Vgl. bijv. ‘l'Epître dédicatoire’ voor Le Menteur, en de ‘Avertissement’ voor Le Cid.

1660-1 La Thébaide en Iphigénie zijn gemodelleerd naar Euripides' tragedies, met gebruikmaking van o.a. het werk van Seneca. Vgl. de ‘Préface’ voor de genoemde stukken.

1662-3 Men denke aan de relaties tussen Molière's werk en de Commedia dell'arte. Cf. Louis Moland: Molière et la comédie italienne. Paris, 1867².

1664 kwinten: kuren, grollen.

1643-67 Met dit indien zet een reeks voorwaardelijke bijzinnen in die pas door de conclusie van vs. 1667 afgesloten wordt.

1669 Kwierynen: naam van de hoofdpersonen.

1669-72 Plautus' Menaechmi is door NVA bewerkt onder de titel De gelyke twélingen cf. Te Winkel IV, 426. Monologen zijn bijv. geschrapt of door dialogen vervangen.

1672 évenééns naar alle schyn, als wy: zo is het klaarblijkelijk ook met ons het geval (wij zouden evenmin boos worden).

1683 verslimmeren: slechter maken.

[p. 96]

 

Maar (schreeuwen zy, die ons mét schémp, én laster dreigen)

1690

Dat praaten géldt niet; toont ons eigen' wérken, eigen'.

 

En geen verhanselde, óf vertaalde, zo gy wilt¹⁶⁹¹

 

Voor Dichters gaan. Wy zien, hét is maar tyd verspild

 

Hén te onderréchten; Maar wy doen licht eenig voordeel

 

Aan's onderzoekers, én aan 's jong'ren Dichters oordeel.

1695

De Malle Wédding is ons eigen' wérk; hoe vreemd

 

Gy 't vindt, dolle yveraars, én waar voor gy 't ook neemt?

 

O ja, hoe gy 't benydt, wy durven ons dés roemen

 

En is 't de vinders niet, de maakers daar van noemen;¹⁶⁹⁸

 

Zo wél, als Aeschylus, zo wél, als Sophoklés,

1700

Zo wél, als Séneca, óf als Euripidés

 

De maakers zyn van hunn' zo wyd befaamde Spélen;

 

Al is 't, dat we in waardy zeer veel van hen verscheelen.

 

Gelyk hunn' wérken zyn verhanseld, nóch vertaald,

 

Hoewél de stóffen zyn uit anderen gehaald,¹⁷⁰⁴

1705

Zo is de Wédding ook. De schikking; rédeneering,

 

En styl is de onze. Dat het strékt tót dubb'le leering¹⁷⁰⁶

 

Is onze vinding, én uitvoering: anders geen

 

Genót ontleenen we, als de ruuwe stóf alleen.^{1695-17081708}

 

En wat verscheelt hét óf men die uit Schouwspélboeken,

1710

Geschiedenissen, óf Vertéllingen ga zoeken;

 

't Zy dat men die uit Grieksche, óf Roomsche Dichters heeft;

 

't Zy ze ons een Franschman, óf een Néderlander geeft.

 

Maar 't zy, zo 't wil; 't gaat vast, dat onze Spélen échter

 

Voor lóflyk zyn gekeurd by de allerstréngste réchter;

1715

Dat zy den Armen géld; den Kunstgenootschappe eer

 

Gegeeven hébben, én nóch geeven meer, én meer,^1715-6

 

Sint 't Burgermeesteren belieft heeft zich te ontférmen

 

Der édeler gemeente, én hooge nood der Armen.^1717-8

 

En, zo die yver voortgekweekt waar' door de gunst

1720

Dier Mésenaaten, én voortzétt'ren aller kunst,

 

Men had wél haast de mist der wryt'ren doen verdwynen¹⁷²¹

1691 verhanselde: omgewerkte.

1698 vinders, maakers: we hebben de stof wel niet zelf gevonden, maar het materiaal wel zelf bewerkt.

1704 Zij bewerkten bekende mythologische stof.

1706 dubb'le leering: nl. dat men een juffer niet tegen haar wil kan vasthouden, en dat gierigheid gestraft wordt.

