Gebruik én misbruik des tooneels

[p. 9]

Inleiding

I. Opzet en bedoeling; datering

Het Gebruik én Misbruik des Tooneels draagt in bepaalde opzichten een heel ander karakter dan Pels' eersteling op theoretisch gebied. De Dichtkunst is in het algemeen een sine ira et studio geschreven bewerking van Horatius' Ars Poetica waarin Pels' eigen opvattingen zeker een plaats vinden, maar waarin hij niet feller van leer trekt dan zijn voorganger. Het Gebruik én Misbruik is hybridisch van aard. Het bevat passages waarin rustig bepaalde uiteenzettingen worden gegeven, bijvoorbeeld over de geschiedenis van het toneel of over de voorschriften van het Frans-Klassicisme, maar men zou er bepaald verkeerd aan doen het geschrift daarom als een leerdicht op te vatten. Het heeft veeleer een pamfletachtig karakter. Pels maakt aan vele zijden front. Hij stelt zich, vanzelfsprekend, defensief op tegen hen die aanvallen op het toneel doen, maar moet er dan tegelijk zorgvuldig voor oppassen niet met de verkeerde bondgenoten vereenzelvigd te worden, of tegen de verkeerde opponenten te strijden. Zo treedt hij scherp op tegen vertegenwoordigers van het soort toneel dat hij als verderfelijk beschouwt: het spectaculaire werk van Jan Vos, de poeta vulgaris bij uitstek. Anderzijds zien we hem behoedzaam manoeuvreren om de bezwaren van predikanten tegen het toneel zo veel mogelijk te ontzien en zich dan te weer stellen tegen Vondel die een gevaarlijke menging van religie en toneel zou voorstaan. Apologie en polemiek liggen dicht bij elkaar. Pels' verdediging van z.i. goed toneel houdt enerzijds verzet in tegen een schouwburgpolitiek die stukken louter en alleen terwille van een hoge financiële opbrengst verkiest, en anderzijds een verdediging van de opvattingen en werkwijze van het genootschap Nil volentibus arduum. Het ziet ernaar uit dat Pels in bepaalde passages heet van de naald reageert op recente gebeurtenissen. Op grond van de inhoud van het geschrift durf ik daarom de hypothese wagen dat Pels oorspronkelijk de bedoeling had een algemene beschouwing aan het voor en tegen van het toneel te wijden, maar dat hij, geprikkeld door de gang van zaken te Amsterdam, zijn tekst op verschillende plaatsen geactualiseerd heeft, waardoor het geheel een duidelijk polemisch-apologetische strekking heeft gekregen. Steun voor deze opvatting heb ik gekregen door middel van gegevens over de datering van Gebruik én Misbruik zoals die o.a. te vinden zijn in het uittreksel uit de notulen van NVA dat door Balthasar Huydecoper gemaakt is.¹

De eerste vermelding van Pels' werkzaamheden aan de tekst is te vinden in de voorrede van Horatius' Dichtkunst. Pels spreekt daar over de korte geschiedenis van de toneelkunst waarmee zijn bewerking van de Ars Poetica up to date werd gebracht en laat daarop volgen: ‘Bij wélke gelégenheid ik méde had behooren te spreeken van het gebruik, én het misbruik der zélve; maar my kwam zo veel van die stóf voor, dat ik raadzaam gevonden héb daar van een byzonder wérkjen op te slaan, het wélk op dit wel in het korte vólgen mogt.’² Een verdediging van het toneel zou toen geen overbodige luxe zijn: op het moment dat Pels deze woorden in 1677 schreef was de schouwburg al sinds 5 jaar

1 Deze gegevens zijn mij met grote hulpvaardigheid verschaft door drs. B. van Selm die te Leiden werkt aan een uitgave van het in de jaren 1968-69 door drs. F. Schuurman ontdekte ‘Extract’ van Huydecoper.

2 Dichtkunst p. 50.

[p. 10]

gesloten, o.a. door het drijven van de tegenstanders van het toneel. Geen wonder dan ook dat de burgemeesters Hudde en Van Beuningen, die mede om financiële redenen heropening van de schouwburg voorstonden, Pels de ‘lieve last’ gaven zijn plan door te zetten en zijn apologie voor het goede toneel te schrijven.³

Pels heeft blijkbaar ijverig en snel gewerkt. De notulen van de Nil-vergadering van 10 augustus 1677 delen mee: ‘Pels zendt eenige vaarzen uit zyn gebruik en misbruik, die geleezen zijn.’ Binnen een jaar lijkt het werk dan voltooid, want op 5 juli 1678 luidt het: ‘Meyer gelast om 't Gebruik en Misbruik, van Pels, naar te zien, om het ten eersten uit te geeven.’ Maar dan treedt vertraging op en van een uitgave ‘ten eersten’ komt niets.⁴ De notulen melden nog dat Pels op 27 juni 1679 een gedeelte van zijn geschrift voorlas, en dat hij op 31 oktober van datzelfde jaar, het ‘besluit’ van het gedicht ten gehore bracht. Dit is de laatste vermelding van het Gebruik én Misbruik in de notulen van NVA, althans voorzover we die uit Huydecopers uittreksel kennen. Het duurde echter tot begin 1681 voor het gedicht bij Albert Magnus te Amsterdam verscheen. Het privilege was op 2 februari gedateerd.

