Hier beghinnen de sermonen oft wtlegghingen op alle de evangelien vander vasten, metter passien, alsomen die inder kercken houdt zeer costelijck wtgeleyt

Opten goeden vrijdach, die passie Christi. Totten Romeynen .viij.

God en heeft sinen eygenen sone niet gespaert, maer dien voor ons allen ouer gegeuen oft geleuert. Hoe en heeft hi ons dan niet al met hem ghegeuen, oft gheleuert?

Door die sonden van onsen eersten ouders, hadden wij verdient eewelick den vianden ouergheleuert te worden. Waer af ons niemant verlossen en mocht, dan die sonder beginne was, welc God selue was, also een vrijdage voorleden geseyt is. [Ee v v^o] Soude God lijden, so moeste hi menschelike nature aennemen die lidelick was. Daeromme so heeft die hooge Vader sinen lieuen sone wt haer-

[p. 364]

der beyder wille ende liefde, welc die heylighe geest is, neder ghesonden in dese werelt, so Paulus seyt, ende na dat hi al met leuender stemmen gheleert hadde, dat de mensche ter salicheyt van node was, na dat hi inden laetsten auonteten allen gheloouighen dat rijcke testament gemaect hadde, so heeft hi sijn discipelen die also op sijn soete minlike menscheyt veruallen waren met sinliker liefden, dat si niet sonder swaer lijden van hem en souden connen ghescheyden, welc nochtans van noode was, eer si den heyligen geest mochten ontfanghen, so heeft hijse gheleert ende ghetroost met goeden sermonen.

Ende dat voleyndt hebbende, so is hi met sinen discipelen wt dier plaetsen ghegaen.

Ons leerende: Als ons lijden sal ouercomen dat wij dyen niet en sullen begeeren te ontgaen, noch dat wi niet en sullen loopen tot vrienden ende magen om troost ende behulp, maer dat wij hem selue te ghemoete sullen gaen, ende wt allen creatuerliken troost ende hulpe, maer Gode bidden dat hijt in ons wtlijde, na sinen alder volmaecsten wille.

Ende sijn discipulen sijn hem geuolcht.

Alle die discipulen Christi volgen hem aldus in lijden, ende en loopen niemanden anders na. Wie den [(Ee vj) r^o] heere daer also niet in van hem en begheert te volghen, dat en sijn sine discipulen niet, oft die dat lijden in eenighe andere manieren af worpt die en sijn gheen discipulen Christi. Welc hi selue betuycht, seggende: Die sijn cruyce niet op hem en neemt, ende volcht mi also niet, maer volcht yemant anders om des cruyce quijt te worden, die

[p. 365]

en mach mijn discipel niet sijn, noch mijns niet weerdich sijn. Ende dan moet hi des duuels weerdich sijn.

Doen seyde hi tot haer: Ghi sult v alle aen⁺ mijn stoten oft verargeren in desen nacht. Want daer staet ghescreuen, zacha .xiij. Ic sal den herder slaen, ende die scaepkens der cudden sullen verstroyt werden. Maer als ic verresen ben, so sal ick v voer gaen in Galileen.

Also langhe alst dach is, ende de claerheyt des Godlicken woorts schijnt, datmen door Christum alleen salich wert, ende hi alleen macht heeft om niet salich te maken, ende dat ons niet sonder sinen ghenadighen wille en mach gheschieden, so en stoten wi ons aen Christum niet, noch wi en loopen van hem niet, maer segghen met Petro Johannis .vi. Heere, ghi hebt de woorden des eewigen leuens, tot wien sullen wi gaen dan tot [(Ee vj) v^o] v, ya wi spotten metten genen die in yet betrouwen, dan in Christo oft die haer lijden af willen werpen et c. Mer inder donckerder nacht der gelatentheyt als ons alle de claerheyt der kennissen ontogen wert also dat ons dunct dat wi al bedrogen sijn, ende Christus in ons aen wert getast van buyten doer de valsche leeraers, seggende: Waendy dat v Christus sonder ws selfs verdiente mach salich maken, dit ende dat staeter geschreuen. Ende dan van onser natuerliker reden van binnen, ya en ist niet waer, soudy aldus salich mogen werden? et c. Het is beter dat ghi gaet vele lesen ende vele vasten, op dat ghi salich moecht werden. Siet dat is van Christo geloopen. Diesgelijcs ooc alsmen in lijden is, ia en soudy de santen niet versoeken dien God de macht heeft ghegeuen, oft en soudy

+ Dweert voorsey menschelic niet vormoghen, maer natuerlike reden gheloues niet voor dat si proeft.

[p. 366]

niemant uwen noot clagen, noch creatuerliken troost soecken ende dit al lijden, wat weet ghi oft God behaecht, hi mach licht willen dat ghi dat lijden af werpt, wat is hem met uwen lijden beholpen et c. Ist dat hem de mensche daer toe so laet brengen, dat hi creatuerlic bistant oft troost soect, so en volcht hi Christum niet, mer hi ontloopt hem. Ende also lange als een mensche in dien nacht niet geweest en heeft ende dat Christus noch noyt in hem aengetast en is, so geeft hem dat so vreemt, al ist dat hem God selue seyt, hem en duncket niet mogelic sijn, dat hi Christo ymmer onghetrou soude vallen, die so vele hooger kennisse ende comtemplatie van hem heeft ghehadt. Ende spreect vermetelick.

⁺ [(Ee vij) r^o] Petrus antwoordende seyde tot Jesus: Al waert dat si alle in v verergert werden, ic en sal niet verergert werden. Jesus seyde hem. Voorwaer ic segge v, eer die hane twee werf craeyt suldy mi drie werf verloochent hebben. Hi seyt veel stercker. Al waert dat ick met v steruen moeste, ick en sal v niet loochenen. Desghelijcs seyden oock alle die ander discipelen.

Siet, hoe stout ende vermeten wert de mensche doer die rijcke gauen ende verlichtinge Gods, en hoe grootelic is den mensche van node, datse hem God weder neme, wiens natuere nochtans altijt mildelic schencken is, doende wt liefden tegen sijn natuere om des menschen profijt wille, ia dat hi die oneere ooc vanden mensche wil lijden, dat hi swaerlick valt om hem tot vernyetender kennisse

+ Hooch beroemen werteerst veltuluchtich.

[p. 367]

sijns selfs te brengen. Want al wanen somighe menschen, God soude mi wel verootmoedigen ende kennisse mijns selfs geuen al en viel ic in dus vele gebreken niet, welc wel warachtich is, wildet die mensche vanden Heere nemen te gheloouen, als hi hem voorhout dat hi so cranc is. Mer so ghi hier siet wat God seyt, het en mach niet helpen, wi en geloouens niet, wi wanen wonder te coken, ende nv [(Ee vij) v^o] voort ane dit ende dat aldus ende also sullen doen metter gratien Gods. Recht oft die gratie onse instrument soude sijn daer wi so edelic mede wercken souden. Niet aenmerckende dattet die gratie met ons moeste doen, ende dat wi het instrument der gratien souden sijn, daer si in ende mede wercken moet, salder yet goets gedaen werden oft eenich quaet gelaten werden. In, dat is dat si den mensche van binnen gewillich make. Ende dan met hem dat werk volbrengen. Dit bekende Paulus .i. Cor .xv. doen hijt metten geuoelen geleert hadde, seggende. Niet ick, mer de gratie Gods met mi. Niet en sal ict metter gratien oft met God doen, mer God doer sijn gratie oft gonste met mi. God en sal mijn instrument niet sijn, mer hi sal mi sijn instrument maken. Also hi seyt Philip .ij. Het is God die in ons den wille ende tvolbrenghen werct. Dit en is den mensch nymmermeer te recht wijs te maken, het en si dat hem God metten geuoelen leere ende laet hem swaerlic vallen, gelijc hi Petrum ende ooc de andere, na dat si haer vele oft luttel vermeten hadden, liet vallen. Ende Jesus moest haer so langhe laten hebben, ende in haer vermetentheyt laten bliuen, tot dattet tijt gaf dat sijt proefden.

Doen quam Jesus met sinen discipulen in⁺ een dorpken oft gehuchte, geheeten Getsemani.

+ Het woort leyt tot lijden ende cruyce.

[p. 368]

Daer was een hoofken, daer ginc hi in, ende sijn discipulen ooc.

[(Ee viij) r^o] Een ouerste en sal niet alleen totten hoofken der verlossinge gaen noch alleen begeren salich te werden, mer sijn discipulen die hem van God beuolen sijn, die sal hi mede leyden tot God doer Christum. Want so Joseph tot sinen broeders seyt. Gen .xlij. Het en si dat si haer alderminste broederken met haer brengen, die geerne mede wilt gaen, si en sullen sijn aensichte niet sien. Dit is ooc van vaderen ende moederen des huysgesins te verstaen, dat si haer minste dienstbodeken niet versuymen en sullen. Int hoofken der wellust was de mensche verloren, int hoofken des lijdens wert hi weder vonden, in welcke Jesus ghinck, om dat sijn vianden hem niet en souden ghemissen, om dat hi te voren wel wiste datmen hem daer soecken soude, om dat

Judas sijn verrader de plaetse wist dat Jesus dicwils met sinen discipelen daer quam.

Judas, dat sijn valsche Apostelen, weten de plaetse wel wt der scrift, alst wel blijct doen Herodes vraechde waer Christus geboren soude worden: si wisten de plaetse wel te wijsen, maer si en soeckens niet dan metten monde, om sijn werc ende cracht te dooden en te verraden. Judas wist ooc de plaetse wel, om dat hi eer met Christo daer geweest hadde, tis verloren, wat liefde ende ghenade si van Christo geuoelen, si en worden maer te blinder.

Doen seyde Jesus tot sijn discipulen. [(Ee viij)⁺ v^o] Sidt hier tot dat ic daer ga bidden. Ende hi nam tot hem Petrum, Jacobum, ende Johan-

+ Dye in die rooskens baden, dye moeten doer de doornen waden.

[p. 369]

nem die twee sonen zebedei. Ende hi begonste seer te scroemen, droef te sijn, ende hem wert seer bange. Ende hi seyde tot hen drien: Mijn siele is droeue totter doot toe, blijft hier ende waect met mi, dat ghi niet in temtacien valt.

Jesus seyt tot sinen acht discipelen, sidt hier etc. Die niet vele beuoeliker sonderlinger contemplacien vanden Heere gehadt en hebben, die en laet hi so verre niet comen dat si sijn crancheyt sagen, want si en soudens niet connen verdragen, noch verstaen. Men vint seer luttel menschen die verstaen connen, dat hem die mensche oock in sijn crancheyt moet leeren laten, ya dat hi hem in sijn onghelatenheyt moet vanden Heere nemen te laten, daeromme laetse Christus daer sitten. Maer die drie die de sonderlicheyt sijnder verclaringe beschout hebben, die neemt hi met hem, ende die moeten dat al te swaerlic becoopen, siende sijn cranckheyt in hem seluen. Ende op dat si die badt souden weten, so seyt hijt haer metten woorden ooc seggende: Mijn siele (niet alleen mijn lichaem, welcke ghi siet schudden ende beuen van vare des toecomende lijdens) maer mijn siele is also bedroeft, ende mij is so banghe te moede, waert yet meerder, ic moe- [Ff r^o] ster om steruen, want hi geuoelde hem gelaten vander godliker invloet, ende van alle beuoelike gauen ende hulpe, ende daer toe so wert hem alle dat onmenschelike lijden in de alder veruaerlics te manieren voor gehouden, ende daer noch bouen, so wert hi sterckelic vanden duyuelen getemteert. Want so Lucas int iiij. seyt. De duyuel en ghinc mer een wijle tijts van hem, want wi verdient hadden eewelic metten duuel ghequelt te sijn, ende hem die

[p. 370]

Vader voor ons ouer hadde gegeuen, so inden thema Paulus seyde, so moest hi hem sonder twijfel ooc den helschen vianden ouer geleuert hebben, die hem met alder temtatien quelden, also hi dicwils inden Psalm claget. De vianden hebben mijn siele omringt, Mi bebben quaden omuangen, dier gheen getal en is etc. Also dat hi onse sonden in hem geuoelde, recht oft hijse selue gedaen hadde, want so Isaie .liij. staet. God hadde onser alder sonden in hem geset. Ende Hebr .iiij. Dat hi ouer al getemteert was na de gelikenisse eens menschen, nochtans sonder sonde. Nochtans so hi Psal .xxix. seyt: Hi en coste niet gesien dat sijn sonden niet en waren, mer de onse. Hier in en heeft hem de Vader niet ghespaert, op dat hi ons inder eewicheyt sparen soude. Mer hi heeft hem sonder sparen met dien alder hertsten slach eerst van binnen gheslagen, daer wi mede hadden verdient eewelic geslagen te worden, op dat wi los souden gaen sonder alle slagen. Desen slach dede hem also veel te seerder, als hi de eere der godheyt blooteliker beminde, ende so hi die ver- [Ff v^o] uaerlike quaetheyt der sonden badt ende claerlicker bekende. Van desen slach wert hem also bange dat sijn siele totter doot toe bedroeft wert. En hadden dese drie discipelen de glorie sijnder verclaringe niet gesien, si hadden terstont vanden gelooue gheuallen, merckende de crancheyt sijnder menschelicheyt. O onghehoorde liefde, waer wt die alder stercste aldus cranc is geworden, om dat hi ons sterc soude maken, Welc nochtans in hem gheen sonde en was, want hijt geerne leedt om de liefde der godheyt tot onser verlossinghe. Mer wi soudent qualic sonder sonde doorcomen, om dat onse natuerlike redene niet geheelic gedoot en is, ende wilt al quijt sijn, want het geuoelen noch gheen quellinghe, hoe

[p. 371]

bijster die sijn mach, en is sonde, mer datmen niet vanden Heere wilt nemen om sinent wille te lijden, dat is sonde, want daer soect reden heymelick haer seluen in. Waert dat dit menich goetwillich mensche wiste, hi soude lichtelic door ontallike quellagien ongequetst geraken, ia daer doer met God vereenicht werden ende diep in God gedrongen, daer hi nv sijn leefdaghen schandelic in blijft, ende wert daer mede van God veruremt. Desen in wendigen slach doet der redene duysentwerf seerder dan alle wtwendich lijden, want dat tuycht si dat salich is, ende daerom en dootse dat niet. Mer desen inwendigen slach oordeelt si verdoemlic, daerom, als si dien wt lijden moet, so sterft si, ende als si doot is, dan vindt hem de mensche leuende in God. Desen slach is so veel sali- [Ff ij r^o] gher, als de siel beter is dant lichaem. Also heeft Christus eerst voor ons int edelste geslagen willen sijn, om de grootheyt sijnder liefden te thonen die hi tot ons hadde, ons leerende, dat hem bouen al dat inwendige behaget, ende dat wi niet alleen van hem en sullen nemen ons int wtwendige, mer ooc int inwendige te laten. Desen discipelen leyt de duuel so subtijle lagen om haer vant betrouwen Christi te brengen, ende van Christo te gaen, ia van deen plaetse tot de ander te loopen, dat si van Christo wel vermaent behoeuen te sijn, dat si daer bliuen ende met Christo waken. Dat waken is Gods in hem seluen werckende waernemen, op dat si niet in temtatien en gaen, dat is, dat si vanden Heere nemen der temtatien niet ghenoech en sijn, diese van Christo op haer seluen oft op de creatueren wil trecken.

Ende hi is een luttel van haer gegaen ontrent⁺ also verre alsmen met eenen steen worpen soude, ende sijn knien buygende viel hi

+ Twoort en gaet niet verre vanden geloouigen.

[p. 372]

op sijn aensicht plat neder op de aerde, biddende, waert mogelic dat de vre van hem soude gaen, seggende: Abba mijn Vader, alle dinghen sijn v mogelic, Ist mogelic, so laet desen kelck van mi gaen, nochtans niet Vader so ic wille, maer so ghi wilt.

[Ff ij v^o] Een ouerste en sal nymmermeer hem so verre vanden sinen die hem beuolen sijn sceyden, hi en macher wel lichtelic bi comen, nochtans moet hise den Heere ooc laten, ende hem daer so verre af scheyden als si hem een letsel mochten sijn te Gode. Christus heuet ons metter maniere sijns biddens ghetoont, hoe wi bidden sullen. Ten eersten, dat hi also neder geuallen is, daer mede heeft hi ons gheleert, dat wi van hem sullen nemen lijf ende siele onder hem te worpen in dieper ootmoedicheyt, ons aertsch ende alles goets, onweerdich kennende, ende ons willichlic ouer geuende, dat hi met siel ende lijf doe, dat hem eerlicste is. Ten anderen, hoe sondich hi hem bekent ende hoe wreedelick hi van God ghelaten schijnt te sijn, dat hi dies niet te min en bidde, noch en betrouwe, noch niet te min en gelooue, God en is hem dan alder gonstichste, seggende: Lieue Vader ic gelooue dat ghi mi nv alder genadichste sijt, als ghi mi alder stijfste slaet. Ende dan niet van hem te loopen, so wi nochtans gemeynlic doen, ende dan lieuer tot alle dinghen loopen dan tot God, welck ons ongelooue doet, dat niet anders van God en gelooft, dan so hi hem geuoelt. Mer een vast gelooue loopt dan alder meest tot God, sprekende totten grammigen God, roepende totten ghenen die hem slaet, loopende totten genen die hem onwaerdelic van hem steect, louende hem

[p. 373]

als sinen genadigen ontfanger, die hi gheuoelt dat hem verlaet, prijsende voor sijn glorie, die hem beschaemt, danckende als sinen verheffer, die hi gheuoelt dat hem alder nederste [Ff iij r^o] verdruct. Exempele aen dat Cananeetsche vrouken. Ten derden, so salmen vanden Heere nemen onsen wille ende verkiesen geheelic wt te gaen inden alder volmaectsten wille Gods, hoe heylich ende goet het ghene ooc sijn mach dat wij begheeren. Want al ist goet ende heylich dat wij willen, het en is niet goet dat wijt selue willen, ende al ist Gods wil wel dat wijt also souden hebben, sinen wille is nochtans altoos eerst dat onsen wille ghebroken worde. Want hi en heeft ons onsen wille, noch ooc onse ander crachten niet ghegeuen dat wij daer mede wercken oft willen souden, maer dat hi daer inne ende mede als met sinen instrumenten willen oft wercken soude. Want het en is niet moghelic dat wij het goet wel souden willen, maer als het goet daer volmaectelic mede gewilt wort, dan wilt God dat in ende met onsen wille, als Phil .ij. staet. Christus en mocht selue metten wille sijnder menscheyt niet willen, noch sine menscheyt en mocht met haer selfs wille niet wercken, al wast dat si dat gheuoelde. Daerom stiet hem dat werc der godheyt terstont wederom, ende wilde daer den wille Gods in ende mede. Den wille der menscheyt was dat de menscheyt voor die doot scroemde, ende voort onmenschelic liden, dat der menscheyt so swaer wert gehouden om dien inwendigen strijt te vermeerderen, maer die liefde der eeren Gods, ende die zeloesheyt onser salicheyt verwan heerlic den menscheliken wille, den eewigen wille des hoghen woorts [Ff iij v^o] verslinde den menscheliken wille, also dat hi die doot geerne sterf, den welcken hi eenen dranck hiet om dat hi dien met grooten begeerten

[p. 374]

dranc, om die glorie Gods, ende onse salicheyt. Christus wiste wel dat hi steruen soude, ende dat van node was, ende hi begeerde dat ooc, nochtans so badt hi contrarie, al wist hi wel dat dat den wille sijns vaders was, met welcke hi nader godheyt eenen wille hadde. Want als mensche veruoelende die bitterheyt des lijdens, begheerde die menscheyt dat de mensche effen verlost mochte worden, dat hi niet en soude steruen. Maer want hi wist dat van noode was, so sette hi den wille der godheyt voor den wille des vleeschs. Recht of hi seggen wilde: Ick weet dat dit lijden onlijdelic sal sijn, dwelck ghi wilt dat ic aen sal gaen, waerom mijn vleesche daer int opperste voor scroemt, ic begeere ooc v glorie ende eere, ende salicheyt des verloren mensche die ghi met mijnder doot wilt wercken waert dat v eere, ende die salicheyt der menschen anders mochte geschieden, dat soude ic wel willen, maer want dat niet en mach geschieden, dan doer mijn lijden, so moet uwe wille volbracht worden, so offer ick mi seluen willichlic voor die salicheyt des menscheliken geslachts, verlochenende geerne den wille mijns vleeschs, scroemende voor dat cruyce, op dat den uwen geschiede. Hier inne geeft ons Christus te kennen hoe grooten swaren sake dat is teghen die doot te worstelen. Die ombeproefde betrout sijn crachten, als Pe- [Ff iiij r^o] trus. Maer die geloouighe beproefde vliet tot God. Christus bidt die doot af, want doer die menschelike natuere siet hi hem des lijdens ommachtich, maer den geest beueelt hi Gode altemale, seggende: uwen wille geschiede. Recht oft hi seggen wilde: Als uwen wille geschiet, ende ic mi uwen wille beuele, so mach ic doer uwe crachten doert lijden comen, dat wtlijdende, welck mijn menscheyt niet en vermach. Ghelijc hi selue seyt Joan .v. Ick en can wt mi seluen niet ghedoen.

[p. 375]

Ende hi quam tot sinen discipulen, ende⁺ vantse slapende. Ende hi sprac tot Petrum: Symon slaept ghi? Ist nv also? en muecht ghi niet een vre met mi waken? Waket ende biddet alle op dat ghi lieden niet in temtacien en valt. Den geest is bereyt, maer dat vleesch is cranck.

Een ouerste en sal in so grooten lijden noch noot niet sijn, hi en salse dicwils vermanen, dat si niet in donghelooue, ende verghetene des werckens Gods in haer niet en slapen, ende dat si nochtans niet op haer selfs crachten en meynen te doen, maer bidden dat die heere met haer doe, ende dat hijse niet van temtacien en laet verwinnen. Sonderlinghe salmense vanden slape des ongeloofs ende der onnachtsaemheyt wecken, want midts dien coemtmen lichtelick Gode te verlochenen. Chri- [Ff iiij v^o] stus berispt sonderlinge Petrum, om dat hi hem sonderlinge hadde beroemt den Heere getrouwe te blijuen, seggende: En condy niet een vre met mi waken, hoe soudy dan met mi steruen? Een figure. reg .xxvi. van Abnar, tot welcken Dauid seyde: En sijt ghi niet een man? En wie is ws gelijcs in Israel (te wetene, int hooch beroemen) Waeromme slaept ghi dan, ende en bewaert uwen heere niet bat. God leeft, dat ghi alle kinderen der doot sijt, om dat ghi uwen heere den ghesalfden Gods niet en hebt bewaert. Oock so wil ons Godt hier mede leeren datmen inder noot aen niemanden trouwe en vint, hoe schoone si seggen. Ende dat door die vaderlike genade Gods op dat wi ons betrouwen op gheenen creature en souden setten. Ende ons daer niet af verwonderen dat ons yemant onghetrouwe valt,

+ Aen den creatuere en vintmen geen troost inder noot.

[p. 376]

want Christo vallen sijn alderbeste vrienden ongetrouwe. Want het moet al af, daer wij noch eenich betrouwen op hebben, hoe luttel dat het ooc sijn mach, ende dat alle ons betrouwen tot Christum, en doer Christum tot God ga, ende daer altoos blijue, op dat wi alleen eenen God hebben, tot wien wij in al onser noot alleen sullen loopen, gelijc een goet kint tot sinen vader, welc die vader dan bouen alle die ander kinderkens bemint, ende geeft hem meer dan den anderen. Ende niet af laten al en vercrijgen wi niet terstont, maer altoos weder tot onsen Vader vliende, niet twijfelende, hi en sal dbeste doen. Ghelijck Christus hier doet.

⁺ [Ff v r^o] Jesus is weder van sinen drien Apostolen gegaen, ende heeft weder gebeden, seggende: Mijn Vader, en mach desen kelc niet van mi gaen, ten si dat ic dyen drincke, uwen wille ghesciede.

Als een ouerste sijn ondersaten vermaent ende gewect heeft, so sal hijse Gode beuelen, ende daer niet aencleuen, noch hem daer niet af verheffen, ist dat sijt volgen, noch ooc ongemoetich worden, al ist dat si daer na niet en doen, loopende totten Heere ende biddender hem vore. Noch een leraer en sal hem so geheelic niet tot sinen discipulen doen, hi en sal metter herten altemet totten Heere gaen. Maer al watmen bidt dat moet in vasten betrouwen geschieden, ende hoemen God geuoelt, hem nochtans altoos voor eenen Vader houden. Nochtans in allen saken sijns selfs wille resignerende, want waer dyen inne geuonden wort dat en mach Gode niet behagen, noch daer inne en mach hi ons niet salichlijc verhooren.

+ Hi moet alle creatnerliken troste verlaten die te recht te gode sal gaen.

[p. 377]

Ende Jesus weder tot sijnen discipelen comende,⁺ so heeft hijse weder slapende geuonden. Ende haer oogen waren beswaert, noch si en wisten niet wat si antwoorden souden.