1695-1708 In 1671 deed het kunstgenootschap - alweer ter verbetering van werk van Blasius - het stuk De malle wedding of gierige Geeraardt verschijnen. Het is een bewerking via het Frans naar Lope de Vega ‘na onze heedendaagsche tijdt en zeeden geheel gepast en verandert’. Bovendien heeft NVA een moralistische strekking aan het stuk toegevoegd door speciaal aandacht te geven aan de gierigheid van een der hoofdpersonen die aan het eind zoals behoort gestraft wordt.

1708 Genót: (voordeel van) gebruik.

1715-6 Kronenberg, Het Kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum (Deventer, 1875) p. 97 noot maakt melding van aanwijzingen dat stukken van NVA inderdaad succes hadden.

1717-8 Nl. door hun toestemming tot heropening van de schouwburg.

1721 mist: nevel, rookgordijn; wryt'ren: kritici.

[p. 97]

 

Mét eigen' vinding, én ter Schouwburg doen verschynen

 

Sardanapalus, én 't geen reeds begonnen is,¹⁷²³

 

't Zy Hartóg Karel, 't zy Prinsés Sémiramis.¹⁷²⁴

1725

Die yver nu zou zich mét nieuwe lust verstérken,

 

Als eens die yver mogt mét volle vryheid wérken;

 

Als eens het knibb'len, én krakkeelen om 't gezag

 

Der Schouwburg eind nam, dat men billyk hoopen mag

 

Van hén, die Rédders zyn der Schouwburg, beide Heeren,

1730

Op wien men niet vergeefs iets réd'lyks kan begeeren.

 

Zo die eens wilden hunn' geneegenheid ... Maar stil,^1727-31

 

Wat zég ik? twyfel ik meer aan hunn' goede wil,

 

Dan aen hunn' magt? én zou 't niet schynen, óf ik proeven

 

Van hunn' geneegenheid tót goeddoen zou behoeven?

1735

Is my dan onbekend, dat hunne geest, begaafd

 

Mét deugd, én kénnis, op het spoor der Hélden draaft;

 

En dat men 't zélfde bloed ziet speelen door hunne aders,

 

Dat eertyds heeft bezield hunn' Vaders, én Voorvaders,

 

Om allerleije slag van nutte weetenschap,¹⁷³⁹

1740

En deugd te voeren op de uitsteekenste eeretrap?

 

Ja wantrouw ik, dat zy niet alle Misbruik zullen

 

Wégneemen, die hunn' plaats zeer waardiglyk vervullen?

 

Voorzéker neen. Ik kén hunne éd'le geest, én drift,

 

Die goed van kwaad, én zyn van schyn zeer keurig schift¹⁷⁴⁴

1745

Alleen uit liefde; niet, dat zy de kunst verplichten,¹⁷⁴⁵

 

Om lang te leeven in verdiende lófgedichten.

 

Zy hébben magt, én wil. Wie wanhoopt aan de daad?

 

Wie twyfelt, dat zy zyn der kunsten toeverlaat?

 

Indien men nu eens mét opmérking gaat bezéffen

1750

De midd'len noodig om de kunst in tóp te héffen,

 

Zy zullen weinig, én voorwaar naar alle schyn

 

Zeer licht te vinden, zeer licht uit te voeren zyn.

1723 Sardanapalus: het enige stuk van die naam uit deze periode is de Sardanapalus van David Lingelbach dat echter pas in 1699 is gepubliceerd. Zou hij er in deze tijd al mee bezig zijn geweest, maar geremd door tegenwerking van de tegenstanders van NVA?

1724 Hartóg Karel: Wellicht doelt Pels hier op Karel, Erf-prins van Spanje van G. Bidloo, waarbij hij dan (gemakshalve) vergeten is dat hij in vs. 1107 vv. origineel werk van deze schrijver had afgekeurd; Prinsés Sémiramis: waarschijnlijk is hiermee bedoeld het treurspel Semiramis van Ysbrandt Vincent, gemaakt in 1669, dat nooit gedrukt is maar waarvan twee manuscripten worden vermeld in een auctie-catalogus van de boekverkoper K. van Tongerlo Catalogus Van een [...] Verzameling van Nederduitsche Tooneelspellen. Amsterdam, 1754, p. 2.

