Het avontuurlijk uitzicht. Een essay over literatuur en kritiek

[p. 29]

V

Oversteegen zag zich met het wegvallen van Fiktie geconfronteerd met de leegte des levens. Zijn werk ging nu uit ‘improviseren en ad hoc reakties’ bestaan. Zelf volslagen indifferent ging hij zich erop toeleggen het ‘sektarisme’ van de Nederlandse literatuur en kritiek te beschrijven. Voor Oversteegen is het ondenkbaar dat er verschillende vormen van literaire kritiek kunnen bestaan die de literatuur toch op verantwoorde manier benaderen. Oversteegen heeft altijd veel op gehad met de essays van Vestdijk, maar van diens essay ‘Typen van critici’ heeft hij niets opgestoken. Hoewel Vestdijk een weinig interessante indeling maakt aan de hand van de instelling en stemming van kritici - welwillend, bescheiden, lichtzinnig enz. - had Oversteegen er wel het bestaansrecht van verschillende soorten kritici aan kunnen ontlenen. Maar nee, in het artikel over Het essay in Literair Lustrum 2 sorteert hij ergocentrische, egocentrische, personalistische, sympathetische en polemisch-subjektieve kritici uit die allemaal ongeschikt worden bevonden, uitgezonderd de ergocentrische kritici. Als hij al naar de inhoud van de kritieken zelf kijkt is het steevast om te verklaren dat dit geen literaire kritiek is, maar ‘levensbeschouwelijke’ kritiek, of ‘psychologisch’ of ‘sociologisch’, woorden die in het proza van Oversteegen

[p. 30]

al gauw tot het sektarisme behoren. Het zijn ‘onaangenaamheden’.

Oversteegen geeft de voorkeur aan Kees Fens, die nooit liet merken dat hij een lekepriester was. Die hield zijn lithurgisch stemmetje binnen en trok zich discreet terug zodra hij de heilige geest over zich machtig voelde worden. Daar slaagde Fens lange tijd in, maar het moment kwam dat hij het wel wilde uitschreeuwen dat hij tot de roomse kerk-in-crisis hoorde. Het beeld dat men lange tijd van Fens had was dat van de close-reader, die zich zakelijk bij de tekst hield, iemand die ‘gaat waar de woorden gaan’ en die zuinig was met oordelen. ‘Persoonlijke mededelingen, impressies van tijdens het lezen zijn overbodig’ schreef hij. Hij bepleitte een ‘teruggetrokken positie van de criticus’. Dat Fens katholiek was en dat zijn hoofd daarom vol katholieke cultuur zat, was niet duidelijk uit zijn kritieken te lezen. Close-readen betekende: de deur naar de buitenwereld dicht en de deur naar de eigen persoonlijkheid stevig op slot.

De scheiding tussen Fens' geloofsovertuiging en zijn werk als kritikus was natuurlijk minder stringent dan het leek.

Voor aandachtige lezers was er wel een verband. Het is ook onmogelijk om ‘dat wat men het meeste meent’ te verdringen als men zich met literatuur bezighoudt. De modus vivendi die Fens vond om zich onkwetsbaar te maken tegenover de persoonlijke overtuigingen, visie, culturele betekenis van de schrijvers die hij las, was zijn poëtica: de autonomie van het literaire werk. Binnen deze autonome wereld had hij voornamelijk belangstelling voor de structuur en voor ‘de middelen waarmee de schijn’ (= de literatuur in zijn ogen) be-

[p. 31]

reikt werd. Aan deze poëtica, die hij schetst in het eerste essay van De eigenzinnigheid van de literatuur, voegde hij in de bundel Tussentijds een theorie van het lezen toe: lezen is zich onttrekken en leren lezen is onderricht geven in afzondering. Literatuur, zegt Fens, is een vlucht. De theorie dat het literaire werk autonoom is en dat lezen een vlucht uit de werkelijkheid is completeren elkaar. Fens zoekt tijdens het lezen geen kennis die op een bepaalde manier overgebracht wordt, maar ‘begeestering’, zoals hij het ergens noemt. Vandaar dat hij zich nooit in het intellektuele verkeer heeft begeven: de wereld van opvattingen, conflicten, polemieken bestond voor hem niet. Daarin hoefde hij zijn zekerheden niet te zoeken: die zekerheid zat van binnen.

Maar Fens koesterde een geheim verlangen om eens spontaan zijn gevoelens uit te dragen. Dat deed hij in Tussentijds. Daarin staan essays waarin hij zich laat gaan op een manier die zozeer in de privésfeer blijft, dat de lezer maar liever buiten blijft staan en enigszins gegêneerd toekijkt. In de Verantwoording schrijft Fens dat hij voortaan alleen maar ‘essays zal schrijven waarin de analyse nog slechts een dienende functie heeft binnen het grotere geheel van een meer persoonlijke beschouwing.’ Dit was nu weer het andere uiterste. Zijn ‘meer persoonlijke beschouwingen’ hebben eerder een privé- dan een persoonlijk karakter; Fens ging ‘spontane uitingen’ verwarren met persoonlijke visies. Spontane uitingen van een gevoel naar aanleiding van een kunstwerk hebben weinig zin in een literaire kritiek of essay, want men kan er niet erg goed mee duidelijk maken waarom iets mooi, goed of lelijk is. Dat is tot op zekere hoogte wel mogelijk door argumenten, redeneringen, illustratie, vergelijking en door