Een mensche en sal hem nymmermeer also lange [Ff v v^o] tot God geuen, oft sijn deuotie houden sonderlinge metten lichaem (het herte mach altoos wel bi Gode sijn alsment van hem gehebben can) dat onse naesten, sonderlinge die ons beuolen sijn eenich ghebrec bi ons hebben, maer altoos weder tijtelic tot dien keeren. Want wat wij te wijle doen, oft hoe hooge contemplacie wij ooc hebben mochten, het en mach Gode niet behagen, als wij yet daer bi versuymen dat hi ons beuolen heeft. Gelijc die so lange in kercken, ende in haer deuotie sitten dat haer huysghesin dicwils daer groote scade bi lijden, oft dat sij eenigen dienst versuymen haren naesten te doen, in wtwendigen behulpe etc. Sonderlinge leraers, dien de scaepkens des Heeren sijn beuolen te voeden, ende te weyden metten woorden Gods, ende daer mede te vermanen. Ende dese ghelijc ooc alle menschen moeten al te vele crancheden van haren naesten lijden, ya al schijnet al verloren, sij en moghen nochtans niet ongemoetich worden, noch daer omme laten te vermanen, ende te wercken, al is dat si altoos weder in slape vallen, also wij hier sien dat Christus doet. Noch si en sullen dat den menschen niet loopen clagen, dat dat alsulcken onachtsame lieden sijn, also vanden oprechten leeraer in Isaia .xlij. ghescreuen is. Hij en sal het gecroecte riet niet voortbreken, noch dat roockende vlasch niet wt bluschen, noch sijn stemme en sal niet op der straten ghehoort worden. Maer hi sal den Heere dat clagen, ende hem dat op geuen, want hoe een mensche

+ Mensche valt lichtelic in slape des ongheloofs.

[p. 378]

[(Ff vj) r^o] crijgeliker eenich goet ghedaen oft eenich quaet gelaten wil hebben, hoe god meer contrarie laet geschieden, om dat hi dien crijgelen wille soude breken.

⁺ Ende Jesus die ghelaten hebbende, ghinc hi weder wech ende badt ten derden dat selue, segghende. Mijn Vader, belieuet v so neemt desen kelck van mi, nochtans so en geschiede niet minen wille maer den uwen.

Hoe dicwijle ons God ontseyt oft hoe ongenadich wi hem gheuoelen, wi sullen hem nochtans altoos voor onsen Vader houden, altoos bekennende, dat al vaderlick is dat hi ons oft met ons doet, hem biddende dat hi onsen wille breke, ende niet en laet geschieden, mer dat hi sinen volmaecten godliken wille in ons volcome. Welc niet mogelick en is dat eenige creature sonder sterckinge des godliken woorts soude lijden, daerom, als ons Christus hadde leeren bidden, dat den wille Gods soude also volmaectelic geschieden inder aerden als inden hemel, so heeft hi ons ter stont om ons daghelics broot des godliken woorts leeren bidden, om daer bi gesterct te werden den wille gods te verdragen, want dagelics geschiet daer onsen wille in gebroken oft gedoodet wert, so moeten wi ooc dagelics daer tegen metten woorde Gods van buyten oft van binnen gesterct werden. Daerom, die hem wil pijnen den wille Gods sonder sterckinge des voorscreuen [(Ff vj) v^o] broots wt te lijden, hoe sterck, heylich oft volmaect hi is, hi moet vallen ende bederuen. Want Christus selue en heeft Gods wille na sijnder menscheyt niet mogen liden sonder dese sterckinge.

+ het woort leert grondelic gelaten te staen.

[p. 379]

Hem heeft een Engel oft bode vanden hemel⁺ geopenbaert hem sterckende. Ende met banghicheyt oft met eenen moeyliken dootliken strijt beuaen, heeft hi langer gebeden. Ende sijn zweet was als bloet druppelen af lopende op daerde.

Christus in alle desen onmenschelijcken lijden, ende in alle deser ongehoorder gelatentheyt en heeft hi geenen creatuerliken troost noch behulp ghesocht, mer een bode des Vaders vanden hemel heeft hem geopenbaert. Waer wi bi verstaen dat godlike woort, welcke de mensche alleen toe moet laten in sijnder noot, om daer bi ghesterct te werden, sonder anderen troost te soecken, Niet om van dien lijden ende banghicheyt verlost te werden, mer om daer bi gesterct te werden, dat vromelic vanden Heere te nemen wt te lijden. Dese Engel oft dit woort en moet niet aertsch, mer vanden hemel comen, ende wt den monde Gods in therte des menschen somtijden doer een instrument oft leeraer, somtijden sonder middel van God ghesproken werden. Waer mede God den mensche van binnen leert ende sterct, dat alle dat wonderlike lijden, sonder anderen troost oft behulp wt geleden moet sijn, waer die natuere so [(Ff vij) r^o] noode aen wil ende wil al haren noot den menschen claghen ende creatuerliken oft anderen troost soecken, ende en wilt haer niet aen dat bloote woort houden. Welc haer dese bode also sterckelic verbiet dat sijt niet doen en mach. Ende daer wt wert also stercken strijt inden inwendigen mensche, dat den mensche also bange wert, dat hi ducht te steruen. Mer ist dat hi vanden Heere can gehebben onder het simpele

+ Het woort dat behoeft met den worde inder gelatenheyt gesterct te werden.

[p. 380]

bloote woort te verwinnen, ende daer by te bliuen, so wort hi wonderlic gesterct in gheest ende natuere. Dese engel en heeft Christo sijn lijden niet af genomen noch verlicht, mer gesterct, seggende: Het is waer, ghi sult een onlijdelic lijden moeten doer waden, maer sijt vroom ende wel gemoedt, ghi sult der hooger godheyt de waerdige eere alleen doen, dat ghi sijn volc (als Josue .i. figuerlic de kinderen van Israel int land van beloeften leydde) inder waerheyt in den gewarigen beloefden lande sult brengen, doer v bitter lijden, welc Moses metter wet niet en vermocht, want Heb .vij. staet. De wet en heeft niet totter volmaectheyt gebracht. Wt sulcke sterckinge wert de ymaginatie des lijdens in Christo vernieut, waer voor de menscheyt so seer schroemde, maer die sterckinge des vaderlijcken woorts en lietse niet domineren, wt welcken strijt Christo also banghe wert, als oft hi in sinen laetsten hadde gheweest. Ende in dier onsprekelijcker noot sijnde, so heeft hi langer gebeden, niet vele woorden makende, maer dicwijle dat selue verhalende, tot dat si-[(Ff vij) v^o] nen menschelijcken wille grondelick gedoot was. Die ongemetenheyt des arbeyts ende des strijdts was also sterc in dier ghelatenheyt, dat hi bloet voor sweet, also oueruloedelick doer alle die sweetgaetkens des edelen lichaems Christi wtperste, dat af liep ende af drupte in daerde op dat die nieuwe ongehoorde maniere des sweetens den wtghenomen arbeytder banghicheyt soude bethoonen. Dit moeste sekerlic een onghemeten onbegrijpelic lijden sijn, daer Christus so dicwijle om badt, ende daer hi bloedich sweet om sweetede. Ende maecte die imaginatien des lijdens alsulcken lijden ende geperstheyt inder menscheyt Christi, wat moeste dat warachtige geuoelen des lijdens dan maken? Welc hem seker niemant en heeft gedaen dan onse

[p. 381]

sonden, daer hi voor voldede ende die hi wel bekende. Niet dat hi die van stucke tot stucke ghinc ouersien, oft dat hi die sijnen Vader elck bi sonder vertelde, maer hi heeftse int ghemeyne bekent met der schandeliker oneere der hooger godheyt, welc hem also vele swaerder was, als hi die quaetheyt der sonden ende der godlijcker oneere badt bekende, ende so hi die godheyt blotelijcke beminde ende sine eere sterckelijcker seleerde (sic). Mer desen sweet en quam nieuwers af, dan van dier onsprekelicker liefden ende van dier ongemetender geperstheyt, ende banghicheyt. Isa .liij. Siet desen herden slach hadden wi verdient, ende nochtans heeft de Vader sinen eenighen sone hier mede geslaghen, ende hem niet gespaert, op dat [(Ff viij) r^o] hi ons soude sparen, die nochtans sine vianden waren. O wonderlijcke ongehoorde liefde, waer mede sullen wi v antwoorden? Hebdy ons aldus bemint, doen wi v vianden waren, wat en sullen wi v dan niet betrouwen, ende hoe moet ghi ons dan nv lief hebben, nv wi doer sijn bloet versoent sijn, so Paulus seyt Roma .v. In desen wonderlijcken lijden en heeft Christus sijnder discipulen niet vergheten.

Als hi van sijn gebet op stont, quam hi tot sijnen discipelen, ende seyde: Ja, slaept nv ende rust, Tis nv billics genoech geslapen. Siet, de vre genaect dat de sone des menschen wort in de handen der sondaers gheleuert. Staet op, laet ons gaen. Siet, hi is by, die mi leuert. Maer bidt op dat ghi in gheen becooringhe en valt.

In wat lijden oft noot, oft ooc in hoe groote deuotie een

[p. 382]

herder oft die beuel heeft ander menschen te regheren is, hi en salse niet versuymen te vermanen, die hem beuolen sijn, sonderlinghe als hi den wolf dat is den veruolgher der godliker waerheyt siet comen, al soudt hem lijf ende leuen, goet ende eere costen, oft anders is hi een huerlinck. Ende al en [(Ff viij) v^o] houden si sijn vermaninge niet, ende vallen dicwijle daer af, die goetwillige en sal hi niet scherpelic bekijuen noch voor thooft stooten, compassie hebbende met haerder crancheyt, denckende dat hi den Heere noch vele ongehoorsamer is et c. Maer haer dat grote perikel niet verbergende, dat die sone des menschen (die de waerheyt is) inden handen der sondaers sal worden gheleuert, dat sondaers ende ongevreesde menschen sullen sijn die de waerheyt veruolgen sullen, wt beuel der valscher leeraers. Ende vermanense naerstelic te bidden, want God moet doen, sullen si in de veruolghinge staende bliuen, dat si der temptatien niet genoech en sijn, die haer raedt de waerheyt, die Christus is, lieuer te verloochenen dan lijf, goet ende eere te verliesen.

⁺ Ende doen hi noch sprac, siet, terstont so quam Judas, een vanden .xij. met eenen hoop ghewapender mans ende dienaers van den Bisscoppen ende Phariseen, ouders ende scriftgeleerde voor gaende der scharen, quam hi derwaert met lanteernen, fackelen, met swaerden ende stocken. Den verrader hadde haer een teeken ghegeuen, seggende: Dien ic cusse, die ist, grijpt hem, ende leytten behendelijck.

[Gg r^o] Merct hier, wie Christo, die Euangelissche waer-

+ Wie trouweloes wert aen dat godlike woort, die soect tijtelike bescerminghe.

[p. 383]

heyt eerst quetst, het is Judas een valsch Apostel Christi, waer bi verstaen wert, die onder den schijn dat hi dat godlic woort ende Euangelie predict, de waerheyt des Euangelijs veruolcht ende soect om te doden ende te niet te doen, Ende met hem de Bisschoppen, Phariseen ende geesteliken staet, dat sijn de gene die de Euangelische waerheyt onder den schijn der heyliger schrift metten verrader Juda veruolgen. Want als dese gewaer werden, dat haer bedroch door het Euangelie ontdect wert, so maken si een compact die te voren altoos oneens waren, ende nemen desen Judas, eenen belijder der godliker waerheyt, die om ghewin des tijtlics goets de waerheyt te verraden helpet. Dese weet dat hem de Euangelische waerheyt te sterck ende te claer is, also dat hise met geender godliker scrift en can geuangen, so neemt hi menschelic behulp, om met haerder cracht hem te beschermen, ende de waerheyt te bestricken. Hier toe doen hem de valsche heyligen, wereltlike macht die si te vriende maken, ende oock haers selfs dienaers, dat sijn haer doctoren ende meesters, dese comen met lanteernen ende fackelen, dat is, met haer natuerlic licht, ende met haer subtijle argumenten ende natuerlike reden. Ende met swaerden ende stocken, dat is, met menschelike leeringen, insettingen ende Concilien, ende meynen de waerheyt en mach haer niet ontgaen. Ende al allegeren si de heylige schrift ooc altemet, si comen inder nacht sonder godlick [Gg v^o] licht, sonder welc het onmogelic is de schriftuere te recht te verstaen, met allen creatuerliken lichte. Dese verrader geeft hem een teeken, dien hi cust dat die is dien si vangen ende aentasten sullen. Hi cust de waerheyt, als hi wt geeft dat al wt liefden der waerheyt coemt, dat hi veruolcht ende verraedt, also de waerheyt metten schijne

[p. 384]

der waerheyt veruolgende, ende bewijst teekenen van liefden der waerheyt van buyten, maer sijn meyninghe is die te verraden ende te leueren inden handen der vianden, om ghelt ende goet te vergaderen.

⁺ Jesus wetende alle dat ouer hem comen soude, is haer te gemoete ghegaen, seggende: Wien soect ghi lieden? Si antwoorden: Jesum van Nazareth. Jesus seyde tot haer: Ic bent. Judas stont oock met haer, die hem verriet. Doen hi haer seyde, ic bent, so ghinghen si achterwaerts, ende vielen neder ter aerden.

Jesus (also ooc alle geloouige doer tgelooue) wetende dat de vianden niet en mochten doen dat si wilden, maer dat inder eewicheyt ouer hem geordineert was te comen, so en heeft hi dien lijden niet willen ontgaen, hoe seer hem daer voor schroemde, mer hi is haer selue te gemoete ghegaen, haer vraghende, wien si sochten, ons leerende datter niet [Gg ij r^o] aen en leyt, hoe wi ons geuoelen ende hoe seer ons voor lijden schroemt, als wi daerom dat lijden niet en ontloopen, ende de schroeminge gheerne lijden om Gods wille, want so hebben wi een dubbel lijden, welcke schroeminge den mensche altemet swaerder is, dant lijden selue. De vianden der waerheyt roepen, dat si Jesum van Nazareth soecken ende onder dat decsel bedrijuen si alle haer boosheyt, seggende: Wi en soecken niet dan God ende sijn waerheyt. Ende nochtans al hooren si de waerheyt selue spreken, ic bent, dat is, al hooren si de waerheyt allegeren, ende al hebben si wel een ghetuych altemet dat het de waerheyt is, si veruolgense,

+ Twoort en aensiet gheen persoon en.

[p. 385]

ende dan en kennen si de waerheyt niet. Dwoort Ic bent, is den geloouigen altoos een troostelic woort gheweest, als Christus tot haer seyde: En wilt niet vreesen, ic bent, maer de veruolgers der waerheyt en mogen dat woort niet verdragen, mer vallen neder ter aerden. De waerheyt worptse wel ter aerden dat si bekennen moeten dat al haer dingen van menschen geuonden sijn, si en werden nochtans daer niet af bekeert. Ende al wert de boosheyt bescaemt si en wert niet verwonnen, mer meer gecreet. Dit is troostelic voor de gene die lijden moeten om de waerheyt, dat de vianden niet en mogen doen dan dat God belieft, ende dat hise met een woordeken alle ter neder mach slaen, hoe wreedelic si aencomen. Dit woort en is niet alleen crachtich gheweest in Christo, mer tis ooc van also wonderlike crachten in allen gelouigen diet in grondige ghe- [Gg ij v^o] latentheyt seggen, als si met alderhande quellagien getemteert worden, dat, als si seggen, soect ghi mi, so neemt mi, quelt mi also lange ende also veel alst v God oerloft, dan vallen si al achter rugge also dat die mensche dan niet een quellagie en geuoelt. Dit is dalder beste remedie ende dat alder scerpste sweert, om alle quellagien te verwinnen dat men hebben mach. Dat is ghefigureert bi het sweert daer Dauid .i. Reg .xxi. af seyt. Gheeft mi tsweert, want daer en is gheen des gelijc, want om den mensche daer toe te brenghen, so verhengt God de quellagien. Ende als de mensche daer toe gecomen is, dat hi geerne vanden Heere neemt de quellagien om Gods wille te lijden, ende nochtans niet te volbrenghen dat si ingeuen, so en hebben si gheen macht, het en si dat haer God om beters wille weder macht geeft, also ons Christus hier aen onse wtwendige vianden leert.

[p. 386]

⁺ Jesus vraechde haer weder, wien soect ghi? Si seyden. Jesum van Nazareth. Hi antwoorde: Ic hebt v geseyt, dat ict ben. Soect ghi mi dan, so laet dese ander gaen, op dat de schrift veruult soude worden. Vanden genen die ghi mi ghegeuen hebt, so en heb ic niemanden verloren. Ende Judas ghenaecte hem, op dat hi hem cussen [Gg iij r^o] soude. Ende terstont tot hem gaende, sprac hi: Meester, sijt gegroet, ende heeft hem gecust. Jesus seyde: Vrient waer toe sidi hier gecomen, Verraet ghi des menschen sone met eenen cusse?

Christus hadde wel bethoont, dat de vianden gheen macht ouer hem en hadden eenen vingher aen hem te steken, also ooc de vianden des gelatenen menschen wtwendich noch inwendich aenden mensche en hebben, mer God geeft haer seluen weder macht, het werck onser salicheyt en soude anders niet volbracht worden. Mer siet de getrouwe herder laet hem voor sijn schaepkens aentasten, ende verbiedt die yet te misdoen, totter tijt toe, dat de vre gecomen is, die van eewicheyt daer toe gheordineert is. Ende niet eer en mach haer Duyuel noch mensche misdoen, ende dan en mach haer niemant sparen als de vre coemt. Hierom ist al verloren dat de mensche vreest. Ende gelijc Christus hem seluen voor ons wtwendelic heeft gegeuen, also heeft hi hem seluen ooc voor ons onsen onsienliken vianden ouergegeuen, als doot, helle, sonde, duyuelen etc. also dat si hem eer mosten schaden, dan een recht geloouich mensche. Als Christus sine vianden macht hadde

+ Twoort gods en laet geen gelonige bedernen.

[p. 387]

gegeuen, so is Judas hem ghenaect, ende heeft hem ghegroet ende gecust. Die onder eenen schijn van heylicheyt ende den schijn der waerheyt tsine soect, ende om dat sijn te gewinnen die waerheyt vercoopt, [Gg iij v^o] Ende groeten hem als si veel bidden ende lesen, ende seggen dat si de waerheyt lief hebben, dat sijt al inden naem Gods doen, om gelt, goet ende eere vanden lieden te vercrijgen, mer het is al verraderie, want si leggen daer op toe, dat si de waerheyt met haren menscheliken vonden ende logenen souden verdoen, ende bedecken. Figuere van Joab .ij. Reg .xx. die Amasam groetede, segghende: Mijn broeder sijt ghegroet, ende stac hem metter slincker hant secretelic in sinen buyc. Also seggen si ooc dat si niet dan de waerheyt en meynen, maer verborgelic so steken ende verraden si Christum, als si leeren, wi moeten dat onse daer toe doen etc. Dusdanigen seyt Christus: Juda, belijder der waerheyt metten teekenen der vriendelicheyt, verraet ghi den sone des menschen metten teeken des peys ende der liefden. Ghi predict ende segt veel van mi, ghi leest, singt, ende knielt veel voor mi, mer ghi arbeyt mijn werck ende mijn cracht met uwe menschelike loghenen wt de herten der menschen te wisschen, ende haer tot v wercken ende heylicheyt met uwe loghenen te trecken, ende midts uwe lange gheueynsde ghebeden soudt ghi gheerne de huysen der weduwen verslinden. Vrient, dien ic so sonderlinge vrientschap hebbe gedaen, dat ick v als minen raetsheere die verborghentheyt mijnder waerheyt also wel te kennen hebbe gegeuen als minen anderen Apostelen, nochtans al sidi hier om mi te leueren, wildi van mi nemen v weder tot mi de eewige waerheyt te keeren, ghi en sult geenen viant, al bewijst ghi mi [Gg iiij r^o] dese viantscap, maer eenen getrouwe vrient, aen mi vinden.

[p. 388]

So ghenadich is onse Godt, al waert dat ooc yemant die waerheyt vercocht hadde, dat hi hem nochtans vriendelic wille ontfangen, ist dat hi tot die waerheyt wil keeren. Dit was Christo eenen herden slach, dat hi een van sinen raetsheeren verlore, niet alleen inden lichaem, maer ooc inder sielen. Ende het moeste hem een swaer lijden sijn dat die ghene daer hijs niet op verdient en hadde, sijn grootste viant was, op dat hi ons soude leeren, dat geen recht lijden en is dat ons die vianden aendoen, maer die alder beste vrienden. Hadt mi een ander ghedaen, ick wildet gheerne lijden, maer hier af gaet mi so na, daer ics niet op verdient en hebbe, die ic so veel vrientscap bethoont hebbe. Neen, also niet. Om dat v daer af alder naest gaet, ende alder meest lijden af is, daer om beschicket God doer dien meer, dan doer eenen anderen. Deden sij v lijden aen, daer ghijt selue verkiest? Wat lijden soude dat sijn, oft hoe soudy Christum hier inne na gheuolgen. Abel moeste van sinen broeder Caim ghedoot worden, ende Christus van sinen Apostel verraden ende gheleuert worden. Gelijck als Christus sinen verrader meer vrientscappen ende liefden bewijsden dan sinen anderen Apostolen ende Discipulen, so moeten wij ooc vanden Heere nemen, dien aldermeest vrientscappen te bewijsen, die onse vrienden schynen te sijn, ende ons nochtans aldermeest vyantscap bewijsen etc.

[Gg iiij v^o] Doen ghinghen si toe, ende sloegen die handen aen hem, ende vingen hem.

Doen Christus sinen vianden macht hadde gegeuen, doen en niet eer hebben si hem gheuangen, sonder twijfel niet saechtelic, maer op haer alder onghenadichste dat

[p. 389]

haer mogelic was, ghelijck si hem in alle sijn lijden hebben ghedaen. Ten eersten, want onser alder sonden geen saechte aentasten verdient en hadden, daer hi voor voldoen wilde, waer om hem de vader ooc niet sparende, op dalder hartste heeft doen aentasten, ende doen slaen, vanghen, ende binden, ende daerom so en heeft hi den vianden Christi wtwendich ende inwendich, haer wreetheyt niet benomen, maer ghesterct, also hi dicwils in den Psalmen seyt: Ghi hebt mijne vianden tegen mi ghesterct, om dat hi ons saecht ende genadich soude sijn. O, hoe muegen wij so wreet van herten ghesijn, dat ons sulcken gloeyende vier niet blakerende en maect in hooger liefden? Ten anderen, so wisten si wel dat si haren meesters daer seer lieue aendeden ende dat si haer dies grooten danck souden weten. Ten derden, dat haer Christus hatelic was, gelijc hi altoos den ongodliken is, die de waerheyt opelick leeren. Want gelijc het sout die gesonde leden niet en bijtet, maer den ghewonden, also ist oock metter waerheyt. Waeromme Christus sine boden ooc den soute gelijcte. Hieromme so sloegen si haer handen also onsaechtelic aen dat ontsculdi- [Gg v r^o] ge lammeken, als si gesterct vander cracht Gods ymmermeer vermochten. Nochtans so scrijuen die Euangelisten dit met so luttel corte woorden, recht of sij van grooten verwonderen daer inne stomme gheworden waren, als si aenmercten dat onghehoort wonder, dat die scepper alre creaturen hem van sijns selfs creatuerkens heeft laten slaen, oft aentasten. Recht of si seggen wilden, dencket selue, dat en connen wi niet bewoorden.

Als die discipulen saghen dat aldus toe soude⁺ gaen, seyden si tot Christum: Heere oft wi

+ De puerheyt der waerheyt wort van den genensden beylighen besculdicht.

[p. 390]

metten sweerde sloegen? Symon Petrus, eer Christus conste gheantwoorden, so heeft hi sijn messe wtgetogen, ende heeft den knecht des oppersten priesters oore afgeslaghen. Die knecht hiet Malchus. Jesus antwoordende heeft gheseyt: Latet tot hier toe geschieden. Ende hi seyde tot Petrum: Steect v messe in v scheede. Want alle diet sweert selue nemen, die sullen metten sweerde vergaen. Meynt ghi dat ic mijnen hemelschen vader nv bade, dat hi mi nv niet meer dan .xij. legionen [(Gg v) v^o] der Engelen soude doen? Oft en soude ick den kelc niet drincken die mi mijn Vader gegeuen heeft? Hoe souden dan de scrifturen veruult worden, want het moet geschieden. Ende als hi die oore des knechts ghetast hadde, so heeft hi die ghesont ghemaeckt.