1727-31 Waarschijnlijk doelt Pels hier op het besluit van 21 augustus 1680 waarin beoogd wordt door nauwkeuriger afbakening der competenties het gekibbel tussen Schouwburg- en Godshuisregenten te doen ophouden. De heren Van Beuningen en Hudde hadden door hun rapportage dit besluit voorbereid. Cf. Wybrands p. 238-9. Nieuwe conflicten waren overigens het gevolg geweest, en Pels lijkt hier een beroep te doen op beide heren om hun invloed ten gunste van de schouwburgregenten aan te wenden.

1739 nutte weetenschap: Hudde was zeer in de wis- en natuurkunde geinteresseerd (NNBW I, 1172-6), Van Beuningen in de wijsbegeerte en theologie (NNBW VII, 118-20).

1744 keurig: nauwkeurig.

1745 verplichten: dwingen ervoor te zorgen.

[p. 98]

 

't Voornaamst zal weezen, dat men toevoege eer, én voordeel

 

Den kunstenaaren van érvaarenheid, én oordeel.

1755

Want niets is zekerer, als dat men hier te land'

 

Al, wat geen winst geeft, acht voor zonde, ik zwyg voor schand';

 

Zo dat hy in de vloek des Hémels schynt gebooren,

 

Die tót vermaak, óf nut der ménschen heeft verkooren

 

Eene oeffening, wén zy geen tast'lyk voordeel geeft.¹⁷⁵⁹

1760

Ik weet wél, dat nooit eeuw ter waereld is beleefd,

 

Nóch land gevonden wordt, daar 't géld niet alle ménschen

 

Zo zeer bekoort, dat zy byna niets hoogers wénschen.

 

'k Weet, hoe de Vader van Ovidius wéleer

 

Zyn' Zoon waarschouwde mét het voorbeeld van Homeer.^1763-4

1765

'k Weet, dat by ieder één alom in alle tyden

 

Het gild der Dicht'ren smaad, én arremoê moet lyden.

 

Ook weet ik, dat men naauw een kreupel Dichter vindt,

 

Die niet verwaand'lyk zyne inbeelding voedt mét windt

 

Van eigenliefde, én wien men niet gestaâg hoort praaten,

1770

Als óf'er 't land aanhing; O! 't schort aan Mécénaaten,

 

't Schort aan Augusten, dat de kunst zo wordt verkleend;^1770-1

 

Wyl vaak een kunstenaar (daar hy zich zélf méê meent)

 

Moet achter staan, én plaats aan lompe platters maaken,¹⁷⁷³

 

Wanneer men hier óf daar verhandelt groote zaaken.

1775

Ons Dichters diende élk één mét eer in plaats van smaad

 

Te onthaalen, én het zou beklyven aan de staat.¹⁷⁷⁶

 

Dus zwétzen ze alle, die zich léggen op het rymen,

 

En sléchts twé woorden op malkand'ren kunnen lymen,

 

Zich Dichters noemende, gelyk als óf de grond

1780

Eens déftigen gedichts in 't rym alleen bestond.¹⁷⁸⁰

 

Maar vérre zy het, dat ik immer tót verkleining

 

Der Dichtkunst hébben zou zo averéchtsch een' meining.

 

Ik spreek van mannen, 'k spreek van mannen van verstand,

 

Niet, die, verrukt door drift, iets vatten by der hand;

1785

Maar die mét overlég, mét wélberaaden' zinnen

1759 oeffening: werkzaamheid.

1763-4 Het verhaal is te vinden in het Leven van Ovidius, toegevoegd aan Vondels Herscheppinge, WB VII, p. 394. Ovidius' vader probeerde zijn zoon van de poëzie af te brengen door hem op de armoede van Homerus te wijzen.

1770-1 Mécénaaten en Augusten: Maecenas was beschermheer van Horatius, Keizer Augustus van Vergilius.

1773 platters: botteriken.

1776 beklyven: bijdragen tot de bloei van.

1780 déftig: waardig.

[p. 99]

 

Al, wat zy doen, niet min uitvoeren, als beginnen;

 

Die na lange oefening, én aangewende vlyt

 

Niet sléchts hunne ov'rige, maar kóstelykste tyd

 

Aan 't zuiv'ren van de taal, 't polysten van de zéden,

1790

Aan 't vórderen van kunst, én deugd mét vrucht besteeden.