[p. 32]

haar in een groter, cultureel, verband te plaatsen. Essays en kritieken van kritici die weten waar de honing staat en hoe ze die moeten aanwenden, kenmerken zich doordat de persoonlijkheid van de kritikus argeloos, maar onmiskenbaar, duidelijk wordt. Hij dringt zichzelf niet naar voren, maar blijkt aanwezig in zijn benadering, stijl, voorkeuren; zij blijkt uit wat hij meebrengt en aanwendt. Fens mocht dan met zijn toegevoegde persoonlijke noot wat geknibbeld hebben aan zijn oude standpunt - zonder enige motivering overigens - in feite veranderde er niet veel. Fens gaat nog steeds ‘waar de woorden gaan’, maar zodra de woorden op zijn, begeeft hij zich fladderend in de hogere sferen van de persoonlijke getuigenis. Hij is nu op zoek naar de ‘geestelijke’ inhoud van woorden en boeken. In De eigenzinnigheid van de literatuur noemde hij zich al een zoeker naar ‘het absolute woord’ en zei hij dat lezen het ‘vooruit willen lopen op de eeuwigheid’ is. In een van de essays staat dat een bepaalde theologische waarheid hem bewust heeft gemaakt van ‘zijn eigen verscheurdheid’. Zo'n opmerking doet vermoeden dat er nog heel wat leven was onder de oppervlakte van Merlyn. Fens schreef ook over religieuze onderwerpen, maar het grootste deel daarvan herdrukte hij niet in zijn boeken. Daarin betreurt hij het dat ‘we de geest van nuchtere dronkenschap, die het geloofsleven is, kwijt zijn.’ Hij voelt zich een vreemdeling op aarde; hij is geen ‘volledig burger’ meer van de Kerk omdat uit die kerk de ‘spiritualiteit’ aan het verdwijnen is: ‘We verliezen en verlustigen ons niet meer in de grootheid van het geloof’, er ‘is geen begeestering meer tot echt zijn’, er is geen ‘enthousiasmos meer’. De vernieuwingen die ‘liturgische teksten’ hebben ondergaan bevallen Fens niet. Ze laten niets

[p. 33]

meer aan de verbeelding over, in tegenstelling tot de Latijnse hymnen, die voor Fens als een ‘heilige ruis’ waren: ‘zij resulteerden in iets religieus, als ik het zo vaag mag zeggen, de woorden waren, om met Nijhoff te spreken, losgezongen van hun betekenis.’

Er is geen verschil tussen de hemelse muziek van Radio Vaticana - ‘de heilige ruis’ - en Fens' zoeken in de literatuur naar het ‘absolute woord’, het ‘vooruitlopen op de eeuwigheid’. De heftigheid waarmee hij zoekt naar iets dat hem van de aarde - ‘die ligt tussen twee hemelse polen’ - en de werkelijkheid kan verlossen, blijkt uit zulke zinnen: ‘We zijn iets met de liturgie gaan willen. En dat is niet alleen erg, het is ook moord.’ De top van zijn religieuze gevoelens is ‘hymnisch worden’ en dat is tegenwoordig bijna niet meer mogelijk, vandaar de verscheurdheid: ‘uitzingen is er haast niet meer bij’. Door deze sterke onderstroom in Fens' gedachten in een richting buiten de wereld en werkelijkheid, is alles op aarde voor hem van bijzonder tijdelijke aard. Een boek, een ‘literaire tekst’ gebruikt Fens om in een middeleeuwse contemplatie te gaan. Het ‘close readen’ was een ander woord voor exegese. Zoals monniken zich opsloten in een cel, zo zet Fens zich op een eiland. Lezers zijn voor Fens ‘eilandbewoners, geisoleerd van het vasteland en daarmee ook van de bedreigingen daar.’

Een eiland van contemplerende lezers, dat was de uitkomst van vier jaargangen Merlyn en nu veertien jaar infiltratie van de universitaire literatuurbeschouwing. Dat het ooit de bedoeling was geweest om met Merlyn ‘een noodzakelijk brug te vormen tussen universitaire literatuurbeschouwing en dag- en weekbladkritiek’ was men totaal gaan vergeten, ingeregen als men zich had in

[p. 34]

theorieën die zelfs niet de pijlers voor zo'n brug hadden kunnen vormen. Ieder die zich voor literatuur en literaire kritiek interesseerde, werd een grote angst voor het vasteland met zijn bedreigingen aangepraat. Aanvankelijk durfde men niet eens meer zijn mond open te doen, bang als men was iets te zeggen dat van een persoonlijke reactie op een boek zou getuigen. Versprak iemand zich, dan werd hij aangekeken of hij zijn verstand verloren had. De angst, en daarmee de vervreemding van het vasteland, zat er na enkele jaren stevig in en werd na het overlijdensbericht van Fiktie alleen nog maar erger: nu wist men helemaal niet meer waaraan men zich moest houden. Maar omdat niemand de consequenties trok, behalve een aantal dissidenten als Jan Fontijn, Tom van Deel, Ton Anbeek, ging men vertwijfeld op de oude voet door. De gedachte dat men betrekkelijk onafhankelijk zou moeten gaan lezen en dat men voor het belangrijkste deel zou moeten steunen op eigen inzicht en kennis, bleef onverdraaglijk.