Dat vleesch wil al metten sweerde slaen, ende die onwijse willen Christum oft die waerheyt metten wtwendigen sweerde, ende met haren crachten beschermen, ende somige haestige als Petrus was die en verbeyden geen antwoort, waer mede si meer schaden doen dan profijts, want dat trecket die ghene diet hooren meer af, also dat si doch dan niet en connen gehooren metten rechten oore die Euangelische waerheyt, denckende dat en mach van Gode niet sijn, daermen ons metten sweerde toe dwingen wil, ende hooren dan alleen metten slincken oore, fabulen, menschelike questien. Ende al mach dat sweert des

[p. 391]

vleesch die oore, ende ander leden afslaen, het en can nochtans dat ongeloue niet afgehouden, daer moetmen een ander sweert toe hebben. Des gelijcs ist ooc metten inwendigen vianden, temptacien ende quellaegien die Jesum in ons willen vanghen ende dooden, die en canmen met geender natuerliker cracht noch tegen worstelen, verwinnen, ende alslaet haerder een die mensche een oore af, dat hijse een luttel wederstaet, [(Gg vj) r^o] so worden si vele felder, ende hadder die mensche te voren hondert, hi crijchter dan duysent. Men moet hier alleen metten sweerde der pacient[i]en oft des grondigen ouergeuens dit also wt te lijden als voorseyt is, daer tsegen vechten. Hierom so strafte Christus Petrum van sinen sotten slaen, leerende datmen de vianden der waerheyt met geenen sweerde dan metten sweerde des geests en mach wederstaen, dat is, metten woorde Gods ende met lijdtsaemheyt, welcke lijdtsaemheyt ons dat godlicke woort leert Psal. .lxx. Luce .xxi. vanden Heere nemen segghende. Heere ghi sijt mijn pacientie. In pacientie suldy v sielen besitten et c. Gheen scherper noch beter sweert tegen alle wtwendige ende inwendige vianden dan dit, dat hem de mensche alleen lijdelic houde in alle saken, also ghi hier siet, dat Christus ouer al doet, daer af noch toe doende, latende God geworden, dan alleene daer inne de godlike leeringhe veroordeelt wort daer machmen wel getuych begheeren. O die dit sweert om sijn tesse, borsse, rock ende al dat hi heeft ghecocht hadde, hoe lichtelic soude hi hem doer alle sine wtwendige ende inwendige vianden slaen. Ende Christus seyde tot Petrum, steect v messe in sijn plaetse, en slaet niet met uwen sweerde, mer metten mijnen, met laten ende lijden, niet met uwen woorden, mer met den mijnen. Want alle die dat wtwendige vleeschelic messe

[p. 392]

selue neemt, dat is, dien de macht des oordeels ende corrigerens niet ghegeuen en is, die sal daer mede vergaen, dat is, hi verdient dat hi metten [(Gg vj) v^o] sweerde verdaen soude werden van rechts weghen. Also varen si ooc die haren inwendigen vianden met haren tegen worstelen ende met haerder natuerliker cracht willen verwinnen, die werden daer mede verslagen, want de viant is haer te sterck, ende heeft lust dat yemant sijn ingheuen also weerdich acht, dat hi daer teghen slaen wil. mer diese veracht ende denct, Die duyuel en is mi niet goet genoech teghen te strijden, ende laet hem bassen so lange ende also vele als hi wilt, so en mach hi niet bijten, want hi is gebonden, ende hi en can geen dinc also qualic gelijden als datmen hem veracht. Voort seyt Christus. Ic soude mijnen Vader mogen bidden dat hi mi .xij. legionen der Engelen geuen soude. Van welcker Engelen een int heir van Assirien op eender nacht .lxxx. duysent mannen versloech, wat wilt ghi v arm ongeuallige menskens onderwinden, oft wat soudt ghi mi mogen helpen, mer waert dat ic hulpe name, hoe souden die scriftueren dan veruult werden, daer van mi inne gescreuen is, hoe ende wat ic lijden sal, om den verloren mensche te verlossen. Ende en worde die schrift niet volbracht, so en mocht nyemant salich werden. Merct hoe groot dat Christus de scriftuere acht, dat hijse so dicwijle noemt, also dat onmogelic is, datse niet volbracht en soude werden. Oft wilt ghi dat ic den kelc die ic met so grooten dorst drincke als een dorstich mensche eenen goeden dranc niet en soude drincken? Hier mede wil hi leeren, dat alle Euangelische menschen sullen beletten dat haer vianden niet ge- [(Gg vij) r^o] quetst en werden, ende die gene verspreken die hem willen wreken, gelijc Dauid .i. Reg .xvi. die kinderen Saruie versprac,

[p. 393]

aenmerckende dat si ons niet meer en doen, dan haer die Heere geboden heeft, ende dat si als een roede in de handt ons Vaders sijn, also hi van Assur Isaie .x. seyt. Wie salt der roeden wijten, datmen daer mede geslegen wert? Ende onse vianden dienen ende helpen, ghelijck Christus desen sijnen viant sijn oore genas. Want boosheyt en mach niet met boosheyt verwonnen werden. Ende daer om leert Petrus .i. Petri .iij. Dat wi geen quaet met quaden en souden loonen. Christus moet dat afgehouden oore allen genesen ende hoorende maken, dat is, hi moet dat herte aentasten ende saluen met sinen geeste. Met afhouden en maectmen geen oore hoorende, mer met genesen, met weldoen. Met desen teekenen ghaf Christus genoech te kennen wie hi was ende wat hi vermocht, mer die vaten der gramschappen werden al verharder doer dat weldoen ende woort Christi.

In dier vren seyde Jesus totten Princen der⁺ priesteren ende den raedt, kerckmeesters ende ouders die tot hem quamen. Als tot eenen moordenaer sidy met sweerden ende stocken wtgegaen om mi te vangen. Ic sadt dagelics bi v ende leerde inden [(Gg vij) v^o] Tempel, ende doen en sloecht ghi v handen niet aen mi, mer dit is v vre ende die macht der duysternissen, op dat die scriftueren veruult souden werden. Dit is al geschiet dat de scrift der Propheten volbracht souden werden.

Hier thoont Christus, dat hi niet met haren crachten, ende wapenen geuangen en is, maer doer den wille ende

+ Boosheyt en vermach op dat woort niet voor die voorsiene vre.

[p. 394]

eewige voornemen oft besluyten Gods. Het was Gods raet dat die vre ende macht der duysternissen, om haer boosheyt te volbrenghen, welc sonder licht des geests was, haer toe gelaten, comende, hem souden vangen. Het was inder eewicheyt besloten, in welcken plaetsen, dagen, iaren, ende al de pijne die hi lijden soude, so hijse inder tijt gheleden heeft. Al dat wi lesen dat Christo geschiet is, dat geschiet noch dagelicx sinen woorde ende sinen wtuercoren, want si worden vanden boosen vertreden, versmaet. et c. Ende de blinde menschen glorieren, recht oft si dat wt haers selfs cracht ende met haren sweerden, wapen ende macht deden, maer si en vermoghens niet, ten si dat haer de macht der duysternissen eerst toe gelaten worde tot haers selfs onsalicheyt, ende totter wtuercorender salicheyt. Sapien .xi. Het is al gewegen, ghemeten ende ghetelt van Gode, ende ten mach niet anders sijn, gelijc God Deute .xxxij. seyt: Om haerder vianden wille heb ict wt ghe [(Gg viij) r^o] sedt, op dat si haer niet verhouaerdigen en souden seggende: Onse macht heuet gedaen. et c. Hierom sullen die wtuercoren int ghene dat si lijden grootelic glorieren, seker sijnde dat midts godliken raet geschiet, ende dat sinen alder volmaecsten wille is, na het exempel Christi, ende dat God inder eewicheyt der verkeerder boosheyt geordineert heeft tot sijnder wtuercorende eewigher glorien welc hem een wonderlijcke eere is. Also hi selue belijdt. Exodi .xiiij. seggende. Ic sal in Pharaone geglorificeert werden. Want gelijc Christus die doot lijde eer hi glorioselic verrees, also moeten die wtuercorenen ooc lijden, op, als den tijt coemt, dat si dan glorioselick met Christo regneren mogen, so Paulus seyt .ij. Timo .ij. Hier om, so en begeeren die geloouige geen wrake, want si en twijfelen niet het en si den ghenadigen wille haers

[p. 395]

Vaders dat si lijden ende niet en wreken. Daerom so sijn si sinen wille onderdanich, ende si laten de glorie der stercheyt geerne varen, dat is, si en begeeren niet datmen seyt, dat is een stout man, hi en sal hem niet lichtelic laten verpicken et c. mer si singen met Dauid. Ick sal v Heere v stercheyt singen. Also doetet gelooue dat het cruyce soet wert, ende dat men staende blijft teghen alle gewelt alder creatueren, maer sonder tghelooue moetmen vallen ende tondergaen.

Doen sijn die discipulen alle gheulucht, hem⁺ verlatende. Ende een [(Gg viij) v^o] iongsken oft ionc man volchde hem na, die was met lijwaet gecleet op sijn naecte lijf, ende die iongelinghen grepen hem: hi liet dat lijwaet cleet vallen, ende vluchte naect van haer.

Die discipulen Christi waren noch vleesch, ende daer om volchden si Jesum oft den Euangelium wel, also lange tot datmen Jesum oft dat Euangeli aentastet, ende al tastment aen, si blijuen noch daer bi, also lange als si haer weeren moghen, want so hopen si noch doer haer crachten oft behulp der creatueren te ontgaen, mer als haer Deuangelie dat verbiet, ende wil dat si die vianden sullen laten gewerden, ende sien dat het cruyce op haer soude comen, so gaen si alle loopen, ende laten Jesum oft dat Euangelium alleen onder die vianden, hoe schoon sijt hem toegeseyt hadden. Natuere oft vleesch volghet wel totten cruyce toe, maer voorder aen tcruyce en wilse niet. Si laten Euangeli euangeli sijn, ende Christum lijden, al wat hem de vianden aen doen, lieuer dan si lijden souden om dat Euangelie, daer voor, noch daer om en willen si haer seluen

+ Natuere en wil aen teruyce niet wat si doet.

[p. 396]

niet wagen noch in geenen pericule setten, hoe geerne sijt hooren et c. Nochtans seyt Christus int Euangelie Marc .viij. Die sijn siele verliest om mi ende om dat Euangelie, die salse int eewige leuen bewaren. Aldus geuen haer eenighe menschen ooc wel ouer in inwendigen lijden [Hh r^o] ende quellagien also lange tot dat si Jesum haer salicheyt in haer aentasten, ende dan ooc noch also lange als si haer met cracht ende gewelt mogen weeren ende met haers selfs swaerde slaen, maer als si dencken. O ghi soudt daerom verdoemt sijn, so loopen si wech, ende worpen haer daer wt, soecken hulpe aen de creatueren, ende en willen aen tcruys niet, waer in si te kennen geuen dat alle haer ouergeuen noch creatuere ende vleesch heeft geweest, ende geenen geest, ende dat si noch altemale haer seluen ende dat hare daer in hebben gesocht, ende als haer dat genomen soude worden so vallen si den Heere ongetrouwe. Dese iongelinc en was sint Jan niet so sommighe meynen, maer het was een die met Christo wt der plaetsen ginc daer si het auentmael hadden gegeten, den welcken de iongers die onder de schare der vianden Christi waren, aentasten, want Johannes was metten anderen Apostelen gaen loopen, want daer staet dat si alle waren geulucht. Desen iongelinc hielden si met sinen lijnen mantel die hi ouer sijn bloot lijf hadde. Al ist dat een ongestoruen mensche niet en heeft dan dat hem van noode is, nochtans ist dat hi sijn herte daer op gesedt heeft, ende daer te seer op staet, so houden hem sijn vianden daer wel mede, maer ist dat hijt lieuer laet varen, dant hem veruremden soude van God, ende naect ontloopen, so en connen hem de vianden niet misdoen.

[p. 397]

De schare ende die ouerhooftman [Hh v^o]⁺ ende die dienaers der Joden Jesum geuangen hebbende, hebben si hem gebonden ende wech geleyt eerst tot Annam, want die was de sweer Cayphe, welcke dat iaer Bisschop was. Dese Cayphas was de gene die den Joden raet hadde gegeuen, dat orborlic ware dat een mensche voor het volc storue.

Dat binden en is niet saechtelijc toe ghegaen, als vanden vangen voorscreuen is, noch ten is niet sonder groote pijne geschiet, gelijct ooc niet sonder Gods groote oneere en geschiet, dat de valsche heylighen het godlike woort door de wereltlike ende geestelike hant doen vanghen ende binden, dat is, dat si de predicanten des godliken woorts verbieden de waerheyt te leeren: ende als si met Petro segghen: men moet God meer gehoorsaem sijn dan den menschen. Act .v. so doen sijse vanghen, kerckeren, pijnigen, ende dooden; maer .ij. Ti .ij. staet: Het godlike woort en is niet gebonden: want al vangen si somige, God laetter noch somige diet vercondighen. Ende al laet God om onser sonden wil, ende om dat wi dwoort so luttel achten, vangen ende binden een wijle tijts de gene diet van buyten leeren, hi en laet dat nochtans niet in te spreken in de herten sijnder wtuercorender. Si leydden Christum eerst tot Annas, om danc te verdienen [Hh ij r^o] also veel verblinde menschen, die predicanten ende belijders der waerheyt aenbrengen aen Annam, dat is, aen de geestelike menschen daer gratie in schijnt te sijn, mer alsmense wel besiet, so ist al geueynstheyt. Dese en mogen niemanden openbaerlic verordeelen, mer si ordeelen onder haer

+ Het godlike woort laet hem wel een wijltijts binden, mer het en mach niet lange dueren.

[p. 398]

en seyndense voort tot Caypham. Si souden irregulaer sijn waert dat si yemanden verordeelden, noch si en hebben gheen commissie dan van verraden, mer si seyndense, dat is, si brenghense aen bisschoppen, ketter meesters etc. Joannes scrij[f]t alleen, dat Jesus tot Annam geleydt was, om de eere wille dat hi sweer Cayphe des bisscops was, die den saligen raet gegeuen had, daer in vrijdage voorleden af gescreuen is, daer en wert niet gescreuen dat daer yet anders gebuert is. Van daer is hi tot desen bisscop Caypham geleydt die dat iaer opperste priester was, so si dat tegen de wet iaerlicx huerden. Daer loochende Petrus Jesum driemael, so al dander Euangelisten seggen. Daerom dat somige meynen, dat Johannes hier met de andere Euangelisten niet en ouer coemt, dat en is niet, Want hi seyt: Simon Petrus volchde Jesum etc. tot inden voorhof des bisschops, dat is, niet in Annas huys, so sommige meynen, mer in Cayphas huys, gelijcmen in dander Euangelisten seyt. Daer Johannes int .xviij. hem sonderlinghe eenen bisschop hiet, daer meynt hi den seluen die hi int selfde ende ooc int .xviij. ca. bisschop van dien iare seyt te wesen. Daerom so geeft hi daer mede te verstaen, dat Jesus terstont van [Hh ij v^o] Anna totten Bisschop, dat is, tot Cayphas gheleydt was, daer hem Petrus ende die ander volchden. Mer dat Johannes na seyt, Annas leydde hem gebonden tot den Bisschop Caypham, dat doet Joannes daerom dat hi de loocheninge Petri hadde begonst te schriuen, so stelde hi de vraginghe Cayphe daer tusschen. Daerom, weder comende totter verloochinge Petri, so verhaelt hijt weder seggende: Annas seynde hem. Ende tschijnt meer een veruolgende historie te sijn, int dwelcke Joannes dat ongherechte ordeel der bisschoppen beschuldicht, dat Jesus dan eerst van sijn discipelen

[p. 399]

ende leeringhe van Caypha wert onderuraecht, ende noch niet en weten waerom men hem besculdigen soude. Na dat hem Annas gebonden totten bisschop gesonden hadde, als die des ordeels schuldich waer, gelijc si nv ooc doen tegen de gene die si ketters heeten.

Ende si leydden hem tot Caypham den bisschop,⁺ dat is totten prince der priesteren, daer de schriftgeleerden ende de ouders vergadert waren.

Alle den hoop der geesteliker hipocriten en houden geen Concilia dan om Christum ende sijn rijc te niete te doen, om dat si selue vredelick in haer regiment souden regneren, Also nochtans dat si het woort metten woorde, ende Christum onder tschijnsel Christi, ende Deuangelie onder tschijnsel des Euangelijs willen verdrijuen, om haer boosheyt te bedecken. Hier af tracteren si in haer Concilien [Hh iij r^o] mer niet dan in logenen, waer doer het geschiet dat si de waerheyt die haer seluen openbaert, verdoemen, die selue niet bekennende, ende segghen dat si door Christum vechten.

Symon Petrus ende een ander discipel volchden⁺ Jesum tot aenden voorhof des Bisschops. De discipel had kennisse metten bisschop, ende ginc met Jesu in den voorhof, mer Petrus stont buyten voor de dore. Daerom so ginc de ander discipel wt, die kennisse metten bisscop hadde, ende seydet der portierster, ende leydde Petrum binnen. De maerte die de dore bewaerde Pe-

+ De hipocriten en houden geen concilia dan om Jesum te verdoen.

+ Menschelic voornemen ende opsedt hangt cranckelicaent woort ende is daer tichtelick af te stooten.

[p. 400]

trum bi dlicht wel besiende, seyde si tot hem: Ende ghi waert met Jesu den Galileetschen man, ende sidi niet van den discipelen dees mans? Mer hi verloochende hem voor alle die daer waren, seggende: Wijf neen ic, ic en kenne hem niet, noch ick en weet niet wat ghi segt. De knechten ende dienaers stonden, die de kolen int middel van de sale gedraghen hadden, om dat cout was [Hh iij v^o] ende warmden haer. Petrus stont ooc bi haer ende warmde hem. Ende hi ghinc buyten int portael ende de haen craeyde.

Die cleyn van betrouwen ende cranc van ghelooue is, die seyt Jesu veel schoone dinghen toe daer noch gheen pericule en is, ende is dicwils seer vierich eer hi te dege int vier gheproeft wort, ende staet vrij inden hoop om Christum oft sijn woort te bescudden, mer om dat hi op menschelike stercheyt staet, ende op menschelike deuotie, ende niet op de stercheyt des heyligen gheests, so vercout hi haestelick, want alle stercheyt des vleeschs moet van noode vallen. Wi en connen niet salichlick sonder den geest Gods gedoen, hoe schoone wi ons vermeten, al ist dat ons ooc duncket dat wi dat om Christum doen. Merct hier, dat niemant qualicker en houdt, dan die aldermeest ghelouen ende alder schoonste toeseggen. Want si willen met Christum oft met sijn gracie wonder doen, welck si niet en weten oft God met haer wil volbrengen: maer een recht gheestelijck mensche en beloeft noch en seyt niet toe, maer is altijt bereyt wat God met hem wilt doen, hi en werct

[p. 401]

niet met God maer hi laet God met hem wercken, niet dat hem seluen goet dunct oft verkiest, maer dat den Heere belieft: ende daerom staet hi vast op God, ende en mach niet vallen, maer de lichtuaerdige ongheproefde toeseggers ende geloefders moeten vallen, ende het is haer van noode dat si vallen, om dat si [Hh iiij r^o] mogen leeren bekennen wat si sijn ende vermogen. Ooc om dat sij medelijden met anderen menschen crancheyt soude hebben, sonderlinge die God tot herders sijnder schaepkens voorsien heeft. Hier om so en vintmen van duysent menschen niet eene, die belouen tghene dat Godt niet geboden en heeft te belouen, die dat houden dat si belouen al veynsen sijt voor die menschen te houden. Want Godt en wil hem niet verbinden onse sotte beloften te houden, die wij van selfs sonder sijn beuel aennemen. Want so die wijse man seyt: Gode mishaecht een sotte ende onghetrouwe oft ongeloouighe belofte. Wisten die ouders wat si misdoen dat si haren kinderen laten belouen dat God niet geboden en heeft, si souden lieuer toelaten dat haer kinderen voor haer oogen gedoot werden, dan dat si geloefden. Het is een van die subtijlsten netten, daer die Duyuel mede vischt, ende ontallike sielen mede ter hellen brengt. Ooc so ist periculoes dat wi yet opsetten oft afsetten te doen oft te laten: Want God doet dan veel min behulps, dan oftment niet op gesedt en hadde. Ende dat wij opsetten dat sedt hi af, ende dat wi afsetten dat sedt hi op. Want hi en wil niet dat onsen wille in onsen wercken geuonden worde, so hi doer Isa .lviij. seyt. Hoe heylich het werck oock sijn mach. Hoe mochtmen een beter opset ghehebben dan den woorde des vaders Christo, om doot noch om kercker af te gaen, ende nochtans siet ghi hier wel, hoe dat afgesedt wort, ende hoe leelick dat hi voor [Hh iiij v^o] een vrouken

[p. 402]

valt, die sterckelic tegen een ghewapent heyr wilde staen. Hieromme als God den mensche eenen goeden wille te voren brengt, so sal hi den Heere segghen. Heere, ghi weet dat ick niet en vermach, maer belieuet v met mi te volbrengen, daer ghi mi den wille toe gheeft, so isser hier een sondich ombequame wederspannich instrument toe. Ghi die den raet geeft moest dat werck ooc volbrenghen tot uwer eeren, so staet die mensche sonder pericule.

⁺ Die Bisschop vraechde Christum na sijn discipulen, ende na sijn leeringe. Jesus antwoorde hem: Ic hebbe der werelt openbaerlic ghepredict. Ick heb altoos inden tempel ende inder scholen geleert, daer alle die Joden vergaderen, ende int heymelic en heb ick niet ghesproken. Wat vraecht ghijt mi? vraget haer diet gehoort hebben.

Die valsche Bisschoppen en vragen niet om die waerheyt te leeren, maer om te veruolghen ende om wt te halen wie die discipulen sijn die de waerheyt volgen, om dat si die ooc souden mogen veruolghen: die wilde Jesus noch vrij hebben, daer om en heeft hi daer niet af geseyt. Ons leerende dat wi van hem souden nemen behoedt te sijn, bi die veruolgers, dat wij ymmer onsen naesten in geenen pericule, scade oft last en brengen. Want [Hh v r^o] alst den Heere belieft dat sij lijden, so sal hi wel een middel daer toe vinden. Jesus liet sinen vianden dat vonnisse van sijnder leeringe gheuen, het welc dat alder sekerste teeken der waerheyt is. Ende hier leert Christus ooc, datmen dat woort int openbaer, niet in hoeken, noch voor eene of

+ Christus gheeft woorden, exempelen, gheloone ende seyde.

[p. 403]

.ij. maer in die ghemeynte sal prediken. Ende alsulcken waerheyt prediken, die hi staen wil, ende daer en sal hi hem om leuen noch om steruen af laten brengen, ende laten die waerheyt vrilick in dlicht comen.

Als Jesus dit geseyt hadde, sloech hem een⁺ vanden dienaers in sijn aensicht seggende: Antwoort ghi den Bisschop also? Jesus antwoorde: Heb ic qualic gesproken, so geeft getuych vanden quade, ende heb ick wel gesproken, waer om slaet ghi mi? Doen heeft Annas Jesum tot Caypham gesonden.

Sij slaen Jesum in sijn aensicht, die de bloote waerheyt die (sic) openbaer is, ende daer Christus selue spreect, wederstaen [sij], om den Bisschoppen ende groten hanssen te gelieuen, ende om haer weerdicheyt te bescermen. Desen slach dede Christo een sonderlinghe pijne dat wel te gheloouen is, om dat hi hem met een ghewapender hant sloech aen sijn teeder wanghe. Nochtans so en heeft Jesus die pijne des slaechs niet verantwoort, maer die waerheyt daer hi om gheslaghen wert. Hadde hi [Hh v v^o] dien slach stillic sonder antwoorden geleden, dat hadde also gheweest of hi gheconsenteert hadde dat sijn leeringhe valsch hadde geweest. Waer inne hi ons heeft willen leeren dat wi geerne om der waerheyt wille sullen nemen te lijden al datmen onsen persoon misdoen mach, maer die waerheyt stoutelic verantwoorden ende belijden voor hooge ende leege, ende ghetuych des godliken woorts wt der scriftueren heysschen, seggende: Heb ic qualic geseyt, bewijst dat metter scrifturen. Heb ic ooc wel gesproken, waer om slaet ghi mi dan? Recht oft mijn leringhe valsch ware.

+ Die den bisschoppen ende heeren wil belieuen die slaen de waerheyt herdelick.

[p. 404]

Jesus stont aldaer gebonden also hem Annas tot Caypham ghesonden hadde.

⁺ Simon Petrus stont ende wermde hem Ende een luttel daer na so sach hem een ander dienstmaerte, die begonst weder te seggen: Ende dese was met Jesu van Nazareth. Daerom seyden si tot hem: En sidi van sinen discipelen niet? Ende een ander seyde: Ghi sijt van dien. Ende hi lochende dat, sweerende ende seyde: Mensche, ic en ben, noch ic en kenne den mensche niet. Ende ontrent een vre daer na affirmeerde een ander seggende: Voerwaer ghi sijt van dien, [(Hh vj) r^o] want ghi sijt een Galileesch man, ende v sprake maect v openbaer. Een vanden knechten des Bisschops die neue des geens dien Petrus sijn oore afghehouden hadde, seyde tot hem: En sach ic v int hoefken niet met hem? Doen begonst hi te sweeren seggende: Ick en kenne den mensche niet. Ende terstont als hi noch sprack so craeyde die hane. Ende die Heere hem omkeerende sach hi Petrum aen, Ende Petrus gedachte des woorts Jesu, die hem seyde. Eer die haen tweemael craeyt so suldi mi driewerf loochenen, ende ginck wt, en hi weende bitterlijck.