 

'k Bén échter niet in die inbeelding, dat de Stad,

 

Of Staat de Dichters moest beschénken uit haar' schat;

 

Of om hén gunst te doen der Armen nut besnoeijen.

 

Neen; uit hunne arbeid moest hunne eer, én voordeel vloeijen;

1795

De kunst moest zyn door de eer des kunstenaars vereerd;

 

Der Armen nut door 't nut des kunstenaars vermeerd.

 

Zo gaat het élders mét de Dichters. Hier te lande¹⁷⁹⁷

 

Alleen verstrékt die kunst tót 's Dichters schade, én schande.^{1753-981791-8}

 

Wat raad? wat middel? dit; ('k Bid, dat hy my verschoon,

1800

Zo de één, óf de ander 't licht mogt duiden 't zyner hoon)

 

Dat, die men aanstélde om de Spélen te waardeeren,¹⁸⁰¹

 

Niet eerst het Spéllen, én Duitsch spreeken nóch moest leeren;

 

Maar dat hy, zo hy niet gezien had in de grond

 

Der kunst, ten minsten taal, én trant, én rym verstond.^1803-4

1805

Of liever dat men tót Régénten keurde mannen,¹⁸⁰⁵

 

Die 't onkruid weeten uit het heilzaam kruid te wannen;

 

Die weeten, waar de deugd der Spélen in bestaat;¹⁸⁰⁷

 

Wat aan 't gemeenebést der Schouwburg schaadt, óf baat;¹⁸⁰⁸

 

Die wél bedacht op alle omstandigheeden létten,

1810

Om deugd mét kunst, én kunst mét voordeel voort te zétten,

 

En zonder draalen uit te voeren mét een woord,

1797 Zo gaat het élders mét de Dichters: dit wordt bevestigd door de genoemde brief van Dullaart die bezwaar maakt tegen het optreden der Franse poëten ‘die van de Parijse Commedianten, die alles wat zij ontfangen voor haar behouden, en van een nieuw spel somtijts een pistool, of een half, van yeder persoon, neemen, en drie a vier duizent Gulden voor een Commedie geeven. Maar Amsterdam is geen Parijs, en ook zoo vol volk niet, om een spel 35, à 36 maal achtereen te vertoonen, gelijk daar geschied; zoo dat de Heeren Regenten, der beide Godshuisen, hen tegen deeze vervloekte baatzucht van dese hoovaardige menschen behoorden te kanten, en hun onredelyk verzoek af te wyzen.’ Wybrands p. 144.

1753-98 Pels voert hier een pleidooi voor een al eerder gelanceerd plan van NVA (vgl. de reeds in 1669 verschenen voorrede voor Agrippa) dat de schouwburgregenten goede dichters moeten uitnodigen om stukken te schrijven en hen dan ook daarvoor belonen door hen te doen delen in de opbrengst. Niet gehonoreerd werk wordt in ons land geminacht. Cf. Wybrands p. 142-5 die een brief van Joan Dullaart afdrukt, tegen dit plan gericht. Pels voorziet tegenwerpingen en maakt duidelijk dat hij niet ieder ‘kreupel Dichter’ aan geld wil helpen, maar dat het hem om beroepsliteratoren gaat die al hun tijd aan toneelliteratuur besteden.

1791-8 Pels moet nog voorkomen dat men zou gaan denken dat het dichtershonorarium de armen tekort zou doen (een argument dat uiteraard direct door de Godshuisregenten zou worden aangevoerd). Hij betoogt impliciet dat betere stukken ook een hogere opbrengst zouden leveren zodat ieder er alleen maar nut van zou hebben.

1801 die ... waardeeren: dit behoorde uitdrukkelijk tot de opdracht van het college van regenten. Cf. Van Domselaer en het heropeningsbesluit van burgemeesteren, Wybrands p. 233-4.

1803-4 zo ... kunst: al had hij dan geen inzicht in de grondbeginselen van de toneelkunst.

1805 keurde: koos.

1807 deugd: goede kenmerken, ‘kracht’.

1808 't gemeenebést der Schouwburg: alle bij de schouwburg betrokkenen.