Wat valt nu uit deze gegevens op te maken? M.i. betekent de aantekening van 5 juli 1678 dat het werk toen in eerste aanleg voltooid was, zodat Lodewijk Meijer het kon corrigeren en het ten spoedigste naar de drukker brengen. Het is echter bewijsbaar dat sommige passages uit Pels' gedicht uit 1680 stammen, en van enkele andere gedeelten is dat zeer aannemelijk - ik kom daar later op terug.⁵

Gezien dit materiaal lijkt het inderdaad waarschijnlijk dat Pels met een algemeen betoog over de voor- en nadelen van het toneel begonnen is, en dat hij dat in de loop der jaren nog heeft gelardeerd met beschouwingen en polemieken die op actuele Amsterdamse toestanden betrekking hadden, met als cruciale datum daarbij 21 augustus 1680 toen de schouwburgregenten van een aanzienlijk deel van hun macht werden beroofd.⁶

Pels kon dergelijke toevoegingen tamelijk gemakkelijk in zijn tekst onderbrengen omdat hij van Horatius geleerd had dat een dichterlijke verhandeling niet al te strak opgezet behoeft te zijn en via vloeiende overgangen moeiteloos van het ene op het andere onderwerp kan overgaan.⁷

In grote lijnen ziet Pels' betoog er als volgt uit.

1-62	Uiteenzetting van de bedoeling van het geschrift, nl. om goed gebruik en misbruik van het toneel te demonstreren.
63-84	Het toneel deelt in de goede eigenschappen van de dichtkunst in het algemeen en heeft steeds in hoge eer gestaan.
85-222	Geschiedenis van het toneel tot aan de opkomst in Nederland.
87-94	Bijbelse voorgangers
95-212	Klassiek toneel, waarbij veel nadruk valt op het misbruik van de op personen gerichte hekeling. Het verval van het antieke toneel, o.a. blijkend uit teugelloze wreedheid en loszinnigheid, heeft terecht de afkeuring van de kerkvaders opgeroepen.
213-222	De ‘donkere Middeleeuwen’.
223-448	Opbloei in Nederland.

3 Gebruik én Misbruik vs. 10-11 en vs. 1836-42.

4 Een verklaring voor het lange uitstel weet ik niet.

5 Zie inleiding p. 22-25.

6 Zie inleiding p. 21.

7 Cf. Dichtkunst p. 11.

[p. 11]

257-328	Betekenis van de rederijkerskamers zowel voor de kunst als voor het verzet tegen Spanje en de Rooms-Katholieke overheersing.
328-398	De rol van de Amsterdamse kamer ‘In Liefde Bloeyende’ en de betekenis van belangrijke schrijvers als Coster, Bredero, Hooft en Vondel.
399-448	De bouw van de Amsterdamse schouwburg in 1637 en de betreurenswaardige verbouwing - ten gunste van kunst- en vliegwerken - in 1665.
449-482	Doelstelling van de schouwburg: Het opbrengen van geld voor armenhuizen. Zedenverbetering. Het weren van schimp tegen kerk en staat.
483-720	Bestrijding van misbruik.
485-505	Misbruik tegen de staat.
506-632	Misbruik tegen de kerk, waarbij m.n. bijbelstof op het toneel wordt afgekeurd (Vondel!).
633-720	Misbruik tegen de goede zeden.
721-773	Misbruik door het opvoeren van slechte stukken, m.n. Vos' Aran en Titus.
774-843	Tegenwerping, een schouwburghoofd in de mond gelegd, dat slechte stukken meer geld opbrengen dan goede.
844-1048	Afwijzing van die argumentatie.
844-886	De laatste jaren is met goede stukken veel geld opgebracht.
887-958	In elk geval moet zedenverbetering prevaleren.
959-1048	Ook vroeger bracht een goed stuk veel geld op (De Cid).
1049-1490	Aanwijzingen voor goed toneel.
1085-1092	Nut van de regels.
1093-1132	Afschrikwekkend voorbeeld van Rembrandt die zich niet aan de regels wenste te houden.
1133-1272	Voorschriften m.b.t. de inhoud.
1138-1224	Voor het treurspel.
1225-1271	Voor het blijspel.
1272-1456	Voorschriften van structurele aard, waarin nogal kritische beschouwingen van het werk van Hooft en Vondel.
1457-1490	Voorschriften m.b.t. de opvoering.
1491-1718	Uitval tegen de bestrijders van Nil volentibus arduum en verdediging van de werkzaamheden van het genootschap.
1719-1848	Wensen en aanbevelingen voor een goed toneel in de toekomst.

In de volgende hoofdstukken zullen ter verduidelijking van dit alles aan de hand van een aantal hoofdpunten de achtergronden van het toneelleven in Amsterdam, en Pels' reacties daarop, nader belicht worden.