+ Tvlesch valtlichtelic van dattet belooft heeft.

[p. 405]

Een eygensoeckelic ongestoruen mensche en ontsiet hem geen quaet om het cruyce te ontgaen. Daer om so waert ommogelic, dat een mensche die hem seluen aen die waerheyt, oft aen Christum soect lange bi die waerheyt soude blijuen, hoe schoone hi hem beroemt voor die proeue, maer als hi lijden siet, so verloochent hij die waerheyt, also dicwils alsmen hem vraget. Die eerste professie die de geene doen die hem metten Princen verbinden, is Christum verlochenen, dat is die waerheyt af [(Hh vj) v^o] gaen. Ende daeromme, die in den huysen, oft vergaderinghen der valscher gheesteliker sijn, die nochtans voor geestelike lieden ghehouden willen worden, ende leeraers des verborghen Godliken woorts, daer en mach nauwelic yemant in die leeringe der waerheyt staende blijuen. Want bi dien is ghestadighe verlochinge der Euangelischer waerheyt. Ende ten si datmen daer wt ga, men en can nymmermeer te recht beweenen, datmen Christum verlochent heeft. Ooc so verlochent men Christum, alsmen sinen woorden niet en ghelooft. Ende als Christus den mensche doer dat craeyen des haens, dat is door dat wroeghen der consciencien van binnen met verlichtinghe des heylichs gheests aensiet, so beweent hi sijn verlochinge ende gaet wt, dat hi daer blijuende, niet en soude vermogen. In dese loochinge Petri, so leert hi ons. Ten eersten, hoe warachtich dat alle Gods woorden sijn, ende hoe sekerlic si geschieden, niet twijfelende, hi en salse aen v ooc warachtich maken. Ten anderen dat ghi op uwe crachten niet en vermeet yet te doen, ende wilt Euangelijs sijn, dat ghi den dienst niet vermetelic en gebruyct. Ghi sult vallen ist dat ghi niet en vreest te vallen. Ten derden, oft ghi alle gheuallen waert, dat ghi daeromme niet en mishoopt want daerom so heeft Christus eenige heyligen so swaerlic laten vallen, ende

[p. 406]

haer daer na so sonderlinge genade gedaen, dat wij der genadiger vaderlicheyt Gods souden betrouwen, dat hi [(Hh vij) r^o] ons niet alleen in ghenaden en wil ontfanghen, maer ooc wat sonderlincs in ons wercken wil. Wat exempel souden wi sondaers van barmherticheyt in de heylighen sien, als wi niet en sagen dat oock groote sondaers sijn gheweest.

De princen der priesters ende de ouders ende den gheheelen raet sochten valsche getuygen tegen Jesum, om hem ter doot te brengen, ende si en vonden gheen, al quamender vele voort, haer ghetuygen en waren niet bequaem genoch. Ten lesten quamender twee valsche getuygen, ende gauen valsch getuyghe, seggende: Wi hebben hem hooren seggen, Ic mach ende sal desen tempel Gods, die met handen gemaect is breken, ende in drye daghen eenen anderen tempel sonder handen op tymmeren. Ende haer ghetuyghenissen en waren also niet bequaem ghenoech.

Den geesteloosen hoop soect altijt valsche getuyge tegen de waerheyt, om de waerheyt, welc Christus selue is, te dooden, dat is, te niete doen in de herten der menschen, also dat si haer niet blootelic op Christum en souden verlaten, maer op der heyligher goeder wercken et c. op dat sise [(Hh vij) v^o] dier souden moghen vercoopen. Om alsulcken valschen getuygen te vinden so studeren si. Ende want si geen alsulcken getuygen tegen Christum in de

[p. 407]

heylige scrift en vinden so verkeeren si die woorden Gods ende gloseren ende trecken die na haren sinne. Also hier aen dese twee valsche getuyghen wel blijct. Christus sprac vanden Tempel sijns lichaems, ende si treckense op den wtwendigen Tempel. Si soecken een gedaente ende eenen schijn van eenen rechtuerdigen ordeele, om datmen niet en soude seggen dat si onrechtuerdelick gheordeelt hadden.

Ende die ouerste Priester opstaende int middel,⁺ heeft hi Jesus ghevraecht, seggende. En antwoort ghi niet? Waerom en antwoort ghi niet? Waerom seggen dese getuygenisse teghen v. Mer Jesus sweech ende en antwoorde niet met allen. De hoochste Priester vraechde weder ende seyde tot hem: Sijt ghi Christus, die sone des gebenedijden? Ic besweere v biden leuenden God dat ghi ons segt oft ghi Christus die sone Gods sijt. Jesus seyde: Ghi hebbet geseyt. Ic bent, mer ic segghe v, ghi sult den sone [(Hh viij) r^o] des menschen namaels sien sitten ter rechter hant der cracht, ende sien comen in de wolcken des hemels. Doen scoorde die prince der priesteren sijn cleederen, seggende: Hi heeft God ghelastert, wat behoeuen wi meer getuyghen. Siet, ghi hebt blasphemie ghehoort wat duncket v lieden? Si verdoemden hem alle, seggende: Hi is der doot schuldich.

De valsche heylicheyt en is nimmermeer gestadich,

+ Valsheyt vraecht den woorde, dien het niet en gelonet, om te begripen et ce.

[p. 408]

mer gelijc dese Bisschop op stont ende weder sadt, also vallen si vanden eenen op dander die de waerheyt veruolghen. Die waerheyten wil op luegenen niet antwoorden, swijget stille ende geeft alleen een getuych der waerheyt. Ende houdt haer ooc dat rechtueerdich ordeel voor, dat si dan vanden sone des menschen sullen moeten lijden, dien si nv aldus qualic tracteren ende onrechtuerdich verordeelen. Ons leerende, dat wi dat qualic spreken sullen verachten. Ende daer op swijgen daer wi die waerheyt met onsen swijgen niet en loochenen, oft dat niemant daer wt en can genemen dat wi teghen de waerheyt houden. Mer der bekender waerheyt sullen wi coenlic getuych geuen, belijdende opelick dat wi vanden rijcke Christi sijn. Ende al ist dat si ons daerom veronrechten, dat sullen wi vanden Heere nemen vrolick om sijnder liefden te dragen, haer [(Hh viij) v^o] nochtans doen verstaen, dat si noch rekeninge van haer onrecht voor den scherpen rechter sullen moeten geuen. Gelijc dese valsche Bisscop sijn cleederen schoorde. Recht oft hem Gods oneere also na hadde ghegaen, dat hi die niet en conde verdragen. Also veynsen die valsche heyligen wt liefden der rechtuerdicheyt die belijders der waerheyt te veruolgen, ende die teghen menschelijke insettinge doen, te castien. Dat het geuenstheyt is, dat sullen si daer bi weten, dat si also om haers selfs sonden so niet gestoort en worden: werden si daerom also ontvreedt, si souden aen haer seluen wel so vele te doen vinden, dat si tijt noch moeyte en souden hebben, also op dander gestoort te worden. Ten anderen, waert ghewarige gerechticheyt, so souden si medelijden hebben met haren naesten, ende daer mede leuen, recht oft haers selfs sonden waren. Ten derden, si en souden den roc der eendrachticheyt daer niet om schoren, maer inden geest

[p. 409]

der saechtmoedicheyt onderwijsen. Gal .v. So de Bisscop is so sijn sine ondersaten, ende die den blinden leyder volgen, die moeten met hem inden gracht vallen, gheuende een onrechtuaerdich oordeel tegen de waerheyt, seggende dat ketterye is, om dat haer blinde leyders also leeren. De werelt neemt haer aen ouer tgodlike woort te ordeelen, hoe wel nochtans dat tgodlike woort toe behoort alle reden ende menschen te oordeelen, ende van de redene niet geoordeelt en mach worden, daerom verdoemt sijt. Ende si oordeelen ende verdoemen eer met haren blinden [Ji r^o] leeraers, eer si vinden dat si met recht mochten beschuldigen. Si verdoemen dat si niet en bekennen noch si en willense niet hooren die vander waerheyt getuych geuen. Also Saul Abimelech doode ongehoort. Dese segghen, Hieremie, xviij. Coemt laet ons hem metter tongen slaen, ende en laet ons sijn woorden niet aenmercken.

Doen begecten die mannen Jesum die hem⁺ hielden ende spogen in sijn aensichte, ende sloegen hem met vuysten. Andere decten sijn aenschijn ende sloeghen hem metten palmen van haren handen op sijn aensicht, seggende: Christe, propheteert ons wie hi is die v gheslagen heeft. Ende veel andere schimpelike woorden spraken si tot hem.

De Euangelisten achten desen smaet voor een groote glorie, als sise schrijuen. Ende Rom .v. Wi glorieren ooc in mismakinge. Gelijc si doen tegen Christum deden, so doen si nv tegen sijn woort ende de gene die daer aen geloouen, want si bespotten de hooge woorden, als si die

+ Menschelicke sothevt bespot de godlike wijsheyt.

[p. 410]

na menschelike redenen wtleggen. Si bedecken haer aensicht als si den claren sin der godliker woorden met haren menscheliken glosen verdonckeren, meynende dat de waerheyt niet en weet wie datse slaet. Si doen den godliken woorden smaet ende beschimpense [Ji v^o] als si tgene valsch oordeelen dat na den godlicken woorde warachtich is. Mer en sullen die bespotters niet bespot worden? so die wijse man vraecht Prouer .iij. ia si vrij. Ende die verdoemers sullen vanden seluen woorde verdoemt werden, dat si nv verdoemen.

⁺ Smorgens vergaderden al de princen der priesteren, schriftgeleerden, ouders des voles, ende alle den rael tegen Jesum, ende si leydden hem in haren raet, seggende: Sijt ghi die Christus segghet ons. Ende hi seyde: Ist dat ict v segge, ghi en gelooft dat niet, ende al vraechde ic v oock, ghi en sult mi niet antwoorden noch laten gaen. Na desen tijt sal de sone des menschen ter rechter hant der cracht Gods sitten. Si seyden alle, sidi dan de sone Gods? Hi seyde: Ghi segt dat ict ben, Si seyden: Wat begheeren wi noch ghetuygenisse? Wi hebben nv selue wt sinen mont gehoort, Ende alle haer menichte opstaende, hebben Jesum van Caypham int rechthuys geleydt [Ji ij r^o] ende hebben hem den president pontio Pilato gheleuert.

+ De heylichste ende gheteerste vergaderen altoos teghen de Euangelische waerheyt.

[p. 411]

Siet, die hem beroemen dat si in Christus naem vergaderen die vergaderen tegen hem, ende dat en sijn gheen slechte lieden, mer de Princen der priesteren sijn de religiosen ende alle den raet der hipocriten, dit sijnse die teghen Christum vergaderen, die niet en souden mogen lijden, datmen seyde dat somige vergaderinge also volmaectelic inden heyligen geest vergaderen als si, maer ghi siet hier dat si inden boosen geest vergaderen, want si teghen Christum vergaderen, Also den .ij. Psalm seyt. Nochtans brenghen dese Christum ende sijn woort wel in haren raet, ende ondervraghen oft hi Christus is, mer al seyt haer dat godlic woort de waerheyt, si en geloouen hem niet, mer verdoemen dat, om dat tegen haer concilien is. Si soecken de waerheyt, mer als si die hooren, so mishaechtse haer int hoochste, Want vander waerheyt maken si loghen, ende vander logenen willen si de waerheyt maken. Isaie .v. Wee v lieden die quaet goet segt te wesen, ende goet quaet. Hierom so antwoort Christus desen: Ist dat ict v segge, ghi en gelooues niet etc. Mer want ghi mi niet en sult laten gaen, mer dooden, dien ghi nv alleen voor eenen sterffeliken mensche aensiet, die sal na der doot regneren, ende ter rechter hant der cracht Gods sitten, machtich v te veroordeelen ende te verdoemen. Doen si wt sinen monde gehoort hadden, dat hi [Ji ij v^o] de Sone Gods was, daer si lange om geuischt hadden, op dat si niet irregulares werden en souden, so en hebben si hem metter hant niet willen dooden, mer si verdoemden hem, ende leydden hem tot den weereltliken president Pilatum.

Siende Judas die hem verraden hadde, dat⁺ hi verdoemt was, berou hebbende heeft hi den prince der priesteren de .xxx. silueren pen-

+ Eygen voldoen brengt tot desperatie ende verdoemenisse.

[p. 412]

ningen weder gebracht, seggende: Ic hebbe gezondicht, leuerende dat onnosel bloet. Si seyden: Wat gaet ons dat aen, Ghi sult dat sien, oft ghi soudt toegesien hebben. Judas werp de penningen inden tempel, ende ginc wech ende verhinc hem seluen met eenen strick, gehangen berste hi midden, ende alle sijn ingewant liep wt. De princen der priesteren namen de penningen, seggende: Wi en mogense in de gemeyn geltkiste niet doen, want het is bloetgelt. Raet ghehouden hebbende, so hebben si om dat gelt, welc een loon der boosheyt was een potbackers acker gecocht [Ji iij r^o] die vreemde daer te begrauen, Ende dit is alle den Jerosolomiten kenlick, also dat dien acker op haer tale wert geheeten Abel dama, dat is een bloet acker tot nv toe. Doen is veruult dat doer den propheet Jeremiam gesproken is: Ende si hebben .xxx. penningen genomen, dat prijs des gescatten, welcken gheestimeert si gecocht hebben van den kinderen Israel, ende gauense om eenen potbackers acker. Also mi die heere beuolen heeft.

Die duuel en laet den mensche die veruaerlicheyt der wet niet sien, als hi die sonde doet. Ooc so waende Judas dat Christus wel ontcomen soude hebben, also hi die Joden

[p. 413]

dicwils ontgaen was, gelijc die vercopers der waerheyt, die om tijtlijc ghewinne die bekende waerheyt verswijgen, ooc meynen vander waerheyt. Maer als die sonde volbracht is, ende Judas siet dat Christus hem seluen niet en verlost, so hout hem die Duuel de swaerheyt der sonden voor, ende die wet wort den mensche ontdect, also dat hi siet dat hi verdoemt is. Als die leeraers van dat Euangelium die troostelike bootscap der sondiger verdoemder conscientien niet en vercondigen, maer die wrake der wet ende der stranger rechtueerdicheyt Gods seggende: [Ji iij v^o] Wat leyter ons aen, het is te late, ghi moet voor elc dootsonde .vij. iaren penitencie doen etc, also dat die verdoemde consciencie Christum voor geen genadige versoeninge en houdt, maer voor een strangen rechter, ende dat si niet totten Euangelium en vlucht, maer tot haer selfs wercken, ende genoech doen, so moet si wanhopen, ende haer seluen verhangen, welck dan den rechten loon der ghieriger ypocriten is. Also sullen si ooc alle inder doot varen, die op haer wercken, biechten, berouwe ende genochdoen betrouwen, want dan sullen si sien dat alle menschelijke wercken, ende alle den dienst der heyligen niet helpen en mach, ende als si dan niet met geheelen betrouwe totter trosteliker toesegghinghe des Euangelijs, noch tot Christum en weten te vluchten, so is alle hope verloren, ende worden rechtuaerdelic verdoemt, om dat si dat Euangelium Christi niet en gheloofden, noch en ontfinghen, segghende: Vrient ghi sult noch eenen vrient ende gheenen viant aen mi vinden, ende dat niet en bewaerden. Judas hadde berouwe, hi biechte hem wel, ende hi dede ghenoech, wederkeerende dat onrechtueerdich goet, maer ten mocht hem niet salich maken, om dat hi den Euangelie niet en geloofde, ya selue bedriechlic ver-

[p. 414]

uolchde die bekende waerheyt, welck die sonde in den heylighen gheest is, die noch nv, noch nymmermeer vergeuen en wort. Dit is een veruaerlic exempel voor die wercheyligen, ende die om gewinne oft vreese van verliese- [Ji iiij r^o] ne tijtlics goets die bekende waerheyt helpen veruolgen. Dese heylige lieden die Princen der Priesteren ende Phariseen hooren dat die Euangelische waerheyt ontschuldich is, ende nochtans en geuen si daer niet omme, dat sij die als ketterije inder herten der menschen dooden. Sij en willen dat ghelt des ontschuldigen bloets in haer geltkiste niet worpen, maer sij en ontsien haer niet dat ontschuldighe bloet selue te storten. Aldus verkeert sijn alle die rechtueerdicheden des geesteloosen hoops, dat si soude maken daer gheen sonde en is, ende daer die alder swaertste sonde is daer en maken si geen consciencie, gelijc op eenen vrijdach vleesch te eten, daer maken si een onuersoenlike sonde af, maer opten seluen dach haren naesten te blameren, ende menschen vleesch te eten dat en achten sij niet. Nochtans waren dese beter dan onse heyligen nv sijn, want die en wilden dat bloetgelt niet in haer kiste hebben, maer die onse wisen alle onrechtueerdich goet tot in haer aflaets kiste, die nymmermeer en seyt: het is ghenoech, oft in haer heylige conuenten ende cloosters, daer wordet al gherechtuaerdicht. Waer mede sij die lieden iammerlic bedrieghen, want onrechtuaerdich goet moetmen den ghenen weder geuen dient toe behoort: Want Christus wilt, dat wij onsen broeder eerst versoenen, ende hem doen, als wij souden willen dat hi ons dede, eer hi yet van ons ontfangen wilt. Maer alsmen niet en can gheweten wien dattet toe behoort, [Ji iiij v^o] so moetment den armen, ende niet den kercken, noch den cloesters geuen, want wat den mensche ouersciet dat behoort den

[p. 415]

armen toe. Welc dese hipocryten bat hielden dan die onse, want si daer ymmer den vreemden begrauinghe omme cochten. Figuere, dat Christus ons vreemdelingen om sijn bloet dat leuende lant der glorien tot eender eewiger rusten heeft gecocht die int geloue sijns bloets ende verlossinge steruen ende begrauen worden.

Smorgens brochten si Jesum, totten president,⁺ maer si en gingen niet in dat huys, op dat si niet besmet en souden worden, maer dat paeschlam souden eten.

Die valsche heyligen en weten niet hoe si die Euangelische waerheyt ende haer belijders, tijdelijc genoch aen die Heeren sullen brengen, daer om sijn sij tijdelick daer op wt. Nochtans en souden sij haer Ceremonien niet gheerne breken, midts welcken sij onsuuer geloouen te worden, ende suuer te blijuen, als sij die scerpelic onderhouden, ende wel bereyt om dat paeschlam te eten. Daerom so en willen sij niet in des heydens rechthuys gaen, maer sij derren haer naesten wel ter doot brenghen, waer aen sij Gode eenen bequamen dienst meynen te doen. Aldus bereyden haer onse heylighen nv ooc tegen dat sij ter tafelen Gods gaen, midts dat si abstineren van sommige spijsen, ende van wercken des huwelics, met [Ji v r^o] vasten der .xl. dagen, haer vanden sondaers af te scheyden, die si voor sondaers houden. Wie soude alle haer sateringe ende symmen wereken ende bereydinge scrijuen. Met welcken si inder waerheyt Christum dooden, also dat hi haer noch nutte noch profijtelic en is, maer die eewige verdoemenisse aen die salige spijse eten. Ende dat sijn die selue die Christum veruolgen, die haer salicheyt

+ Die hare salicheyt op wtwendige ceremonien setten, die veraelgen Gods woort.

[p. 416]

op wtwendige Ceremonien oft op andere wercken stellen dan int gelooue in Christum, op die gewarige heylichmakinge ende bereydinge, als die Vader die herten vernieut ende verlicht met kennisse Christi. Van deser heylichmakinge ende bereydinge en weet dat vleesch of die natuerlike redene niet, maer die seluen bereyden met haren wtwendighen ende menschelike instellingen, ende die daer in betrouwen die veruolgen Christum ende brengen hem tot Pilatum. Die de menschelike rechtueerdicheyt recht bescermen wil, die moet Christum veruolghen ende dooden.

⁺ Pilatus ginc tot haer, seggende: wat besculdinge brenct ghi tegen desen mensche? Si antwoorden: en waer dit geen misdoender wij en souden hem v niet leueren. Pilatus seyde: Neemt ghi hem selue, ende oordeeltem na uwe wet. Die Joden seyden: Het en is ons niet geoorloft yemanden te dooden. Op dat die [Ji v v^o] woorden Jesu volcomen souden, die hi Mat .xx. geseyt hadde, doende te verstaen met wat doot hi steruen soude.

Pilatus hielt hem voor onsuuer, ende daer om quam hi buyten, maer sijn rechthuys was suyuerder voor God, dan die Sinagogen deser heyliger Joden, die de mugghe wt siften, ende slicken wel een kemele, so Christus seyt. Sij en wilden niet in des Heydens rechthuys gaen, maer si dooden dat ontschuldige lammeken wel sonder consciencie. Pylatus begonst beter dan sij deden, want hi en wilde die waerheyt niet verdoemen die Christus is, voor dat hi recht-

+ Menschelikeleeringe begine wel te oordeelen.

[p. 417]

ueerdelic beschuldicht, ende met warachtigen getuygen verwonnen waer, seggende: Ghi brenct desen mensche hier gebonden als eenen moordenaer, ende wilt hem van mi verdoemt hebben, maer ic moest die sake eerst weten, ende van beyden partijen hooren, wie recht oft onrecht heeft, op dat ick daer na rechtueerdich vonnisse mach geuen. Och of onse heeren ende rechters nv so vele vroetheden ende verstan[t]s hadden als dese Heydenen, ende dat sij die sake niet ongehoort en veroordeel[d]en, ende die Euangelische waerheyt wel ondersochten, eer si die sentencie gauen, maer het is haer genoch dat die wederpartye die sake ondersoecken, ende daer op dan stoutelic dat vonnisse geuen. Hoe sout mogelic ghesijn dat si also rechtueerdich vonnisse souden oordeelen? ende die waerheyt niet verdoemen. Also en dede dese Pylatus [(Ji vj) r^o] niet, want al seyden die Bisscoppen ende Phariseen dat si so rechtuaerdich waren, dat si Christum niet geerne leueren en souden, en hadde hi de doot nïet verdient, Pilatus en wildes noch[t]ans niet ter doot verwijsen, seggende: Is uwe ondersoeckinge genoech, so latet v genoech sijn dat ghi hem na v wet oordeelt, ghi weet v wet doch wel. Si antwoorden, dat haer niet gheorloft en was yemant te dooden, om dat si geestelike lieden waren, si soudent anders wel doen, gheuende te kennen dat si met gheen correctie te payen en waren, dan metter doot Christi der eewiger waerheyt, op dat si vrij met haren lueghenen menschelijcker insettinghen altijt voort mochten bedriegen, so si tot dyer tijt toe ghedaen hadden.

De ouerste priesters ende ouders begonsten⁺ hem van vele dingen te beschuldigen, seggende: Desen hebben wi beuonden dat volc ver-

+ De pnere waerheyt wort van den gheueynsden heylighen beschuidicht.

[p. 418]

keerende, omsettende, ende verbiedende den Keyser tribuyt te geuen, ende seggende, dat hi Christus de ghesalfde Coninc is. Pilatus ginc weder int rechthuys ende Jesum tot hem roepende vraechde hi hem, seggende: sidy coninc der Joden? Jesus staende voor hem, seyde [(Ji vj) v^o] Segt ghijt van v seluen oft hebbent v die andere van mi geseyt? Pilatus antwoorde: Ben ic een Jode? V volc ende Bisscoppen hebben mi v geleuert, wat hebdy gedaen? Jesus antwoorde: Mijn rijc en is van deser werelt niet. Waer mijn rijc van deser werelt, mijn dienaers souden wel voor mi ymmer strijden dat ic den Joden niet geleuert en soude werden. Maer nv en is mijn rijcke van hier beneden niet. Pylatus seyde tot hem. So sidy dan een Coninck? Jesus antwoorde. Ghi segt dat ic een Coninc ben. Ic ben daer toe gheboren ende daer toe in die werelt gecomen dat ic getuychnisse der waerheyt soude geuen. Alle die wt der waerheyt is die hoort mijn stemme. Pilatus seyde: Wat is die waerheyt? Ende als hi dat geseyt hadde so ghinc hi weder wt totten Joden ende seyde haer: Ick en vinde gheen misdaet aen desen mensche.