[p. 100]

 

Of wénk all' de omslag, die 'er tót een Spél behoort.^{1799-18121811-21812}

 

Wanneer de Schouwburg dus verzien waar' van Poëeten,

 

En van Régénten, is 't niet lichtlyk af te meeten,

1815

Dat mét der tyd de kunst bekénd, geacht, bemind

 

Zou worden? Zéker, ja. Een vader zou zyn kind

 

Na 't lóflyk tydverdryf der Schouwburg dan niet schaamen

 

Te zénden; ja het zou den vad'ren zélf betaamen

 

Te komen op een' plaats, daar de ontucht wordt geweerd,

1820

En burgerlyke deugd, én tucht mét lust geleerd.

 

In stéê van dat ze nu hunn' kinders vaak bekyven,

 

En van de Schouwburg hén gebieden wég te blyven

 

Sléchts door vooroordeel, dat niet stichtelyks, nóch goeds,

 

Nóch Kunst, nóch Deugd aldaar gebragt wordt op de toets:¹⁸²⁴

1825

Maar dat men niets vertoont den vólke, als beuzelingen,

 

En vodden, én (wie weet?) oneerelyker dingen.¹⁸²⁶

 

Dan zou de Schouwburg zyn een tydverdryf, dat vreugd,

 

Doorzult in leeringen, zou geeven aan de Jeugd;¹⁸²⁸

 

Dat onze schoone Stad tót luister zou verstrékken;

1830

En veeler mildheid tót der Armen gunst verwékken.

 

Daar ze in het tégendeel haar naderend verval

 

Tót aller Dichteren verdriet verhaasten zal,

 

En worden zo, als ze eerst geweest is, óf licht slimmer,

 

Ja zélfs by yder zo veracht zyn, dat ze nimmer

1835

Haar hangend hoofd wéêr op zal beuren, én het nut

 

Der Armen missen zulk een' mérkelyke stut.

 

Welk schaad'lyk onheil naar élks hoopen, én vermoeden

 

Zeer haast van Beuningen, én Hudde zal verhoeden,

 

Twé Burgervaders, die, nooit moê, nóch afgemat,^1838-9

1840

Met zwaare, én staâge zórg tót wélstand hunner Stad,

 

En haar' verbét'ring zich alleenlyk niet bekommeren,

 

Maar zélfs mét zugt voor 't nut der Armen zich beslommeren.¹⁸⁴²

 

Wat loon voor zulke, én zo veel wéldaân? Deze vreugd

 

Der deugdigen; dat Deugd is 't waare loon van Deugd;

1845

En dat hunn' lieve Naam, oprécht mét lóf beschreeven

 

In braave boeken, lang zal leeven na hun leeven;¹⁸⁴⁶

 

Opdat hunne arbeid, die uit Deugd haare oorsprong nam,

 

Een voorbeeld strékke aan hunn' Nazaaten te Amsterdam.

1799-1812 Ondanks de verontschuldiging die Pels laat voorafgaan, is dit een grove uitval tegen het toen zittende college van Regenten dat, op Meyer na, geen NVA-voorstanders meer telde - Pels zelf was begin 1680 afgetreden. Pels' argwaan is ook gegrond op het feit dat volgens het besluit van 21 augustus 1680 de godshuisregenten zeggenschap in de benoeming van schouwburgregenten hadden gekregen.

1811-2 Een toen spelend conflict was dat de Godshuisregenten schriel waren met het verschaffen van costuums, decors etc. Cf. Wybrands p. 141.

1812 omslag: attributen, uitrusting.

1824 op de toets brengen: ter beoordeling voorstellen.

1826 oneerelyk: zedeloos.

1828 doorzult: doortrokken.

1838-9 Hoewel Pels al verscheidene malen op beide heren gezinspeeld heeft, noemt hij hen nu pas bij wijze van climax, met name; Twé Burgervaders: beiden zijn vaak burgemeester van Amsterdam geweest en waren het ook in 1681. Cf. Johan E. Elias: De vroedschap van Amsterdam 1578-1795. 2 dln. Haarlem, 1903-1905, onder nr. 189 en 197.

1842 zugt: ijver.

1846 braave: goede.