[(Ji vij) r^o] Als die hoochste Priesters hoorden dat Pila-

[p. 419]

tus Deuangelische waerheyt Christum, niet verwijsen en wilde sonder rechtuaerdige sake, aensprake ende verantwoordinge, so begonsten si hem van vele saken te beschuldighen, sonderlinghe, dat hijt volc bekeert soude hebben, welck hi inder waerheyt bekeert hadde, mer so verblint is menschelike reden, dat si dat voor verkeeren achten dat bekeert is, om dat tegen haren natuerliken goetduncken ende menschelike reden, oft versieringe is. Ende dat verkeert is van Christo totten creatueren, vander wijsheyt gods totter wijsheyt der menschen, dat acht ende oordeelt si bekeert. Ende om dat si den nootsakeliken sin der heyliger scrift niet en volghet, maer wilt dat de scriftuere haren natuerliken begrijpe volghe, so ist onmogelic dat si een recht vonnisse soude wijsen: want so .i. Cor .ij. staet Een natuerlic mensche en verstaet niet dat God aengaet, want dat is bouen reden, ende verstant der natueren. Hier af en ondervraecht Pilatus niet, om dat hem dat niet aen en ghinck, ende dat buyten sinen oordeele was, welc bekeeren oft verkeeren was. Deden onse rechters nv ooc also, si en souden also verkeerden vonnisse niet geuen als si nv doen, want haer en behoort geen rechters ouer dat godlijcke woort te sijn, maer dat woort ouer de rechters. Dander wist hi wel dat openbaer loghen was, want sijn knechten waren daer aen ende by doen Christus seyde, datmen den Keyser soude geuen dat hem toe behoorde, et c. Also verblint die [(Ji vij v^o] menschelijcke wijsheyt die de wijsheyt Gods veruolget die menschen, dat si so openbaerlic liegen, dat het oock die onbeschaemde lueghenaers sijn, die haer seluen voor groote doctoren der waerheyt wtgeuen. Mer vanden derden ondersocht Pilatus Jesum oft hi Coninc der Joden soude sijn, welc tweedracht ende ghemeyne stilheyt soude turberen. Tot noch toe heeft

[p. 420]

Christus met den volck der wercken ende der wet ghestreden, maer hier strijdt hi met oft tegen den Heydenen. Want dese seggen, dat de Euangelische waerheyt alsulcken leeringe is, dat si gemeyne eenicheyt ende pays verstoort, ende doet borgerlike wet versmaden. Hoe wel nochtans die Euangelische waerheyt die liefde ende eendrachticheyt bouen al ghebiet, ende borge[r]lijcke wetten leert onderhouden die tot vrede ende eendrachticheyt ende tot gemeynen profijte dienen, also Christus met woorden ende exempelen gheleert heeft, ende Paulus dies ghelijck. Daer om so bewijst Christus die selue de Euangelische waerheyt is, dat het niet warachtich en is, segghende. Segt ghi dat van v seluen, dat is, want ghi gheuoelen wilt dat ic na het tijtlijcke sta, so vraghe ick v, oft ghi dat niet selue en affirmeert, op dat ghi daer af ghetuyghen hebt. Ghi en cont niet ghesegghen dat die ghemeyne gherustheyt ende vrede doer mi verstoort wert, Pilatus antwoorde. Ick en segge dat wt mi seluen niet, noch ick en sie niet aen v, daer ghi dat mede soudt doen, maer die Joden gheuen [(Ji viij) r^o] wt van eenen toecomende Coninck. Ick en ben gheen Jode, v volck ende v Bisschoppen hebben mi v geleuert, dat ick v dooden soude, ist dan gelogen, dat ghi na het rijcke staet, so moet ghi nochtans yet ghedaen hebben daer om si v doot willen hebben, segt ghi, wat hebdy gedaen? Christus heeft hen gheantwoort: Mijn rijcke en is niet aertsch noch wereltlic, maer gheestelick ende inwendich, nv is des Keysers rijck wtwendich ende wereltlic oft aertsch, daer om en sal mijn rijck sinen rijcke niet schadelic sijn. Dat dit also is, dat moechdy daer aen mercken, dat, waert sake dat mijn rijck wereltlijc ware, so soude ic ooc wereltlijcke knechten ende ruyters hebben, die mi niet vanden Joden en souden laten vangen ende binden, nv

[p. 421]

en siedy noch crijsknechten noch hellebaerdiers, noch gheen Coninclijcke pomperije aen mi, daer aen merct ghi wel, dat ick den ghemeynen vrede niet en verstoore. Hier mede heeft ons Christus willen leeren, dat de Christenen gheen heerschappije in de werelt behooren te hebben, maer verdruckinghe, als si Christum in haer regnerende hebben, ende vrede der conscientien hebben. Daeromme so gheuoelen die hypocrijten teghen Christum, die het rijcke Christi in wtwendighen dinghen ende elementen der werelt stellen. Die waerheyt Christi is teghen alle gheueynstheyt, welcke waerheyt de ghene hoort die wt der waerheyt is, maer die wt der menschelijcker lueghene is, die en hoortse niet, [(Ji viij) v^o] mer blijft bi menschelijcke leeringe ende geboden. Ende om dier waerheyt getuygenisse te gheuen daerom seyt Christus dat hi in dese werelt geboren ende gecomen is. Die God geeft dat sine is, dat is alle goet, die is wt der waerheyt, ende mijn rijck is de cracht Gods. Daer om en verwacht ic gheen wrake noch bescuddinge van weerliker ruyters, gelijc aertsche Coningen, mer van God. Pilatus seyde: wat is die waerheyt daer ghi af spreect. Is daer ooc eenighe andere waerheyt, dan van menschen begrepen wert? Doen ghinc Pylatus wt, ende seyde den Joden, dat hi gheen misdaet aen Christum en vant. Also suuer ende oprecht is de Euangelische waerheyt, dat ooc de Heydenen daer niet aen en vinden, als si die wel ondersoeken, dat te berispen is. Alleen de valsche heylighen die vinden daer vele quaets aen, te wetene, dat hi haer geueynsde heylicheyt verwerpt ende verdoemt.

Ende als Jesus vanden hoogen Priesteren⁺ ende ouders besculdicht wert, so en heeft hi

+ Het woort en wilt niet voor de vercken gestroeyt sijn.

[p. 422]

niet geantwoort. Pylatus vraechde hem. En antwoort ghi niet altemale? En hoort ghi niet hoe vele die getuygenissen tegen v seggen. Ende hi en heeft hem niet tot eenen woorde geantwoort, also dat het den President bouen mate verwonder- [Kk r^o] de. Si riepen noch stercker seggende: Hi beroert dat volc leerende doer tgeheel Joetsche lant, beginnende van Galileen aen tot deser plaetsen toe. Als Pilatus Galileen hoorde vermanen so vraechde hi, oft een Galileets man was. Ende als hi vernam dat hi tot Herodes heerschappije behoorde, so seynde hi hem tot Herodem, die op die tijt te Jerusalem was.

Christus heeft ons met sinen swijghen willen leeren ons seluen niet te verantwoorden, als wijt eens gedaen hebben, als God bi onsen swijgen niet onteert en wort, sonderlinge den genen daer niet aen te winnen en is, gelijc die valsce heyligen. Ende dat wi ons seluen wt gheen lijden en sullen begeeren te worpen, daer Pilatus om arbeyde, mer dat wi vanden Heere sullen nemen alle onse saken den Heere te beuelen. Dit swijgen was van Christo gepropheteert Isaie .liij. Als een schaepken sal hi ter doot werden geleydt, dat sinen mont niet open en doet om te clagen. Die sijn lijden claecht, die claget tegen God, diet hem wt vaderliker liefden toeseynt. Vleeschelike reden dunct dat sotheyt sijn dat hem een welsprekende man, als Pylatus wel wiste dat Jesus was, hem seluen niet en verantwoort.

[p. 423]

Natuere wil al datmen weet dat haer on- [Kk v^o] recht geschiet, ende dat si tonrecht lijdt, mer gratie en wil niet dat yemant weet. Hierom, want Pilatus een natuerlic mensche was, so verwonderde hi hem bouen mate, dat hem Jesus niet en ontschuldichde. Nochtans want hi wel beuroede dat Jesus ontschuldich was, so hadde hi hem gheerne verlost. Dat voecht God also, dat de gene die haer seluen also seer ontschuldigen, datse van niemant anders ontschuldicht en worden, maer die stillic wt liefden lijden ende en begeeren haer seluen niet te ontschuldighen, die ontschuldicht God doer ander menschen. Als de Joden dat mercten, dat Pilatus Jesum geerne wt haren tanden getrocken hadde, ende si sagen dat si met gheender saken verwinnen en consten, so dachten si hem met roepen te verbulderen, seggende: Hi beroer[t]et volc etc. Dat is die eygen misdaet des Euangelijs, dat het dat volck beroert, om dat de ongeloouige tegen de waerheyt die si haten, opstaen, welc den Euangelie niet te wijten en is, mer de quaetheyt der ongeloouigher, die lieuer hebben dat de salighe waerheyt wert oueruallen, dan haerder sielen ongelooue af te legghen. De Euangelissche waerheyt beroert dat volc, gelijc de medecijn dat lichaem eerst beroert, sonder welcke beroeringhe dat lichaem niet ghesont en mach worden. Hier en maecte Pilatus niet veel wercs af, mer doen hi Galileen hoorde, so hoepte hi Jesum ende de Joden met danc van hem te wijsen, ende met beyden partijen vrientschap te houden, welc onmogelic is, ende seynde Jesum tot He- [Kk ij r^o] rodem die dien tijt te Jerusalem was. Want de Euangelissche waerheyt moet van geleerde ende ongheleerde, van geestelike ende van weereltlike rechters bespot ende veroordeelt worden.

[p. 424]

⁺ Als Herodes Jesum sach, was hi seer verblijt, want hi hadde lange begeerte ghehadt om hem te sien, om dat hi wonder van hem ghehoort hadde, ende dat hi een teeken van hem hoepte te sien. Hi vraechde hem met veel woorden, mer Jesus en antwoorde niet. Die Princen der priesteren ende scriftgeleerden stonden Jesum scherpelic besculdigende. Herodes versmade hem met sijn heyr. Ende als hi Jesum bespot had ende met een wit cleet gecleet, so seynde hi hem wederom tot Pilatum. Ende Pilatus ende Herodes sijn vrienden gheworden inden seluen daghe, die so langhe vianden hadden gheweest.

Herodes verblijde hem seer, niet om dat Jesus dat is een salichmaker tot hem quam, mer wt curioesheyt, gelijc curioese ongestadige menschen die ydel vander waerheyt sijn, altoos gheerne wat [Kk ij v^o] nieus hooren ende sien, Want hi hoepte Christus soude wat vremts oft een teeken ghelijc een touenaer voor hem doen. Desen en heeft Christus noch gheantwoort noch teeken voor hem gedaen, ons leerende, datmen den curiosen questien der ongelouiger niet en sal antwoorden, die vander waerheyt niet wt liefden der waerheyt, mer wt curioosheyt vragen. Ende dat wi haer niet en souden openbaren wie wi sijn, ende dat wi door God vermogen, als die ongodliken alleen willen weten wat wi sijn ende niet veranderen dat si sijn, want daer en coemt geen vruchte wt, dan dat si houaerdiger ende arger daer wt werden, als si de waerheyt ghe-

+ Veel begeeren dat woort wt curioesheyt te hooren ende wat nieus te sien, mer die en werden daer niet af verlicht.

[p. 425]

hoort hebben. Dit sijn de vercken Matt .vij. diemen de peerlen der Euangelischer waerheyt niet voor en sal worpen, op dat sise niet en vertreden metten voeten etc. De Princen der priesteren beduchtende dat Herodes Jesum soude laten gaen, en hebben dat hare niet vergeten, mer stonden hem sterckelick en beschuldichden. Doch Herodes al wast een ongodlic mensche, hi en wilde nochtans om de heylige geestelicheyt gheen onrechtuaerdige sententie wijsen (gelijc onse heeren haer veel te lieue doen). Mer om dat hi tsine aen Jesum niet en vant, ghelijc die dat Euangelie geerne hooren, mer ten seyt noch en doet haer niet dat haer curioesheyt geerne hadde, hoorde ende sage, so versmaedde hi Christum, ende hi trac hem een wit cleet aen, hem als een sot bespottende. Het godlic woort en wert nymmermeer schandeliker bespot, dan alst met hoouaerdi- [Kk iij r^o] ge ende blinckende wijsheyt der weerelt gecleet ende bedect wert. Ende dese gecleedde waerheyt seynden si den ongodliken rechters te ordeelen, der welcker ordeel niet dan logen sijn en mach. Des gelijc so en wert die gemeynte Gods nymmermeer scadeliker bespot dan als si oueruloedich is vanden genen die na der natuerliker reden heerlick sijn, gelijc eere ende pays der weerelt ende rijcdom etc. sonder den geest Gods. Mer van wien geschiedet, dan vanden Coninc der houaerdicheyt ende sinen Heeren, dat sijn houaerdige curiose menschen, daer hi Coninc ouer is, Job int .xli. cap. Sijn rijc bestrijdt, bespot ende mismaect altoos het rijcke Christi. Den lachter, smaet ende spot maken Herodem ende Pilatum gevrienden, Want der verkeerder eendrachticheyt en mach nymmermeer sonder versmaetheyt ende onrecht der godliker Euangelischer waerheyt gemaect worden. Het is een quade eendrachticheyt ende pays, die dat onrecht der

[p. 426]

Euangelischer waerheyt vereenicht, Want al dat niet doer den geest Christi en gheschiet, hoe goet dat van buyten schijnt, dat en can niet dan sonde, loghen ende ongerechticheyt ghesijn.

⁺ Pilatus riep de ouerste priesters ende de borgemeesters ende tghemeyn volc tsamen, seggende tot haer: Ghi hebt mi desen man gepresenteert als die v volc omsedt, siet ic heb hem voor [Kk iij v^o] v presentie onderuraecht, ende en vinde geen misdaet aen desen mensche daer ghi hem af beschuldicht, noch Herodes oock. Want ic seynde v lieden met Jesu tot hem, ende siet, daer en is niet gedaen dat der doot waerdich is. Daerom sal ic hem castijen ende hem dan laten gaen. Op die feest moest hem de president na haer costume eenen geuangenen quijt laten die si begeerden. Hi hadde doen een vermaerden geuangene, te weten eenen moordenaer die Barrabas hiet, die metten oploopmakers in de geuanckenisse was geworpen, die doer eenen oploop in die stadt gemaect, een dootslach gedaen hadde. Ende als de scare riep, so baden si dat hi haer doen soude, also hi haer altoos plach te doen. Daerom die vergadert hebbende, so antwoorde Pilatus: Het is v ghewoonte dat ick v spaesschens

+ In de euangelissche waerheyt en is geen misdaet geuonden.

[p. 427]

een quijt gheue, welcken van tween wildi datick v los late, [Kk iiij r^o] Barrabam oft Jesum⁺ den coninck der Joden die Christus heet, want hi wist wel dat si hem wt nidicheyt geleuert hadden. Als hi in sijnen rechters stoel sat, sant sijn huysvrouwe tot hem, seggende: En onderwint v des gerechten mensche niet, want ic⁺ hebbe vele in den droome om hem geleden. Die ouerste der Priesters, ende die ouders rieden die scharen dat si lieuer Barrabam quijt souden begeeren, ende Jesum verdoen. Pylatus antwoorde haer: welcken van tween wildi dat ic late gaen? Ende alle die schare riep te samen: Doet desen wech, ende laet ons Barrabam los. Pylatus willende Jesum quijt laten, seyde weder tot haer: wat sal ic Jesu dan doen dien ghi Coninc der Joden heet? Sij riepen weder: Cruyst hem. Hi seyde ten derden tot haer: Wat heeft hi gedaen. ic en vinde in hem geen misdaet, daerom sal ick hem gecastijt laten gaen: Sij riepen al meer seggende: [Kk iiij v^o] Laet hem gecruyst werden. Ende haer ende der hooger priesteren stemmen worden meerder ende stercker.

Judas, Herodes, Pylatus, sijn huysvrouwe, Centurio gheuen alle ghetuygenisse vander ontschuldicheyt Christi

+ Om die wet werdet godlike woortghedoot.

+ Niemant en can tegen dat godlike woort gedoen sonder gods toelaten.

[p. 428]

tegen die ongodlicheyt der Joden, op dat haer verdoemenisse doer Gods rechtueerdich oordeel te swaerder soude werden. Ende in sijnen doot gheuen hemel, aerde, steenen etc. daer oock ghetuygenisse af, maer sij sijn also verhart in haer boosheyt dat sij daer niet duer beweget en werden, want men vint gheen versteender volc dan valsche heyligen. Pilatus hadde vele meer kennissen vander waerheyt, ende ooc meer medelijdens, al was hi en Heyden, dan dese heyligen. Daeromme arbeyde hi, ende socht alle die listicheyt die hi mocht om Jesum te verlossen. Ende hi dachte hi soude den volck den hatelicsten misdader voorhouden ende Jesum, hoopende dat ymmer het gemeyn volck Jesum lieuer quijt gelaten soude hebben, dan dien moordenaer. Maer dien scadeliken hoop der geestelicheyt die niewers toe en duecht, dan die herten der Princen, ende ooc des ghemeynen volcs die tegen deuangelische waerheyt te verwecken, hadden den volck gheraden, dat sij ymmer lieuer den hatelicsten misdadighen souden verkiesen, dan Jesum (na wiens woorden dat volck heeft ghedaen) so die geesteloose die woorden Christi: alle dat si v seg- [Kk v r^o] gen, dat doet etc. wt legghen, welc hier wel blijct dat een valsch verstant is, ende hebben den moordenaer, die haer gesonden doode, quijt gecoren, ende den leuende maker haerder dooden hebben sij gecruyst willen hebben, op dat si hem niet alleene dat leuen, maer ooc sijnen goeden name souden nemen Om dattet volc soude meynen dat Jesus van Gode vermaledijt waer, om datter gescreuen staet: Vermaledijt is alle die aen thout hangt, op dat haren name alleen heylich soude werden ghehouden ende geeert. Barrabas wert voor Christo vercoren, om dat Christus verniet moest werden onder den alder snootsten der menschen, om dat hi ons bouen

[p. 429]

alre creaturen der aerden verhooghen soude, ende eerlic maken in sijn glorie. Ende op dat hi ons, ons seluen soude leeren vernieten onder die alder snootste die inder helle of opter eerden is. Also lange alsser eenich creatuere also snoode sondich en quaet, inder helle, of opter eerden is, daer wij ons bi derren gelijcken, so en is onse vernietinge of ootmoedicheyt noch niet grondich, ende so en mach ons God niet te rechte in sijne hooge Godheyt verhoogen, noch wij en comen nymmermeer tot onuerstoorliken vrede ende gelatenheyt. Sij vercoren Barrabam voor Christum, om dat het herte der valscher heyligen, geen dinc also snoode en weet dat si niet voor die Euangelische waerheyt en souden setten sonderlinge alser eertsch gewinne, ende tijtlike eere af mocht comen, want de affectie des vleeschs [Kk v v^o] en mach der waerheyt niet onderdanich sijn. Ro .viij. Also dicwijle als wi onsen wille voor den volmaecten wille Gods verkiesen, so verkiesen wi Barrabam voor Christum. Barrabas bediedt so vele als een sone des vaders, dat is onsen wille die wi lief hebben, als een vader sinen sone, die nochtans al vermoort dat in ons leeft, ende al bederft dat God in ons maect. Dat Pilatus huysvrouwe ooc getuych van Jesus onschult gaf bediet dat God doer alder menschen getuygenisse wilde geuen dat hi onschuldich was, ons te troosten, hoe sondich wi sijn, dat hi ons doer een leuende betrouwen in hem doert gelooue werckende, salich ende onschuldich wil ende mach maken.

Doen greep Pilatus Jesum, ende gheesselde hem.⁺

Deuangelisten en seggen niet, hoe hi hem dede geesselen, maer Augustinus seyt int sermoon van de passie: Siet, de Heere wert totten slagen bereyt: Siet, hi wert

+ Christus ontfanct onseslaghen.

[p. 430]

geslagen. Dat gewelt der geesselen heeft die heylige huyt ghescoort. Eylaes. God leyt voor eenen mensche wt gestrect, ende hi lijdt de pijne eens misdadigen, daer inne gheen spore der sonden geuonden en mocht werden. Pilatus waende hem also te mismaken, dat die Joden daer medelijden mede souden hebben, ende dat hi hem dan soude mogen laten gaen. Maer die Vader heeft hem voor ons geslagen ende niet gespaert, op dat wi, die vele geesselen verdient hadden (so Dauid seyt Psal .xxxi.) [(Kk vj) r^o] midts sijn smerte ghenesen souden werden. Daeromme sijnt onse sonden die hem gheesselden.

⁺ Die ruyters leyden Jesum binnen inden voorhof, welc een recht huys is, ende roepen alle die schare, ende hem wtgedaen hebbende, deden hem een purpur mantel aen, ende vlechtende een croone van doornen, hebben si hem die op sijn hooft geset, ende gauen hem een riet in sijn rechter hant, ende haer knien buygende, ende hem bespottende, hebben si hem begonst te groeten, seggende: Sijt gegroet, Coninc der Joden. Ende si sloegen hem met vuysten. Ende als si hem bespogen hadden, so namen si dat riet ende sloegen sijn hooft, ende haer knien buygende aenbaden si hem.

Om dat die ruyters Pylati ghehoort hadden dat hi Coninck der Joden was, so hebben sij hem met desen conincliken teekenen in spot groote pijne aen gedaen. Het moeste sonder twijfel een onmenschelike pijne sijn,

+ Die tacken onser hooueerdiger gedachten cronen dat woort.

[p. 431]

dat si hem een doornen crone op sijn teder hooft setten, ende hem daer op sloegen. Nochtans wast ende is hem veel meerder lijden, dat wij thooft sijnder godheyt onteren met onse houeerdige gedachten ende voornemen. Of dat [(Kk vj) v^o] wi sine hooge waerheyt met onsen houerdighen sinne willen croonen, ende veynsen ons te aenbeden ende in groter eeren ende weerdicheyt van buyten te hebben met knyelen, met nijgen ende buyghen, ende wederstaende nochtans hertneckelic metter herten oft metten gemoede. Wi geuen hem een riet in sijn hant, als wi Christum voor ydel houden, daer geen salicheyt meer inne en is, dan dat hi voor de erfsonde voldaen heeft, ende dat wi voort voor onse sonden moeten voldoen die wi na den doopsel doen, ende als wi dat Euangelie niet dan voor een ydel hystorie oft dwinghende wet en houden.

Pilatus ghinc weder buyten ende seyde haer:⁺ Siet, ic brenghe hem v wt, op dat ghi bekent dat ic geen sake aen hem en vinde. Jesus quam buyten dragende een doornen croone ende een purpuren mantel. Ende Pilatus seyde tot haer lieden. Siet den mensche, oft siet eenen mensche. Als hem die bisscoppen sagen ende de dienaers, so riepen si, Cruysten, cruysten. Pilatus seyde tot haer. Neemt ghi hem ende cruysten, want ic en vinde gheen sake in hem, Die Joden antwoorden hem seggende. Wi hebben een wet, ende na onse wet moet hi steruen, [(Kk vij) r^o] want hi heeft hem een sone Gods⁺ gemaect. Als Pilatus dat hoorde so vreesde hi

+ Die waerheyt ende woert Gods wert met menschelicke leeringe onkenlick ghemaect.

+ Om die wet werdet godlike woort ghedoot.

[p. 432]

meer. Ende is weder int rechthuys ghegaen ende seyde tot Jesum. Van waer sijt ghi? Mer Jesus en gaf hem geen antwoort. Daerom seyde Pilatus tot hem. En spreect ghi mi niet? weet ghi niet dat ic macht heb v te cruycen oft te⁺ laten gaen? Jesus seyde: Ghi en soudt gheen macht aen mi hebben, ten ware v van bouen ghegeuen. Daerom, die mi v geleuert heeft, die heeft grooter sonde. Van dyer tijt voort socht Pilatus Jesum los te laten, maer de Joden riepen: Ist dat ghi desen laet gaen, so en sidi des keysers vrient niet. Als Pilatus dese reden hoorde, so leydde hi Jesum buyten, ende sat voor den rechterstoel die Licostrotos (sic) heet, ende in Hebreus Gabbata. Het was den bereyt dach van paesschen ontrent de seste vre. Ende hi seyde totten Joden: Siet uwen Co- [(Kk vij) v^o] ninck. Si riepen: Doet hem wech, doet hem wech, cruysten. Pilatus seyde tot haer: Sal ic uwen coninc cruycen? De⁺ Bisscoppen antwoorden: Wi en hebben gheenen coninc dan den Keyser. Pilatus siende dat hi niet en vorderde, maer datter meer oploops wert, willende der scharen genoech doen, so oordeelde hi dat geschieden soude dat si begeerden: ende hi nam water, wasschende sijn han-

+ Niemant en can tegen dat godlike woort gedoen sonder Gods toelaten.

+ Liefnebbers tijttelijker dingen verloochenen Gods woort.

[p. 433]

den voor het volc, seggende: Ic ben ontschuldich⁺ vant bloet des gerechten, siet ghi toe. Ende alle het volc antwoorde: Sijn bloet si op ons ende op onse kinderen. Doen gaf hi haer Barrabam, die om den oploop, ende om eenen dootslach inden kercker was gheworpen, den welcken si lieden begheert hadden. Maer Jesum gheslaghen ende bespot sijnde, heeft hi hem tot haren wille geleuert, om ghecruyst te worden.

[(Kk viij) r^o] Als Pilatus Jesum also onmenschelijcken hadde laten mismaken ende mishandelen van sinen dienaers, so datter niet gheheels aen alle sijn lichaem en was, so hoepte hi, dat si ymmer compassie ende medelijden met hem souden hebben ghehadt, ende dat si hem also souden laten gaen ongedoodt, daerom, om dat si sien souden hoe deerlic hi mismaect was, so dede hi Jesum voort comen, seggende: Ic brengen v buyten, dat ghi sien oft bekennen soudt, dat ic gheen sake aen hem en vinde, waer in hi belijdt, dat hi hem tonrecht also mismaect hadde. Doen quam Jesus buyten, draghende een doornen croone ende eenen purpuren mantel, ende hi was also mismaect, als Isai .liij. seyt, dat hi noch ghedaente noch fraeyheyt en hadde, maer als een melaetsch mensche, want in hem niet geheels en was. Ende Pilatus seyde totten Joden: Siet doch den mensche. Recht oft hi seggen woude: al en schijnt hi gheen mensche te sijn (hebdy oyt mensche also mismaect ghesien) hi is nochtans een mensche, daerom hebt compassie ende laet hem gaen, hi en is nv ymmers niet gestelt om Coninc te sijn. Aldus mismaken de valsche leeraers Deuangelische waerheyt, doer

+ Menschelike vreese af leyt van God ende doet onrechtuerdich vonnisse ghenen.

[p. 434]

heydensche Philosophie ende menschelijcke glosen, so datmense schier niet en kent, want si gheen gedaente noch fraeyheyt meer en heeft, om dat haer deen hier, dander daer met haren speecsel ende leelike fluymen oft onreyne seeueringhe, die si wt haren eyghen hoofde versiert [(Kk viij) v^o] hebben, in haer minnelijcke aensichte ghespoghen hebben. Het welcke Paulus also scherpelick verbiet, totten Collo .ij. Maer dit en heeft die heylige Priesteren niet beweghet, noch genoech gheweest, maer si hebben Christum den Heere ghecruyst ende wt haren ooghen gedaen willen hebben. Want het en is eenen nijdigen mensche niet genoech, dat sine viant mismaect is, maer hi wil hem ooc met schanden te niete gedaen hebben. Also willen die valsche heyligen die Euangelische waerheyt met schanden ende pijnen te niete gedaen hebben vander wereltlijcker macht, op dat haer menschelijke insettingen ende haer valsche heylicheit in eeren soude blijuen, ende verloochenen lieuer Gods woort ende blijuen onder den Keyser, dan si niet in haerder eeren ende regiment en souden blijuen. Pylatus gaf so dicwijle ghetuych, dathi ontsculdich was, Heyden ende ongheloouighe verstaen dat die Euangelische waerheyt onbegrijpelic is, nochtans so en willen die valsche heylighen dat niet consenteren, ende seggen Si hebben een wet, ende na die wet so moeten si alle steruen, die segghen dat si doert ghelooue der Euangelischer waerheyt doer liefde werckende, kinderen Gods sijn. Want si hadden lieuer, dat si haer valsche heylicheyt van haer cochten ende dat leuende gelooue verlieten. Pilatus was consentieuser dan dese heylighen, ende vreesde om dat hi hoorde dat hi een sone Gods mochte sijn, dien hi also mismaect hadde, [Ll r^o] misschien om dat de Poeten schriuen, datter goden totten menschen daelden,

[p. 435]

om dat Pilatus een Heyden was, so dacht hi oft het een van dien goden mochte sijn. Ende om dat te ondersoecken, so nam hi Jesum tot hem, ende vraechde hem van waer hi was, Waer op hem Jesus geen antwoorde en gaf. Als Pilatus na eenighe misdaden vraechde, daer die Roomsche oft Keyserlike maiesteyt mede ghequetst hadde moghen werden, oft de Roomsche wet, dan verantwoorde Christus dat fijn, als doen si seyden, dat hi Coninc wilde sijn, doen antwoorde hi, dat sijn rijc niet wereltlic en was etc. doende te verstaen, dattet Euangelie der wereltliker macht niet en leert wederstaen, mer ghehoorsaem sijn in de saken die den gemeynen profijte aen gaen, maer Sone Gods te sijn oft niet te sijn, dat en ginc der Roomscher wet doen niet aen, mer God, so en wilde hem Christus wt dien liden niet worpen. Het gaf Pilato veel aen, dat hem Christus niet toe en sprac, daer hi so voor arbeydde, Ende om dat hi meynde macht te hebben hem te dooden oft te verlossen. Jesus, tot onsen troost stiet sinen hoomoedt ende alder aertscher rechters oft heeren neder, seggende: Ghi en soudt geen macht etc. Recht oft hi seggen wilde, Het rijc der werelt met al sinen Heeren ende Princen en heeft geen macht ouer mi noch ouer mijn gelooue, dan also veel als die godlike vaderlike genade belieft toe te laten, om salicheyt sijnre creatuerkens ende om sijn eere, Alst die v niet en orloft, so en hebdi geen macht, [Ll v^o] want dan bewaert hi ons so crachtelick, dat niemant voor die tijt eenen vinger aen ons en mach steken, Gelijc Zacha .ij. staet: Ic sal hem eenen vierigen muer sijn. Nochtans al ist dat mijns Vaders wille is dat ic lijde, ghi en sijt niet sonder sonde, want ghi wel weet dat ic onsculdich ben, ende laet v nochtans wt vreese van v officie te verliesen oft ondanc te verdienen vanden Duuel ende vanden Joden

[p. 436]

als een slaue des Duuels daer toe brengen, dat ghi tegen v conscientie onrechtuaerdelick doet. Mer die v daer toe dringen, die hebben meerder sonde, om dat si de schriftuere weten, ende om dat si wt nijde doen etc. Aldus salmen vanden Heere nemen ootmoedelic om Gods wille alle lijden ende onrecht te lijden, nochtans salmen de vianden te kennen geuen dat si sonde daer aen doen, ia ooc den Heeren ende rechters, dat si qualic doen, ende haer sielen verdoemen, dat si om de valsche heyligen te ghelieuen, die belijders der Euangelischer waerheyt veronrechten, hoe wel die de meeste sonde hebben. Als Pilatus dit hoorde, so arbeyde hi om Jesum te verlossen, mer hi ginc daer veel te saechtelic mede toe. Want alsmen de valsche heyligen niet te deghe voor thooft en stoot ende haer niet straflic toe en spreect, so en latense niet af. Daerom leerde Paulus Titu .i. dat hi sulcke hertelic berispen soude. Hadde Pilatus geseyt, ghi sijt boeuen, ic sal den Keyser v boeuerie doen verstaen, si souden hem wel met vreden hebben gelaten. Maer om dat hi dat niet en dede, so dreychden si [Ll ij r^o] hem metten Keyser, seggende: Ist dat ghi desen laet gaen, so en sidi den Keyser niet gonstich noch getrouwe, ende de Keyser sal v voor sinen viant houden ende af setten. Want die seyt dat hi een Coninc is, die doet teghen den Keyser. Siet, Pilatus hadde wel begost, ende was wel een fijn rechtuaerdich rechter, also lange als hi dat metter genaden sijns Keysers mocht doen, maer doen hi sijn gracie verliesen soude ende ondanc behalen, so valt alle sijn rechtuaerdicheyt daer henen. Want hi peynsde, aen desen armen ongeuallighen mensche en is niet veel te verbueren, wat can daer af gecomen dat ic hem laet cruycen? mer de partije mocht mi veel hinders doen. Dese Pilatus was van Burgoengien, ic duchte dat hi

[p. 437]

noch rechters van sinen sade in onsen lande heeft achter gelaten, die daer niet veel wercs af en maken, dat si eenen armen onmachtigen mensche, een onrechtueerdich vonnisse geuen, om danc aen de partie te verdienen, oft wt vreesen eeniger Heeren, welc God so scherpelic inde heylige scrift heeft verboden Leu .xix. dat hi oock verbiet, datmen den persoone niet en sal aensien, oft om des armen wille een onrechtuaerdig vonnis sal wijsen, hoe veel te meer dan, die tegen den armen om gonste der machtigher een onrechtueerdich ordeel geuen. Ende wat sullen de rechters voor God antwoorden, dat si de arme lieden, die si wel weten dat goet recht hebben, ende wel binnen drie oft vier daghen souden expedieren, ende houdense nochtans iaer ende dach loopende. Dese sullen [Ll ij v^o] al met Pilato gerekent werden, want het is tegen godlike, ende ooc tegen de natuerlike wet. Maer wat sullen si te verantwoorden hebben, die nv een valsch ordeel ende vonnisse geuen ouer de Euangelische waerheyt, welc also veel is, als oft si god selue verordeelden, ende daer toe logenachtich maecten. O die sijn een fel oordeel verwachtende, het ware hen beter dat si noyt gheboren en waren. Merct hier dat hi inder waerheyt niet staende en mach bliuen, die den geest Gods niet en stiert. Want siet, Pilatus seyde eerst dat Christus ontschuldich was, mer want hi alleen na natuerlicke redene ordeelde sonder gheest, so is hi lichtelick daer toe gebrocht, dat hi den ontschuldigen verdoemde. Also varen si ooc, alle die de Euangelische waerheyt sonder geest aenueerden te beschermen. Dit is de vrucht eens ongeloouigen herten, dat het lichtelic af valt vander gerechticheyt, die het schijnde te hebben. Want siet, Pilatus gaf met vele woorden te kennen, dat Christus ontschuldich was, ende dede hem nochtans geesse-

[p. 438]

len, mer terstont om dat gheroep der ongodliker scharen, so sette hi eenen moordenaer voor Jesum, ende gaf Jesum haren wille ouer. Mer van desen onrechtuaerdigen oordeel waren de Priesters, geleerde ende de heylighe Phariseen de sake, want een ordeel te verkeeren, daer helpen si sonderlinge wel toe, in saken die der Euangelischer waerheyt aengaen, want si en houden niet op, also lange alst haer toe gelaten wert met haren insettingen, decreten ende ra- [Ll iij r^o] den de waerheyt te niet te doen ende te verbergen. Dat Marcus seyt, dat Christus ter derder vren ghecruyst wert, ende Johannes ontrent der sester, dat suldi also accorderen, dat noch al de derde vre hiet, al wast bi de seste, ende Johannes wilde te kennen geuen, dat veel tijts vander derder vren verloopen was. Ende al seyt Lucas na dat Christus geseyt hadde: Ghi sult heden met mi inden Paradise sijn, dat doen ontrent der sester vren was, dat was daerom: dat de Joden also seer haesten om Christum gecruyst te hebben, datter veel dingen in corter tijt geschieden deen ouer dander, welc men niet tseffens en conste geschriuen. Pilatus meynde, ghelijc onse heyligen nv ooc doen, dat wtwendige wassinge ende wercken de conscientie suyuerden, mer al hadde hi al het water wt der zee ghehadt, hi en hadde de sonden niet af gewassen, al wast dat hi seyde, Ic ben ontschuldich. Neen, het en ontschuldicht niet, dat hem yemant vander waerheyt wt vreesen laet drijuen. Waer op hem alle het volck antwoorde: Sijn bloet come ouer ons etc. Daer propheteerden si onwetelick, welcke prophetie wi met alder waerdicheyt aennemen, als den eenigen troost onser ^versoeninge ende verlossinge altoos begeerende, dat sijn bloet ouer ons come om ons te wassen van onse sonden.

[p. 439]

De crijschknechten (sic) nemende Jesum,⁺ hebben si hem dat purperen cleet wtgedaen ende hebben hem sijns selfs clee- [Ll iij v^o] deren weder aenghedaen, ende hebben hem wech gheleydt draghende sijn cruyce, op dat si hem cruycen souden. Wtgaende vonden si eenen Simonem, eenen Cyreenschen mensche voorbi gaende, comende wt den velde, welc een vader Alexandri ende Rufi was, desen gripende, hebben si hem gedwonghen dat cruyce Christi te draghen, ende si leyden hem dat cruys op, dat hi dat na Jesum soude dragen.

Si hebben Jesum sijns selfs cleederkens weder aen ghedaen, om datmen hem te bat kennen soude. Ende hebben hem dat purperen cleet weder wt ghedaen, Want ghelijck Dauiden dat harnasch Sauls niet en paste, doen hi tegen Goliam soude vechten, om dat hi des niet gewoon en was .i. Reg .xvij. also en paste Christo noch den Christenen geen costelike habijt, want hijs niet gewoon en was costelic gecleet te gaen, mer in simpel habijt. Maer si hebben hem sijn harnasch op geleyt, dat is, sijns selfs cruys, welc sinen teeren doerwonden schouderen veel te swaer was, nochtans en heeft hi dat selue niet af geworpen, mer so lange gedragen, dat sijt hem selue af namen, niet wt medelijden, noch om sijn lijden te verlichten, mer om haestelic hem [Ll iiij r^o] daer aen te brengen. Hier af was die figure Genesis .xxij. van Isaac, die sijn hout droech daer hi mede gheoffert soude werden, maer hi en was noch die rechte offerhande niet, want hi, noch geen crea-

+ In smaet der werelt wert dat woort verclaert ende die mensce verlost.

[p. 440]

tuer, en mocht voor ons voldoen. Daer omme wert Abrahe geseyt: En steect v hant niet aen dat kint, ende hi en wert niet geoffert. Maer het moeste een costeliker sijn, die God voorsien moest, die ons den lach, die grote vrolicheyt der consciencien soude maken, also dat wi met Sara mochten seggen: die heere heeft mi een lachinge gemaect. Wat mach die sondige consciencie meer doen lachen, dan dat dese offerhande voor haer geoffert wert, die voldaen heeft voor alle haer sonden, ende die selue draecht met alle die gramscap Gods, ende dat si los ende quijt gaet. Hier mede heeft ons Christus willen leeren, also hi ooc int Euangelie seyt Mat .x. dat wij ons cruyce op ons sullen nemen, ende dat niet afwerpen, tot dat ons sonder onsen toedoen af genomen wort. God en is niet ongenadiger dan die Joden, hi sal ons wel af doen nemen als het tijt is. Elc mensche die van Christus discipulen wil sijn, moet een cruyce hebben, het si van buyten oft van binnen, deen van sinen kinderen oft vrienden, die ander van sijn wijf oft dat wijf van haren man. Deen van sinen boden, dander van armoede. Eenige van inwendige quellagien, deen van dese, dander van die, elc so het hem meest cruyst ende druct. Eenige verkiesen dit oft dat voor een cruyce, mer dat een mensche selue ver- [Ll iiij v^o] kiest, dat en is geen recht cruyce. Salt een oprecht cruyce sijn, so moetet de mensche also contrarie sijn dattet hem te degen cruce. Ooc so en macht hem niet eerlic sijn, maer het moet altoos schande met hem brenghen, also dat die mensche daer niet af gheclaecht en werde, datmen niet en segge: Och men doet dien goeden mensche so vele ongelijcs, hi en heeft dat niet verdient, maer hi ist so wel weerdich, hi hadde wel meer verdient, wi gonnent hem wel, het is een ketter. Ende datment nochtans niet

[p. 441]

gedaen en heeft, daermen also omme versmaet wert, gelijc Christus en dede, dat is een oprecht cruyce, die dusdanigen cruyce van hem werpt, also die ongeloouige altoos doen, so haer God verwijt, seggende: Vant begin hebdij mijn ioc gebroken, etc. dien wert noch een vele swaerder opgeleyt, waer af gescreuen staet Jere .xxviij. Om dat ghi die houten ketene gebroken hebt, daeromme salder een yseren voor gemaect werden, welc si dan wel moeten draghen. Christus en conste sijn cruyce niet lange ghedragen, om dat sware cruyce dat hi van binnen droech, ooc so wilde hi cranc van lichaem werden, om dat hi ons sterck soude maken van gemoede. Daeromme so dede hem die Vader dat afnemen, om ons een vast betrouwen te gheuen, dat hi ons cruyce wel af sal doen nemen, tot sijnder eeren. Dit cruyce was so vermalendijt geacht, gelijc het noch van allen redeliken menschen geacht wert, dats niemant vanden Joden dragen en wilde. Maer haer ont- [Ll v r^o] moete een boer Symon gheheeten, dies ooc niet geerne en droech, om dat hi in die doot Jesu niet en consenteerde. Maer si dwongen hem daer toe, dat hi dat achter Jesum soude dragen, want hi die vader Alexandri ende Rufi was, die vanden .lxxij. discipelen Jesu waren. Also en connen die dienaers Antechristi die waerheyt na haren lust niet gecruycen, het en si simpele ende slechte boeren verleyende, die si met haren luegenen ende vonden daer toe dwingen. Dat Christus het woort des Vaders, dat cruyce, daer hem die ongodlike mede belast hadden niet lange en droech, bediet, dat hoe seer dat die Euangelische waerheyt met menschelike lueghenen belast wert, daer af verlost wert. Dit salige cruyce wert den Joden om haer ongelooue af genomen, ende den Heydenen op geleyt die in Christum gheloouen, den welcken het een begeerlike glorie is.

[p. 442]

⁺ Jesum volchde een groote schare van volc ende van vrouwen, die hem beweenden. Maer Jesus keerde hem om tot haer, seggende: Dochteren van Jerusalem, en weent niet op mi, maer op v ende op v kinderen. Want siet, daer sullen dagen comen, in welcken si seggen sullen: Salich sijn die onturuchbaren, ende die borsten die niet gesooget en heb- [Ll v v^o] ben. Dan sullen si den bergen beginnen te seggen: valt op ons, ende den hoeuelen bedect ons. Want doen si dat in een groen oft vochtich hout, wat sal dan in een dorre geschieden?

Die Scriben ende Phariseen triumpheerden, dat sijt so verre gebracht hadden, maer eenige simpele menschen, diet leet was, ende dies niet gekeeren en consten, om dat die vianden Christi te machtich waren, die hebben droeue geweest, ende die vroukens die van naturen barmhertiger sijn, beweende dat wtwendige lijden Christi, dat si aen hem sagen. Welc Christus niet beweent en wilde hebben, maer aenghebedet, ende na gheuolcht. Want sijn lijden alre geloouiger lachen ende verblijden soude sijn, daeromme so heeft hi dat verboden, seggende: Dochteren van Jerusalem, en beweent mijn ontschuldige doot niet, want si sal die dooden inder sielen verwecken ende leuende maken, ende die schuldige verdoemde ontschuldich ende salich maken, maer beweent v ende uwe kinderen, die met uwen sonden die sake sijt. Ende ten si dat ghi doer mijn lijden van uwen sonden verlost wert, ghi sult in desen tijt groote plagen lijden, ende namaels die eewighe pijne.

+ Dwoort en laet dat lichamelie lijden Christi niet beweenen maer die sake.

[p. 443]

Want desen rijcke is sulcken katiuicheyt aenstaende, datmen die vrouwen salich sal heeten die onuruchtbaer hebben geweest. Die vreese sal also groot sijn, dat si den bergen sullen [(Ll vj) r^o] seggen: valt ouer ons etc. Ist dat ic die sonder sonde ende vochtich van allen duechden ben, aldus veel lijde, wat sal den sondaers die dorre sijn van allen goede dan geschieden? Hier in heeft Christus willen leeren, hoemen sijn passie vruchtbaerlic oeffenen sal. Sommighe bedencken dat lijden Christi also, dat sij gram werden op Judam, ende op die Joden, ende latent daer mede genoech sijn, gelijc si andere lieden beclagen, ende haer vianden veroordelen, dat en is die passie Christi niet ouerdacht, maer dat mach wel Judas, oft der Joden passie heeten. Eenige beweenen Christum, als eenen ontschul[di]gen mensche, gelijc dese vroukens hier doen, gelijck sommige ooc doen, die vele bewegelike dinghen vander passie ouerdencken, om dat sij groote compassie met Christo souden hebben, daer comt luttel vruchten af, dan een cranc hooft etc. Maer die bedencken dat lijden Christi te recht, die Christum also aensien, dat sij hertelic daer af verscricken, ende dat haer consciencie haer versaget, als sij sien die strange gramscap Gods, ouer die sonde, ende ouer die sondaren, dat hi sijnen eenighen alderliefsten sone, die sonde niet quijt en heeft willen schelden, het en ware dat hi so swaren boete daer voor dede, ende dat hi hem niet gespaert en heeft, maer hem so hardelick gheslaghen om onse misdaet. Also hi Isaie .liiij. seyt. Om der sonden mijns volcs hebbe ick hem gheslaghen. Hoe salt den sondare dan vergaen, als dat lieue kint also onghenadelick gheslaghen wert? Het moest [(Ll vj) v^o] hem inder waerheyt grooten ernst geuen, daer so grooten personagie voor lijden moet. Ende alsmen vanden Heere can

[p. 444]

gehebben, diep te bedencken, dat die sone Gods, die wijsheyt des Vaders selue lijdet, so wertmen daer wel af veruaert. Ten anderen, dat hem die mensche diepe inbeelde ende niet en twijfele, hi en ist selue die Christum also martelijt, want sijn sonden hebbent certeyn ghedaen. Waer af Judas, Herodes, Cayphas ende alle die Christo tlijden aendeden, niet dan dienaers en sijn geweest, datse sine ende mijne sonden daer toe gehuert hebben, also leert Christus dese vroukens hier ouer haer seluen, ende ouer haer kinderen weenen. Also veruaerde Petrus die Joden, als eenen donderslach, doen hi tot haer seyde: Ghi hebt hem gecruyst, also dat si veruaert totten Apostelen seyden: O broeders, wat sullen wij doen? Daeromme, als ghi die nagelen doer sijn handen siet dringen, so gelooft sekerlic, dat uwe wercken sijn, siet ghi sijn doornen crone, gelooft dat uwe gedachten sijn, ende dat ghi wel verdient hebt datter v duysent souden steken, daerder Christo eene steect. Want so Christus hier seyt, doen si dit int groene hout etc. dat is: Leert wt mijnder passie, wat lijden ghi verdient hebt, want een ionge bracxken wert geslagen, om die groote honden te veruaren. Hier inne sal hem die mensche vanden Heere nemen wel inne te oeffenen, op dat hi daer doer tot kennisse sijns selfs mach comen. Want dat is dat natuerlick werk der passien Christi, dat si [(Ll vij) r^o] haer den mensche gelijc make. Also dat gelijc Christus deerlic in siele ende lijf in onsen sonden gepassijt wert, dat wi ooc also in onse conscientie, van onsen sonden gepassijt werden, dit en gaet niet toe met vele woorden, mer met diepen ghedachten ende met grootachtinge der sonden, dat wi Christum selue gedoot hebben, ende dat onse sonden den hoogen Vader sijn kint vermoort hebben, ghelijck Jacob van sinen sone Joseph in Gen .xxxvij. claecht, seggende.

[p. 445]

Een felle wilde beest heeft minen sone Joseph verslint. Die dese veruaernisse noyt in haren leuen en hebben gehadt, die moetense inder doot oft inder hellen hebben, ende al beuinden dat Christus aent cruys geleden heeft. Maer dlijden Christi aldus te bedencken en vermogen wi niet, ten si dat God dat in ons wercke, daerom sullen wi hem doer sijn ghenade bidden, dat hijt in ons tot sijnder eeren volbrenge: ende dan verandert God den mensche midts desen bedencken, weselic, ende wort nieu geboren, gelijc als doer een ander doopsel. Hier wt werct dat lijden Christi sijn recht natuerlijc werc, doodende den ouden Adam, verdriuende alle sondige lust, toeuerlaet ende bliscap diemen vanden creatueren soude mogen hebben, verleedende, gelijc Christus van alle creatueren, ia ooc van Gode verlaten was. Als de mensche dit geerne vanden Heere soude hebben, sijn lijden also te oeffenen, so en gheeft hi somtijts dat niet, waer af de mensche in sijnder conscientien bedroeft wort, ende sijn leuen mishaecht hem seer. Siet, dat lijden werct [(Ll vij) v^o] Christus lijden in hem, ende hi oeffent dat lijden Christi verborgelick ende warachtelic. Ten derden, als die mensche sijn sonden also in sine conscientie gheuoelt heeft, ende hi also veruaert heeft geweest, so en mach hi de sonden in sijn conscientie niet laten bliuen, hi soude anders cleynmoedich werden: Mer gelijc hijse wt Christo bekent heeft, also moet hi sijn sonden weder wt sijnder conscientien op Christum schudden, ende die conscientie daer af ontledighen, ende en mach niet dencken met eenigen wercken daer voor te voldoen. Dan worpt hi sine sonden op Christum, als hi vast gelooft dat Christus wonden ende lijden sijne sonden sijn, dat hi die draecht ende betaelt, als .i. Pe .ij. staet. Hi heeft onse sonden in sijn lichaem ghedraghen, opt hout des cruys.

[p. 446]

Ende .ii. Cori .v.: God heeft hem de sonde gemaect, op dat wi doer hem rechtuaerdich souden worden. Op dese ende deser gelijcke woorden moet hem de mensche so vele vaster verlaten, als hem sijn conscientie martelijt: maer ist dat hi hem vermeet doer sijn berou ende voldoen sijn conscientie te stillen, so en sal hi nymmermeer gherust worden, want als wi onse sonden in onse conscientie laten bliuen, so sijn si ons veel te sterc, ende leuen eewelic. Als dat lijden Christi sijn werc gedaen heeft, so sal de mensche vanden Heere nemen doer te dringen, ende aensien dat vriendelic herte Christi, hoe vol liefden het tot hem is, die hem dwingt dat hi des menschen sonde so swaerlic draecht, ende dan voort doer Christus herte tot Gods herte dringen, aen- [(Ll viij) r^o] merckende dat hem Christus die liefde niet en hadde moghen bewijsen, en hadt God niet wt eewiger liefden willen hebben, dien Christus met sijnder liefden totten mensche ghehoorsaem is. Daer vint de mensche dat godlijc goet vaderlijcke herte, ende gaet also doer Christum totten Vader, daer verstaetmen dan wat het is. Also heeft God de werelt lief ghehadt, Joan .iij. dat hi sinen eenighen gheboren sone ghegheuen heeft. Ende Paulus seyt dat hi hem niet gespaert en heeft. et c. Rom .viij. Also moetmen God by sijne goetheyt ende liefde grijpen, ende niet by sijnder macht oft hoocheyt, so cant gelooue oft betrouwen staende bliuen, ende dan is de mensche nieuwe in God geboren. Als men den sonden aldus doer Christum viant gheworden is, niet wt vreesen der pijnen ende hellen, maer wt liefden, so salmen alle de passie voor een gaue ontfanghen, ons vanden Vader met Christo om niet geschenct, want hi en behoeues niet, als oft wi alle dat lijden selue geleden hadden dat Christus geleden heeft, ende ons niet min daer op verlaten, dan op

[p. 447]

ons eyghen goet, midts welcken God het herte ghewillich ende ghenegen maect dat ghewillichlijcken na te volghen wt puerder liefden al te lijden dat ons van buyten ende van binnen ontmoeten mach. Ende als wi siec oft cranc sijn, so sullen wi vanden Heere nemen te peynsen, hoe cleyne ende licht dat het teghen alle het lijden, gheesselinghe, ende smerte Christi Jesu is, die niet ghesondicht en hadde. [(Ll viij) v^o] Ende als wi moeten doen dat ons tegen is, so sullen wi vanden Heere nemen te ouerdencken, hoe Christus geuangen wert geleydt. Aenuecht ons hoouaerdicheyt oft curioosheyt, so sullen wi dencken hoe Christus metten moorders bespot ende veracht wert. Bestoot ons oncuysheyt, hoe Christus teeder vleesch doerslagen werdt. Bestrijdt ons haet ende nijt, hoe Christus voor sijn vianden ghebeden heeft, die wel beter sake hadde gehadt te wreken. Als ons lichamelijcke oft geestelijcke tegenheyt ouervalt, so sullen wi dencken, heeft mijne Heere voor mi bloet int hoefken ghesweet, waerom en soude ic ooc niet lijden. Het ware een luye knecht die op sijn bedde wilde ligghen, als sijn Heere in doots noot strijden moste. Dat sijn rechte Christenen, diet leuen ende lijden Christi also in haer leuen trecken, als Gala .v. staet: Die Christo toe behooren, die hebben haer vleesch met sinen begeerten ende sonden ghecruyst met Christo. want Christus lijden en moet niet met woorden ende schijn, maer metten leuen ende inder waerheyt gheoeffent werden, als Hebr .xij. staet. Gedenct sijns die sulcken tegenstrijdinge vanden boosen menschen geleden heeft, op dat ghi gesterct ende niet flauwe en wert in uwen gemoede .i. Petri .iiij. Ghelijck Christus in sijn lichaem gheleden heeft, also sult ghi v oock met sulcken bedencken stercken ende wapenen. Mer die het lijden Christi willen nauolgen, eer si dat voor

[p. 448]

een gaue ontfangen hebben, dat werden hypocrijten, want si en doens niet willichlic [Mm r^o] met begeerten noch lustelic, mer swaermoedelic ende onlustelic, welc God niet en mach behagen. Mer diet eerst voor een gaue ontfanghen, die doen dat vrolic ende willichlic, seggende met Uria .ii. Reg .xi. Mijn Heere ende sijn knechten ligghen opter aerden, ende soude ic met mijnder huysurouwen goede ciere maken, oft in wellusten leuen?

⁺ Ende si leydden Jesum in de plaetse Golgatha, dat is also veel als een calue plaetse, ende daer gauen si hem asijn oft gemyrden wijn met galle gemengt te drinken. Ende als hijt geproeft hadde, so en wilde hi dat niet drincken. Ende si cruysten hem in Golgatha, ende met hem twee moordenaers, eenen ter rechterhant ende dander ter slincker, ende Jesum int middel. Ende de schriftuere is veruult die daer seyt: Hi is metten boosen geacht. Het was de derde vre doen si hem cruysten. Jesus seyde: Vader vergheuet hen, want si en weten niet wat si doen.

Christus heeft in alle sijn ledekens ende sinnen willen lijden, op dat hi voor alle manieren van sonden wt doen soude, ende daerom heeft hi oock op een [Mm v^o] stinckende plaetse gebracht willen sijn, ende heeft in sinen riecken gheleden op dat wi ymmer niet en souden twifelen hoe stinckende sonden, oft met welcke leden ende sinnen wi gesondicht hebben, hi en heuet volmaectelic voldaen,

+ Twoort wertaent cruys gheuesticht, die deen wil hebben die moet ooc dander hebben.

[p. 449]

ende dat wi niet en souden ander genoechdoen soecken, dan Christum. Aldus heeft hi den asijn ende bitteren wijn oock ghesmaect, op dat hi inder tongen ooc gepassijt soude werden. Mer hi en wilt geenen wijn drincken die versuert is, dat is, hem en smaect geen leeringe sijns woorts die met menschelike fantasien verbittert is, want daer mede cruystmen hem veel pijnliker dan dat lichamelic cruycen, twelck nochtans bouen maten pijnlick was, want so inden .xxi. Psalm wel blijct, si hebben Christo alle sijn ledekens also met gewelt wtgerect, datmen alle sijn beenen tellen mocht, welc niet gheschieden en mocht, alle sijn iuncturen en moesten ontuoecht ende ontbonden, oft wt den leden sijn. Desgelijcs seyt den Psalm daer ooc, dat si sijn handen ende voeten doerboort hebben, het welc ooc een onlijdelike pijne was, also elck wel selue merct, om dat daer so veel senuwen vergaderen. Christus heeft selue sijn ledekens wtgherect willen hebben, om dat hi den armen cleynmoedigen sondaer soude thoonen, hoe bereyt hi is hem met alle sijn ledekens te ontfangen in genaden ende vriendelic te omhelsen, gelijc hi bi de parabole des verlorenen sone bewijst, Luc .xvi. recht oft hi seggen wilde: Coemt in mijn armen geloopen met ganssen betrouwen, want den pays is nv [Mm ij r^o] ghemaect, coemt laet ons cussen, want ghi sijt versoent. Ende op dat ghi niet en sorcht dat ick v sal ontloopen, so ben ick vast ghemaect aent cruys, ende als ghi een cruys hebt, so soect mi daer aen, ende en loopt niet elders, aent cruys ben ic te vinden, als ghi tcruys vindt, so vindt ghi mi, ende die v tcruys brengt, die brengt v mi. Als ghi tcruys versteect, so versteect ghi mi, als ghijt vrolick ontfangt, so ontfangt ghi mi. Wildi mi hebben, ghi en moecht niet sonder cruys sijn. Si recken Christum sijn ledekens wt, die sijn woor-

[p. 450]

den met ghewelt op eenen anderen sin trecken, ende die dien vremden sin vast willen houden, die nagelen hem daer mede also wtgerect aent cruys. Ooc doerbooren si sijn handen, die sijn godlicke wercken lachteren. Mer al wast dat si Christo al dit onmenschelick lijden aen deden, hi en heeft nochtans die niet gheuloect noch beclapt, mer daer hertelic voor biddende, ontschuldicht, seggende: Si en weten niet dat si so grooten salicheyt wercken den menschelicken geslachte, ende dat si haer seluen so grooten schade doen. Dat eenen mensce seerste doet, dat claecht hi eerst ende aldermeest, also heeft Christus sijn vianden ooc meest beclaecht, als sijn meeste lijden, recht oft hi seggen wilde: Ic en achte alle mijn lijden niet, mochten mijn vianden diet mi doen, salich worden. Daerom Vader, ghi en moecht so lieuen Sone niet ontseggen, in desen onmenscheliken lijden hanghende, daerom vergheuet haer etc. en wrekes niet op haer, maer achtet oft si dat niet [Mm ij v^o] ghedaen en hadden. Siet, als wi onse alder beste vrienden souden vergeten, ia ons selfs, van grooter pijnen, so en heeft Christus sijn dootlike vianden ende ons allen niet vergheten te versoenen, daerom mach hi wel de paysmaker heeten, die niet alleen sijn vrienden, mer ooc sijn vianden so getrouwelic versoent, ende daer so onlideliken lijden om lijdt. O wie soude noch viantschap, haet ende nijdt in sijn herte connen gedragen, als hi aenmerct hoe vriendelic hem Christus tegen sijn vianden houdt?⁺ Voorwaer dat en is gheen Christen mensche, dien yemant also veel misdaen mocht hebben, dat hi hem nv wt geheelder herten, om de liefde des bebloedden ende gecruysten Jesus, niet en vergaue oft noch wrake soude begeeren. Ende dat hi dien niet en soude ontschuldigen, seggende. Vergheuet haer, want si en weten niet hoe grooten profijt

+ Moneantur auditores efficaciter vt ignoscant ex corde inimicis.

[p. 451]

si mi doen, want si mi Christum metten cruyce thuys brengen, ende hoe grooten schade si haer seluen doen. Si ontsluyten mi den hemel, ist dat ict haer vergeue, want so vergheeft God mi alle mijn sonden, ende ben een kint ende erfgenaem Gods, waer af ghi mi v bulle ende brief int H. Euangelie hebt ghegeuen, welck ghi met uwen rooden bloede ende alder bittersten doot beseghelt hebt. Daerom lieue Vader, so en rekent haer dat doch voor gheen sonde.

Pilatus schreef eenen titel, dat is die inscriptie⁺ sijnder saken, ende dien stelden si opt cruys aen dat hooft Jesu. [Mm iij r^o] Daer stont inne gescreuen: Jesus van Nazareth Coninc der Joden. Desen titel lasen veel Joden, want de plaetse daer Jesus ghecruyst is was bi die stadt. Ende het opscrift was gescreuen int Hebreeusch, Griecx, ende in Latijn. Die hooge priesters seyden tot Pylatum: en scrijft niet coninc der Joden, mer dat hi geseyt heeft: ic ben coninc der Joden. Pilatus seyde: Dat ick gescreuen hebbe dat heb ic gescreuen.

Dit is ons arme onsalighe menschen eenen troosteliken titel, ist dat wij hem belijden. Want Jesus is een salichmaker, die ons can ende mach ende geerne door sijn doot wilt salich maken, hoe verdoemt wij ooc sijn mogen, ya sij moeten in haer seluen verdoemt sijn, die hi salich can maken, hoe soude hyse salich gemaken die niet onsalich en sijn, of genesen die niet siec en sijn: Ende hi en wil niet alleen onse salichmaker, maer ooc onse Coninc sijn,

+ Het godlic woort voert eenen heerliken titele in sijn wapen.

[p. 452]

crachtelic bescuddende ende vrij houwende van sonden, doot, helle ende onsalicheyt, daer hi een Coninc ouer is, ende ouer alle creaturen liggende onder sine ons Conincs voeten, also dat si ons niet schadelic en mogen sijn, ende wil ons wysselic regieren, al[s]o dat wij niet dolen en mogen. Op dien Coninc mogen wij wel eenen moet hebben, [Mm iij v^o] ende van hem glorieren, ende in sijne moghentheyt beroemen. Desen titel heeft God in die drie principael talen gescreuen willen hebben, op dat hi allen nacien bekent soude sijn, op dat si dien geloouende, salich mogen worden doer desen salichmaker, ende geregeert van desen Coninc. Mer die geestelose die haer seluen willen salich maken, ya ende ooc andere met dat haer ouerschiet, ende die so eygen wijs sijn, dat si haer seluen, ende alle andere willen regieren, die hadden ons, ya die duuel door desen vroliken titele geerne verandert, dat troostelike Euangelie geerne na haren sinne gestelt, gelijc si noch geerne souden doen. Maer lof Gode, sij en haddens geen macht, het was Pylato so veel iaren door Dauiden verboden, seggende: Siet toe, dat ghi den titel des opscrifts niet en corrumpeert, welc van sulcker cracht was, dat het den wille des ongodlicken rechters oock bedwanc, also dat hi dat niet en wilde doen, seggende: Dat ic gescreuen hebbe dat blijue also. Siet, hoe sorchuuldich is onse vader voor ons, dat hi so crachtelic verhoede dat onsen vroliken troost ons niet genomen en mocht werden. Waeromme en betrouwen wij hem niet stoutelic siele ende lijf. wie sal ons hem wt sijnder macht ontrecken.

⁺ Als die krijsknechten Christum gecruyst hadden, so namen si sijn cleederkens, ende maecten daer vier deelen af, elcken knecht

+ Swoorts vianden deelen sijn leeringe.

[p. 453]

een, ende eenen roc, desen [Mm iiij r^o] rock was gebreyt, ende niet genaeyt. Daerom seyden sij onderlinghe. En laet ons dien niet in stucken snijden, maer laet ons het lot daerom werpen wien hi toebehoort, op dat die scrifture veruult soude werden, seggende Psal .xxi. Sij hebben haer mijn cleeren gedeelt, ende op mijn cleet hebben sij tlot gheworpen. Ende die knechten sittende, hebben sij hem bewaert.

Als die krijsknechten Christum ghecruyst hadden, so en hadde hi geen tijtlic goet noch huysraet (om dat hi, so .ij. Cor .viij. staet, so arm om ons gheworden is) dan sine clederkens, die van geenen costeliken stof en waren, daer hijse mede hadde moghen loonen, daerom so heeft hi haer die ghelaten, ons leerende, dat wij den ghenen die ons contrarie doen, ooc yet sullen gheuen dat wij anders niet ghedaen en souden hebben. Sij deelen die cleederen Christi, die de scrifture deelen, ende verschoren, of van een trecken, gelijck sij met haren distinctien, ende subdiuisien van een rijten. Sij werpen tlot daer op die daer mede spelen, ende treckense na haerder sinnen lust werwaerts sij willen. Dit spelen ende dlot werpen gheschiede al in die teghenwoordicheyt Christi. [Mm iiij v^o] Nochtans so en is dit niet geschiet, om dat si dat also wilden, maer om dat so eewelick voorseyt was van God, die dat doer den propheet Dauid voorseyt hadde te geschieden Psalm .xxi. Op dat wij ymmer souden geloouen dat het inder vianden oft creatueren wille niet en staet, wat si ons misdoen oft doen sullen, maer in den wille des sceppers, op dat wij geen

[p. 454]

dingen vanden creatueren en souden nemen, maer vanden scepper, ende dat wij niemant en souden liefhebben dan den scepper alre creatueren alleene. Al spelen si aldus metter scrifturen, ende al speelter deene aldus omme, dander also, ende elc houdt sinen sin voort dbeste, also dat elcken duncket dattet hem toe behoort, dat is, dat hi den rechten sinne der scrifturen heeft. Die eenighe meyninghe die de H. Geest ende alle die in hem verlicht sijn, daer inne hebben, die en mach niet onteert werden. Ende sommige plaetsen der scrifturen sijn also claer, sonderlinge dat nyeuwe testament, ende die der menscheyt Christi alder naeste comen, gelijck oft het haer heden ware, dat si sien, dat si die niet gedeelen en connen, nochtans spelen si metten sinnen daeromme, wie dien toebehooren sal. Aldus moet ooc al voor onsen oogen verspeelt werden, daer wi ons dus lange mede gecleet hebben, ya ooc die beuoelike vereeninge die wij met Gode beuoelt hebben, daer wij noch eenich betrouwen op hebben, also dat wij sien, dat wij daer niet aengehadt en hebben, ende dat ons al af genomen wert midts kennisse dat wij daer niet [Mm v r^o] dan sonden aen gedaen en hebben, ende ons seluen daer inne gesocht, ende daer wij ons mede meynden te decken, daer werden wij mede ontdect. Daeromme so ist, dat, als God yets goets doer de sine ghedaen heeft, so thoont hi haer die sonden ende quaet die si daer inne gedaen hebben, op dat si gheen ydel behagen daer inne hebben en souden, ende ooc dat sij nyewers op betrouwen en souden, dan alleen op Christum, ende dat si bloot ende naect ontcleet souden sijn van allen daer sij noch eenich betrouwen op hebben, hoe cleyne dat sijn mach. Want wij moeten Christo gelijc werden, ende al naect met hem aent cruyce ghenagelt worden.

[p. 455]

Die moeder Jesu stont onder den cruyce,⁺ ende die susterkijnder moeder Maria Cleophe huysvrouwe, ende Maria Magdalena. Als Jesus sijn moeder ende sijnen discipel die hi lief hadde sach staen, so seyde hi tot sijnder moeder: Wijf, siet v kint. daer na seyde hi sinen discipule: Siet v moeder. Ende van dien tijt voort nam hijse in sijnder bewaringhe.

Die moeder Jesu en hadde geen ommanierlike seden, noch wijflick gebare, maer si stont manierlick, sonder twijfel het sweert des medelijdens doersneet hier haer siele, niet om dattet haer so- [Mm v v^o] ne was, want hoe wel si natuerlike liefde tot Christum had, si en wrachte daer niet, noch en volchde die niet, maer om dat hi haer naeste was, want si haren euen mensche bouen alle creatueren lief hadde in Gode, daerom hadde si ooc compassie met hem bouen alle creatueren. Si en viel niet neder in ongelooue, al sach si hem lijden als eenen mensche, ia als eenen viant Gods, si en twijfelde niet, hi en was warachtich God ende mensche, noch si en ginc ooc niet loopen wt vreesen als die Apostelen, maer si stont bereyt met hem te lijden, ende hem te troosten, welc niemant en can gedoen, het en si dat die geest Gods door tghelooue in hem werct. Al is datter vele den Euangelie volgen, alst in gheenen noot en is, inder noot vallet hem al af, dat niet van den gheeste Gods staende en wort gehouden. Als Christus sijn moeder aldus sach staen, so en socht hi daer gheenen troost aen, ons leerende, dat al af moet, ende dat alder creatueren troost, ya ooc der bester vrienden gestoruen moet sijn, maer hi en heeft sine natuerlicheyt

+ In iammer ende lijden wert bethoont wat dat godlijke woort vanden mensche heeft ontfangen.

[p. 456]

niet geuolcht, ende heeftse also vreemt inder noot gehouden, ende so weynich troosts aen haer gesocht, recht oft sijn moeder niet en ware geweest, seggende: Wijf, recht of hi seggen wilde: Ic kenne v getrouwe herte, hoe gheerne ghi voor mi lijden sout, al sidi een teerder maechdeken, maer ten mach niet sijn, ghi moet mi also vreemt sijn als een vreemt wijf die mi niet en kent. Want van mi is gepropheteert Esai .lxiij. dat ic de wijnpersse alleen moet treden. [(Mm vj) r^o] Maer siet, dat sal voort aen v sone sijn, mijn discipel daer gratie in is, die niet van sijn natuerlike reden, maer van minen geest geregeert wordt, alsulcken behoort hi te sijn, die de moeder Christi der heyliger kercken sal dienen metten woorde Gods, ende die haer dat sal wt deylen. Dit en sal haer Vader niet sijn, maer haer sone, sonder haren consente en sal hi niet doen, maer nv willen si al selue regeerders ende niet dienaers der ghemeynten Christi sijn, nochtans seyt Christus, dat si Joannem als haren sone sal regeren, ende hi salse als sine moeder eeren, ende haer dienen ende besorgen dat si geenen honger des woorts en lijde, ende houdense in sijne hoede, datse de woluen met haren menschelijcken leeringe niet en bederuen. Christus heeft met desen wtwendighen wercke de ouders willen leeren, eeren, dienen, besorgen, hoe scherpelic dat den kinderen staet, oft hoe arme ende in wat noot si sijn: ende hier bethoont Christus wat hi van sijn moeder ontfangen heeft, dwelc hier steruen moet: al dat dwoort vanden vleesche ontfangen heeft, dat moet met scanden gedoot worden.

Ende dat volc stont aensiende, maer die voorbi ghingen die lachterden oft bescimpten hem, scuddende haer hoofden ende seggende:

[p. 457]

Tfy ws, die den Tempel bederft, ende tymmert dien weder op binnen drien dagen, Behoudt vseluen, [(Mm vj) v^o] Sidy Gods sone, so coemt vanden cruyce. Des gelijcs de hoochste priesters, onderlinge spottende metten geleerden ende ouders, seggende: Ander heeft hi gheholpen, maer nv en can hi hem seluen niet helpen, Is hi de ghesalfde coninc van Israel, de wtuercoren Gods, so helpe hi nv hem seluen, ende come vanden cruyce, op dat wijt sien ende hem geloouen. Hi heeft in God betrout, hi verlosse hem nv, belieuet hem: want hi heeft gheseyt: Ic ben Gods sone. Dat selue verweten hem de moorders oock die met hem ghecruyst waren, hem lachterende. Die ruyters bespotten hem ooc, toegaende, ende hem edic biedende, seggende: Sidy de Coninc der Joden, so maect v seluen salich. Een vanden schakers die daer hingen lachterde hem, seggende: Sidy de ghesalfde Christus so helpt v seluen ende ons mede. Dander heeft gheantwoort, hem berispende ende [(Mm vij) r^o] seggende: En vreesdy God niet, daer ghi in de selue verdoemenisse sijt? Ende wi hebbent wel verdient, want wi ontfangen na onse wercken, maer dese en heeft niet quaets gedaen. Ende

[p. 458]

hi seyde tot Jesum: Heere ghedenct mijns als ghi in v rijck coemt. Ende Jesus seyde hem: Ic segge v voorwaer, heden suldy met mi int paradijs sijn. Ende het was by na de seste ure.

Siet, dit is een oprecht cruce, datmen int lijden niet beclaecht noch ghetroost en wert, mer begect, alle spijt gedaen, ende getenteert vanden cruce te comen met den profijte dat daer af comen mochte, te weten, dien woorde te geloouen. Dit cruyce heeft Christus tot sinen wtwendigen cruyce geleden. Mer wie doen Christo desen smaet? Ten eersten, die voorbigaen. Dat sijn die gene diet woort wel hebben ende dien dat wel vercondicht wert, mer si lijden voor bi, ende en ontfangens niet. Welc gemeynlick die sine sijn, so Joan .i. seyt. Die sine en hebben hem niet ontfangen als hi onder die sine quam, die haer aldermeest beroemen dat si Christen menschen sijn, die gaen dit woort voorbi ende verachtent, om dat tegen haer natuerlike redene is. Dese scudden haer hoofden, dat is aenuechten die gheloouige metten Euangelie, seggende: Waendy [(Mm vij v^o] doert gelooue des Euangelijs een sone Gods te worden? Sidy Gods sone, so coemt vanden cruyce, helpt v seluen, et c. Ten anderen, de heylige geleerde, religiose mans ende Paters metten volcke dat si verleyden, dese moeten beliden dat het woort godlike wercken doet, seggende: Hi heeft ander salich gemaect: maer si en geloouen niet dat hem seluen ende die daer in geloouen ooc wel soude helpen, si en soudens anders niet veruolghen. Si begheeren een teeken, welc de vianden des Euangelijs ooc vanden geloouigen begeeren, segghende: Coemt vanden cruyce, verlost v seluen wt dit lijden,

[p. 459]

sidy een wtuercoren kint Gods, so ghi segt, so sal v God ooc wel de macht gheuen dat ghi wt desen lijden gaet, ende doedy dat, so sullen wi v geloouen. Maer om dat si aent cruys des lijdens bliuen ende laten haer om Gods wille verachten, bespotten ende lachteren, so en willen si niet geloouen, gelijc si ooc en souden al quamen si vanden cruyce. Daerom en heeft Christus vanden cruyce niet willen comen, ons leerende, dat wi ons nymmermeer daer toe en sullen laten brengen, dat wi ons seluen wt eenigen lijden sullen worpen, mer verwachtent ende lijdent verduldelic tot dat ons god doer ander creatueren daer af verlost, niet alleen als wi in wtwendich lijden sijn, mer als wi in inwendich lijden sijn, ende vanden inwendigen vianden bespot ende verdoemt worden, seggende: Ghi hebt ander lieden wel geholpen ende gesterct (so Jobs vrienden seyden, ca .iiij) maer nv en condy v seluen niet helpen, wat baet v [(Mm viij) r^o] nv v betrouwen, laet sien oft v God verlossen sal. Dit ende dit sijn al teekenen dat ghi eewelick verdoemt sijt. et c. Mer dit moetmen al vanden Heere nemen te lijden, ende om leuen noch om steruen van desen cruyce niet dalen, alleen bloot ende naect aent godlike woort bliuen hangen, ende hem daer en bouen ouer gheuen inden wille Gods. Ten derden, de ruyters, dat sijnse die openbaerlijck teghen dat woort Gods vechten, voor haer Autores, ende willen haer leeringhe beschermen met wapen ende met harnasch, natuerlijcke reden ende subtijle argumenten, dese offeren Christo den sueren azijn, dat sijn de valsche sinnen, daer si sijn woort mede verualschen. Dese bespotten dat godlike woort oock. Ten vierden, die moordenaers, dat sijn die ghene die dat godlike inwercken in ons vermoorden, met onsen crijgelen wille dat wederstaende, ende God daer toe sijn glorie

[p. 460]

hem rouende, ons yet toeschriuende, dat goet is. Int midden van desen heeft Christus ghecruyst geweest, als een hooftman alder mordenaren, ghelijc het woort Gods nv voor die opperste ketterije wert gehouden. Die een van desen moordenaren die in sijn ongelooue volhert, die bespot dat godlike woort oock, maer die in de mismaecte gecruyste Euangelische waerheyt gelooft, bekennende dat hi dat verdient heeft dat Christus lijdt, ende dat hi dat voor hem lijdt, ende lijdt ooc weder om gheerne wat God op hem laet vallen, die verantwoort dat godlike woort. Hi hadde [(Mm viij) v^o] Christum recht te voren met sinen gheselle bespot, mer nv vanden geest Gods verlicht sijnde, so heeft hi sine sonden bekent, ende hem seluen veroordeelt. Ten anderen heeft hi de gerechticheyt Christi ende onschuldicheyt beleden, en hi belijde hem eenen Heere ende Coninc te sijn, dien hi als eenen mordenaer gecruyst sach. Ten derden, al was hi een moordenaer geweest ende noyt goet gedaen, nochtans so en mishoopte hi niet. Welc seker een recht fijn gelooue is, welck niet ledich in hem en was, mer het wrachte ter stont doer de liefde in hem, sinen broeder straffende wt liefden, en hadde hem geerne tot kennisse sijnder misdaet gebracht ende totten gelooue in Christum. Ende in sulcken leuenden gelooue doer de liefde werckende heeft hi een edel cort gebedeken gebeden, seggende: Heere (al sie ic v hier hangen als eenen moordenaer) ick gelooue nochtans dat ghi Heere hemel ende aerde sijt, al en ben ic niet waerdich yet van v te bidden, ghi sijt weerdich mi te gheuen, peynst om mi als ghi in v rijck coemt. Siet, een geloouich mensche en can niet veel woorden in sijn gebet maken, maer luttel woorden met dieper aendacht: want die veel woorden maken, so Christus Mat .vi. seyt, dat sijn ongheloouighe, ende en ontfanghen

[p. 461]

niet dan een swaerder oordeel, so Christus Matt .xxiiij. ooc seyt: maer die met weynighen woorden inden gheest ende inder waerheyt bidden, dat gebet is so crachtich dat hem Christus hier sweert dat hi heden met hem int Paradijs sal sijn, [Nn r^o] dat is die gerechticheyt ende dat eewige leuen ontfangen, dat Adam verloren hadde. Siet, het gelooue ontfangt meer dan het begeert. Dit ghelooue heeft also sterc in hem gheweest, dat hi de glorie Christi vrij inden tormenten des doots vercondigende, een Euangelist ende martelaer is geworden daer Petrus verloochent, Johannes swijcht, ende gheen vanden Apostelen en derren spreken, daer ontschuldicht hi Christum openbaerlick, daerom so voorgaet hi de heyligen ooc int rijc der hemelen. Wi en mogen niet anders salich werden dan dese moordenaer, daermen gheen verdienten in gheuinden en can. Mer al belijden vele twoort stoutelick alst onueruolcht is, men vinter also luttel, als een onder duysent, diet also mishandelt oft mismaect belijden, dat gheen ghedaente meer en heeft. Dit paradijs is een lieflike vrolike ende soete ruste met Christo, door Christum in God. Dit gheschiedde ontrent der sester vren.

Alst ses vren was so ist doncker geworden⁺ ouer alle aertrijc totter negender vren toe ende de sonne is verduystert. Ende ontrent der neghender vren riep Jesus met grooter stemmen, seggende: Eli, Eli, Lamaazabathani? welc bediet: Mijn God, mijn God, waerom hebdi mi ghelaten? Als som- [Nn v^o] mighe die daer stonden dit hoorden, seyden si. Dese roept Heliam.

+ Het wort doncker als Gods woort niet en licht.

[p. 462]

Christus de eewige sonne, ende dat woort des Vaders, door de doot des lichaems oft vleeschs ondergaende, so verdonckert hi dat schijnsel der gescapender sonnen, want midts de verdienten sijnder doot, so verduystert hi tschijnsel alre gescapender wijsheyt, Want so wie midts den gelooue deelachtich wert sijnder gerechticheyt, die versmaet alle hoocheyt menschelicker gherechticheyt. Dede dit de gloriose sonne doen si onder ghinc, wat sal si dan doen in dien ordeel opgaende? Voorwaer dan sal hi al verdoen dat den vleesche aengaet. Dit geschiet ooc al geestelic inden inwendigen mensche inder tijt der gelatenheyt. Eerst so wert hem alle troost sijnder vrienden, ia alder menschen onttogen, ende wert van alle menschen gelachtert, ende van alle quellingen van binnen gequelt, welc inder waerheyt een swaer lijden is, also degene wel weten diet beuoelt hebben, nochtans so ist al lijdelic, also langhe als dat licht daer is, dat is, claer kennisse, dat also behoort te sijn, mer als dat al verdonckert wert, ia dat de claerheyt des godliken woorts ooc niet meer en schijnt, mer al duyster wert, also datmen niet meer kennissen en heeft, dan oftmen noyt van God noch van sinen woorde gehoort en hadde. Nochtans so maect God den mensche dat ooc noch wel lijdelic, also langhe als hi Gods noch geuoelen mach, maer als hem God [Nn ij r^o] omkeert, ende also viantlic houdt tegen den mensche, als oft hi hem inder eewicheyt wilde verworpen, ende en laet sijns niets niet geuoelen, dat is lijden bouen alle lijden. Dit lijden was in Christo also groot, dattet alle menschen lijden te bouen ghinc, want alle menschen hoe si gelaten sijn, God doet haer al eenich behulp door de creatueren, ende al sijn die verkeerde sondaers van God gelaten sonder allen beuoeliken inuloet, God en laet haer inder doot nochtans die

[p. 463]

verstandelike beuoelicheyt niet, mer die wert van grootheyt des lijdens also oueruallen, dat si dat lijden in de ouerste hartheyt niet en geuoelen, mer also en wast in Christo niet, want hi geuoelde volmaectelick alle sijn lijden int alder hartste, dat grootste metten minsten, ende hi en geuoelde gheen liefde. Hadde hi die liefde mogen geuoelen, alle lijden hadde hem een solaes geweest, mer want hi berooft was van al dat hem eenichsins hadde mogen verlichten ende van binnen ende van buyten was oueruallen met al dat hem beswaren mochte, sonder alle beuoelic onderstant oft hulpe alder creatueren ende der godheyt, daerom so was sijn gelatenheyt bouen alle gelatenheyt, ende sijn lijden bouen alle lijden. Ende om die ongemeten onbegrijpelicheyt te bethoonen, so riep hi met grooter stemmen: Mijn God, mijn God die mi van buyten ende van binnen so vriendelicken God plaecht te sijn, waerom hebdi mi ghelaten (als v viant) ia so hi inden .xxi. Psalm seyt. Verre van mijnder salicheyt, recht als oft [Nn ij v^o] hi seggen wilde: Ic gheuoele mi onsalich ende verre van alle salicheyt. Och, mer dat waer mi cleyne, waer ick ghelaten als goede menschen, die om uwer liefden gelaten sijn, mer het sijn de woorden mijnder sonden. Christus gheuoelde onse sonden, als oft hise selue gedaen hadde. Want so Isa .liij. seyt. De Vader hadde onser alre sonden in hem gesedt. Ende Paulus .ij. Corin .v. Hi heeft Christum die sonde selue gemaect, op dat wi sijn vianden, die gerechticheyt Gods in hem souden werden. Dat is een godliefhebbende mensche, een onlijdelick ghedrange, dat hi geuoelt dat hi de sake der gelatenheyt ende der gramschappen Gods is met sijns selfs sonden.

[p. 464]

⁺ Jesus wetende dat doen al volcomen was, op dat de schriftuere volcomen soude, so riep hi. Mi dorstet. Daer was een vat vol edics, ende terstont liep een van haer, als hi een spongie geuult hadde met edic ende alsen, so stac hise in een riet, ende gafse aen sinen mont, dat hi drincken soude, ende hi seyde totten anderen: Houdt laet sien oft hem Helias af sal comen doen. Als Jesus den asijn ghesmaect hadde, so seyde hi: Het is al volbracht. Ende hi riep we- [Nn iij r^o] der met grooter stemmen: Vader in uwen handen beuele ic mijnen geest. Ende als hi dat geseyt hadde, so gaf hi sinen geest met geneychden hoofde.

Christus hadde natuerliken dorst, van grooter moeyten ende pijne was alle sijn natuerlike vochticheyt verdorret, so hi in den .xxi. Psalm seyt, als een aerden vat. Desen dorst wert hem bitterlic gelaeft, te weten, met asijn, op dat de scriftuere des Psalms veruult soude worden, Psal .lxviij. Si hebben mi galle te eten gegeuen, ende mi in mijnen dorst met edic gelaeft. Nochtans so en was dat sinen principalen dorst niet, mer hem dorste na den pueren ongeualschten wijn der euangelischer waerheyt, dat die gepredict ende gelooft soude worden: Mer de valsche leeraers hebben hem metter gallen ende asijn sijn edel puer woort geualscht, ende hem daer mede te drincken ghegeuen in sinen dorst, dat is, die dorstige sielen, want datmen een van sinen alderminsten doet, dat doetmen

+ Dat hoge woort heeft onse salicheyt in bloter liefden begost ende in dorst volcomen.

[p. 465]

hem Matt .xxv. Als Christus dit ghesmaect hadde, so heuet al volbracht geweest, dat de schriftueren van hem voorseyt hadden voor sijn doot te geschieden, ende al dat totter salicheyt der menschen van noode was, also dat niemant daer voor meer doen en derf, want hi heuet al voldaen, Recht oft hi seggen wilde. O arme verdoemde mensche sijt nv salich uwen pays is gemaect, ghi sijt versoent. Ende o [Nn iij v^o] Vader, want het al betaelt ende volbracht is, so ontfangt nv in genaden den armen verlorenen mensche, die ic .xxxiij. iaer met so swaren arbeyt ghesocht hebbe, ende nv met allen lijden van buyten ende van binnen beuaen in alle sinnen ende leden etc. also het voorschreuen ende inder eewicheyt besloten was. Nv beuele ic v mijnen geest, doet daer ooc mede dat v belieft in tijt ende in eewicheyt. Ende hi neychde sijn hooft, in een teeken dat hi in ghehoorsaemheyt sterf, also Paulus Philip .ij. seyt. Ende hi sterf den alder bittersten, pijnlicsten doot, die oyt creatuere ghesterf, want hi gheuoelde alleen volmaectelick den angel des doots, op dat hi ons die dooden soude, ende die doot met sijnder doot verslinden, Osee .xiij. daer vliecht dat puere duyfken wt der arcken Christi, Genesi .viij. dat is sijn edel siele om ons inder vren sijnder verrisenisse, den groenen tacke des olijfs, der godliker ghenaden ende versoeninge te brenghen, Judi. int .xvi. cap. Hier doodet die stercke Sampson meer vianden steruende, dan hi leuende ghedaen hadde.

Ende siet, dat voorhancsel des tempels is⁺ van bouen tot beneden te midden in twe deelen gescoert ende de aerde heeft gebeeft, ende de steenen sijn gheschoert ende die grauen sijn

+ Tgodlick woort schoert alle middel.

[p. 466]

geopent. Ende veel lichamen der heyligen die geslapen had- [Nn iiij r^o] den sijn opghestaen, ende wtghegaen sijnde wt den graue sijn na sine verrijsenisse in die heylige stadt ghecomen ende hebbender veel geopenbaert.

Dat schoren des voorhancsels dat inden Tempel hinck, beteekent dat Christus doer sijn doot ende lijden alle middel tusschen God ende den mensche geschoort ende wech gedaen hadde, also dat alle geloouige nv sonder middel door Christum totter hooger godheyt mogen gaen, dat geene sonden dat meer en mochten beletten. Die aertsche mensche hoe eertsch dat hi is, can hi vanden Heere gehebben vastelic te geloouen, dat hi voor hem so scandeliken doot gestoruen is, hi moet beweeget werden, ya hoe versteent hi is, die versteentheyt sijnder herten wert vermorwet, met dien heeten bloede des lammekens, als hi gelooft dat hi die ghene is, daer dat so mildelic voor gestort is. Die doode grauen sijn open ghedaen, want so Christus seyt. Joan .xi. Al ware hi doot in sonden, die in hem geloofde hi soude leuen. Maer die dooden en sijn niet op den seluen dage verresen, want so Rom .xv. staet, Christus moste die eerste wt der verrijsenisse der dooden sijn, maer doen Christus verresen was, doen verresen sij ooc, als seker getuyghen sijnder verrijsenissen, ende openbaerden veel menschen, midts leuende exempelen der duechden ende wercken der charitaten.

⁺ [Nn iiij v^o] Centurio die tegens Christum ouer stont ende die met hem waren Jesum bewarende siende dat hi also roepende sterf,

+ Dat luyde roepen des woorts en is niet onuruchtbaer.

[p. 467]

ende die aertbeuinge, ende tgene datter geschiet was siende, so hebben si seer gevreest, ende God geglorificeert, seggende: Voorwaer dese mensche was een sone Gods. Ende alle die scharen die tot desen spectakel gecomen waren, ende sagen die dingen die daer geschieden, slaende haer borsten sijn weder ghekeert.

De hooftman metten genen die met hem waren mercten wel dat dat roepen inder doot niet natuerlic en was, ende dat woort riep so sterc in haren herten, datse die H. geest daer doer also verlichte, dat si bekenden dat Christus gerecht was ende dat hi al dat lijden onuerdient geleden hadde, ya dat hi die sone Gods was. Die Heydenen glorificeren God, maer dat Joedtsche volck siet ende bekent dattet qualic ghedaen heeft, maer het en glorificeert God niet.

Alle die hem kenden stonden van verre, ende⁺ die vroukens die hem van Galileen gheuolcht waren dese dingen siende, onder welcke was Maria Magdalene, [Nn v r^o] Maria des cleynen Jacobs ende Jose moeder, ende Salome moeder der kinderen zebedei, welc hem ooc geuolcht waren, doen hi in Galileen was ende dienden hem daer, ende meer ander die tsamen van Galileen op waren geclommen na Jerusalem.

Die discipelen vluchten dat mans waren, ende die vroukens bleuen staen, also heeft God altoos vercoren dat cranc was, op dat hi die stercke soude bescamen. Die

+ Dwoort doet die crancke staen voor die vluchte.

[p. 468]

cranc is, ende hem seluen daer voor hout, die maeckt God veel stercker int cruyce des lijdens, dan die haer laten dunken, dat si seer sterc sijn.

⁺ Die Joden, om dat bereet dach was op dat die lichamen niet opten Sabboth aen die cruycen en souden blijuen, so hebben si Pilatum ghebeden, dat haer beenen gebroken souden werden ende wech gedaen. Doen braken sij die beenen des eersten ende des anderen die met hem gecruyst was. Maer als si tot Jesum quamen, siende dat hi doot was en hebben sijn beenen niet gebroken, maer een der kriechsknechten doorstac sijn sijde met eender speere, ende [Nn v v^o] terstont liep daer water ende bloet wt. Ende diet gesien heeft, heeft daer ghetuygenis af gegeuen, ende sijn getuygenis is warachtich. Ende hi weet dat hi warachtige dingen seyt, op dat ghijt geloouen soudt. Dese dinghen sijn geschiet op dat die scrifture veruult soude werden Exo .xij. Ghi en sult geen been van hem breken, ende zacha .xij. Sij sullen sien in welcken si gesteken oft ghenoept hebben.

Die valsche heyligen sijn neerstich, dat al suuer van buyten soude sijn, sonder alle ombehoorlicheit in dingen die sij selue geuonden hebben, ende daer sijn sij also mede becommert, dat sij haerder inwendicheyt al vergeten, so

+ Valsche heylicheyt staet in wtwendicheyt.

[p. 469]

dat sij sijn als gescilderde grauen, die van binnen vol stancs ende vuylicheyts sijn. Hier omme so baden si Pilatum om haer beenen te breken ende haren lichamen wech te doen, maer sij en baden God niet dat hi die stinckende pryen wt haerder conscientien soude werpen, Pilatus heeft haer daer ghenoech in geweest, want die duuel en begeert sulcke heylicheyt niet te beletten. Die ruyters hebben der moordenaers beenen gebroken, maer die beenen Christi niet. Want al wert het godlike woort gesteken, men macht niet breken, want het was ver- [(Nn vj) r^o] huedt inder eewigher voorsienicheyt Gods, ende in de heylige scrift Exod .xij. in de figueren des Paeschlams, Christus was dat gewarige Paeschlam, de vianden mochten hem midts Gods wille dat leuen ende de glorie der werelt nemen, maer sijn been, dat is sijn leuen ende glorie voor Gode en consten si hem niet ghebreken noch ghenemen. Desgelijcs geschiet ooc allen geloouigen, hoe die vianden rasen, si en connen haer beenen niet ghebreken, want so Dauid seyt Psalm .xxxiij. God bewaert alle haer beenen, daer en salder niet een ghebroken worden, dat is, daer en sal alsulcken cracht niet sijn, diet gelooue niet verwinnen en sal. Maer daer quam een vanden ruyters, ende doorstack sijn sijde, op dat ons Christus eenen openen toeganc tot sijnder herten (dat so vol liefden was tot ons) soude maken, daer wi altijt doer totten Vader souden loopen, met geheelen betrouwen, ende dat hi ons den edelen witten ende rooden wijn sijns waters ende bloets dat aen sijn herte lach verborghen, ons ooc wt liefde wilde schencken, ende niet des sijns behouden, op dat hi ons ymmer altemale droncken soude maken in sijnder liefden, also dat wi ooc niet des ons en behielden, maer al wt storten ia ende om sijnder puerder liefden.

[p. 470]

Als den auent naecte, om dat bereytdach was die voor den saboth is so quam Joseph van Aromathien, dat een stat int Joetsche lant is, een rijc man, [(Nn vj) v^o] een senateur, ende goet ende gherecht, die gheen consent in haren raet noch daet en had gegeuen, ende hi verwachte ooc dat rijcke Gods: want hi was een discipel Jesu int heymelick, om de vreese der Joden, dese nam eenen moet, ende ghinc tot Pilatum, ende begeerde van hem om tlichaem Jesu wech te nemen. Pilatus verwonderde oft hi doot mocht sijn, ende riep den hooftman tot hem, vragende oft hi al doot was. Ende als hijt wiste van Centurio, so heeft hi Joseph dat lichaem Jesu gesconcken, gebiedende datment hem ouer langen soude. Ende Joseph heeft een lijnen cleedt gecocht. Nicodemus die snachts tot Jesum quam, dese quam ooc brengende Myrrhe ende Aloes onder malcanderen gemengt bi hondert ponden. Si namen dat lichaem Jesu af gedaen, ende wonden dat in een suuer lijnen cleet, ende ombonden met lijnen doecken met welrieckende salue, ghe- [(Nn vij) r^o] lijc het den Joden een costume is te begrauen. In de plaetse daer hi ghecruyst was, was een hoofken, ende in dien hof was een nieu graf

[p. 471]

dat Joseph hem seluen wtgehouden hadde wt eenen steen, in welcken noch niemant geleyt en was. Om dat bereet dach der Joden was, ende den sabbath op begonste te gaen, om dat het graf na daer bi was, so hebben si Jesum daer inne geleyt. Ende daer eenen grooten steen gewentelt hebbende voor dat gat des graefs, sijn si wech ghegaen. Maer daer was Maria magdalena ende Maria Jose, sittende teghen dat graf ende besiende waer het ghestelt wert. Ende metten vrouwen daer si mede quamen, met Jesu van Galileen, so hebben si dat graf gesien, ende hoe daer in geleyt was dat lichaem Jesu. Die vrouwen sijn weder gekeert, ende hebben de specerie ende saluen bereyt, ende des sabbaths so rusten si na dat gebot. Des [(Nn vij) v^o] ander daechs die na den bereetdach volcht, so sijn de Princen der pr[i]esteren tsamen gecomen metten Phariseen tot Pilatum, seggende: Heere, wi sijn gedachtich geweest dat die bedrieger noch leuende seyde. Ic sal na drie daghen verrijsen, daer om so doet dat graf bewaren tot optenderden dach, op dat sijn discipulen niet en comen ende stelen hem, ende seggen den volcke dat hi vander doot verresen is. Ende die laetste dwalinghe sal

[p. 472]

arger sijn dan die eerste. Pilatus seyde haer Ghi hebt bewaringhe, gaet bewaert so ghi weet. Si ghinghen ende bewaerdent graf, ende segelden den steen toe, ende stelden die bewaerders daer bi.

Joseph die langhe verborgen hadde gheweest wt vreese, is nv also doer Christus doot ghesterct, dat hi stoutelic dlichaem Christi (welc niet sonder perikel en schijnde te mogen sijn van goet ende eere te verliesen, ende dat verbannen ende ghedoot was vanden Joden) van Pilatum heeft begheert, al was hi rijck ende edel van gheboerte, [(Nn viij) r^o] niet ontsiende oft hi berooft werde van sinen rijcdom ende eere. Hi hadde langhe gerecht ende goet geweest, maer hi en hadde Christum voor dese tijt noch niet coenlijck derren belijden, welc hi doen vanden Heere ontfinck. Hier mede leert hi rijcke ende edele lieden, dat si niet en souden vreesen, noch om verlies des tijtlics goets en souden laten Christum te belijden, ende haer niet schamen hem in sijn arme ledekens te dienen. Als hi dlichaem vercreghen hadde, so quam Nicodemus ooc, ende si hebben Jesus lichaem, als eens goets onschuldichs menschs, eerlick begrauen in een graf dat Joseph voor hem seluen wt hadde doen grauen, op dats niemant nemen en soude, met eenen steen besluytende. Siet, si doen den dooden lichaem eere, si bekennen ende vercondigen sijn doot, ende dienen der wet, maer si en bekennen dat leuen noch niet. Aldus vindtmen ooc eenige menschen die Christus doot ende lijden hertelic oeffenen ende eeren, ende in suueren gedachten winden, ende met wtwendighen wercken saluen, maer si en weten niet hoemen daer doer

[p. 473]

lenende sal worden, ende begranen Christum noch al in haer goetduncken, voornemen ende eyghenheyt die si selue wtgegrauen ende wtghelesen hebben. Ende gelfjckerwijs Christus in een nieu graf besloten werdt, ende in doecken ghewonden, van welcken hi weder leuende in den lichaem opstont gloriooselic, inden tijt den welcken God inder eewicheyt daer toe voersien ende ge[or]dineert hadde, so wordt oock dat woort der [(Nn viij) v^o] Euangelischer waerheyt, doer Gods veruaerlic oordeel besloten onder de nieuwe beschilderde grauen menschelijcker vindingen. Dat godlike woort sal daer nochtans glorioselic weder wt opstaen, inder tijt die van God daer toe van eewicheyt geordineert is. Ende daer die vianden der Euangelischer waerheyt dat alder meest mede wanen te beletten, daer stercken sijt alder meest mede, te weten, dat si haer menschelike insettingen ende vonden metter wereltliker hant doen bewaren, ende op dat die weereltlijcke macht haer niet en soude connen bedriegen, so sluyten si den steen, dien bezeghelende. Want dan mercket volc wel dat haer dingen niet sterc genoech en sijn, die si also metten sweerde ende viere moeten beschermen. Ende als de Euangelische waerheyt weder om opstaet, so is haer verrijsenisse veel sekerder ende gloriooser, dan oft si also crachtelick ende voorsienlic niet bewaert en hadde geweest. Waer af God gheloeft ende gheeert moet sijn inder eewicheyt.

AMEN.

⁌ Gheprint int Jaer ons Heeren. M.D. xx. Ende ghemaect by den deuoten Pater Broeder Niclaes Peeters Minnebroeder ende Gardiaen.