Het avontuurlijk uitzicht. Een essay over literatuur en kritiek

[p. 18]

III

Op een regenachtige middag in het jaar 1972 liet Oversteegen Fiktie, het hondje van Merlyn, uit. De baas was niet in een al te beste stemming. Hij had juist die ochtend een Amerikaanse studie zitten lezen over het begrip ‘fiktionaliteit’ en dat had een zeer verontrustende werking op zijn gemoed gehad. Tijdens de wandeling vond Oversteegen dat Fiktie er zo raar uit zag, alsof hij ineens detoneerde in het straatbeeld. Zijn staart stond helemaal niet fier op zijn achterste, maar hing troosteloos tussen zijn achterpoten. Zijn ogen zagen er flets en vermoeid uit. Er moest iets mis zijn.

Uit een bijzonder humoristische autobiografische slip of the pen in Analyse en oordeel weten we dat Oversteegen van de borreltijd inderdaad gebruik maakt om een borreltje te nemen. Hij leest daarbij de krant, ‘want het lezen van de krant lukt mij niet zonder drank’, en ‘bij de borrel eet ik kaas, en van kaas houdt hij ook’, zo kregen we te horen. Maar die middag lag Fiktie aan zijn voeten en had helemaal geen belangstelling voor de kaas die zijn baas voor zijn neus hield. Oversteegen vond het maar vreemd, maar las de krant, waarvan het werkelijkheidsgehalte aardig werd gereduceerd door het innemen van het ene borreltje na het andere. Toch kon hij zijn gedachten er niet bij houden. Hij moest steeds maar denken aan het

[p. 19]

Leerstuk van de Fiktionaliteit dat door die Amerikaanse geleerde op losse schroeven was gezet.

Diezelfde avond nog, terwijl Fiktie totaal uitgeteld in zijn mand lag, dacht Oversteegen achter zijn bureau goed na. De Amerikaanse geleerde had geschreven dat het Leerstuk van de Fiktionaliteit onhoudbaar was geworden nu er boeken verschenen als The Armies of the Night van Norman Mailer, een boek dat als ondertitel ‘geschiedenis als roman, de roman als geschiedschrijving’ droeg. Hiermee werd de werkelijkheid onderdeel van de roman en kon een roman niet meer uitsluitend uit fiktie bestaan. Toen hij zo aan het denken was jankte Fiktie hartverscheurend. Oversteegen kwam uit zijn stoel en sprak hem sussend en bemoedigend toe, maar het dier hield maar niet op. Het bleef de hele verdere avond janken, tot het uitgeblust in slaap viel.

Het was in die tijd dat Oversteegen zijn overzicht van vijf jaar Nederlandse literatuur moest schrijven voor Literair Lustrum 2. Hij liet Paul de Wispelaere het werk doen en schreef zelf een Konklusie en een artikel over essays. Nu Fiktie zo met zijn gezondheid sukkelde beleefde Oversteegen geen plezier meer aan hem. Een enkele maal flikkerde de vitaliteit van het beest een paar seconden op als er iemand met honing in zijn tas voorbij liep, maar Oversteegen sommeerde hem weer snel zijn plaats op te zoeken. Aan de literaire wereld liet hij weten dat het slecht ging met Fiktie. De diagnose van zijn lethargische gedrag was volgens de dokter dat hij leed aan verschijnselen van defiktionalisering. De literatuur, en in het bijzonder de roman, was steeds minder fiktie geworden: romans waren vaak ‘gemengd verhalend, beschouwend en introspektief’. De kritikus kon niet eens meer

[p. 20]

rustig blijven zitten, hij moest nu tijdens het lezen voortdurend naar buiten om notitie te nemen van de werkelijkheid. Daar is Fiktie kapot aan gegaan.

Het was inderdaad waar dat in Amerika in die periode verschillende romans verschenen die de door de literatuurwetenschap ingestelde wetten van het genre negeerden, zoals de opvattingen van Tom Wolfe of het werk van Norman Mailer. Maar wat Oversteegen niet zag en niet wilde zien, was dat deze doorbreking van de genrewetten helemaal niet zo erg bijzonder was. Voor hém was het iets bijzonders, omdat hij zich verstrikt had in de theorie van de fiktionaliteit. Maar sinds het bestaan van romans hadden de schrijvers ervan gespeeld met de wetten van het genre, die dan ook niet door henzelf waren ingesteld: Aagje Deken en Betje Wolff, Multatuli, E. du Perron, Harry Mulisch, Andreas Burnier en talloze anderen deden alsof de literatuurwetenschappers gek waren.

Voor de kritici die begrepen dat zij geen juristen waren die wetten voor de literatuur moesten opstellen, was die ‘defiktionalisering’ dan ook een ingebeelde ziekte. Het fiktieve karakter van een roman is namelijk altijd relatief. Die relativiteit ontstaat doordat een lezer in de werkelijkheid van de roman overeenkomsten en verschillen met zijn eigen werkelijkheid ziet. Wat hij leest voegt iets toe aan zijn kennis en inzicht. Dit geldt voor de betrekkelijk realistische romans van John Updike of Saul Bellow, voor Harry Mulisch en Andreas Burnier, maar ook voor fantastische, surrealistische of symbolistische literatuur, want tot de werkelijkheid zoals iedereen die dagelijks meemaakt behoort ook de denkbare werkelijkheid, de moeilijk materiëel uit te drukken werkelijkheid van idee-

[p. 21]

en, ideologie, culturele bepaaldheid, mythologie, historische bepaaldheid, de psychologische kennis. De lezer doet iets met de werkelijkheid van een roman (de een meer dan de ander) omdat die roman iets vertelt, bekritiseert, bevestigt over het bestaan. Wat hij leest verandert en beinvloedt zijn kennis en inzicht. Van de wisselwerking tussen de werkelijkheid van de literatuur en de werkelijkheid van alle lezers wilde Merlyn niet weten. Literatuur en leven waren gescheiden werelden. Fiktie was een dom hondje.

Van de zachte dood van Fiktie vertelde Oversteegen sindsdien elk jaar op congressen en symposia over literaire kritiek. Hij vertelde dan dat de literatuurwetenschap het ‘fiktionaliteitscriterium’ had opgegeven. Bezoekers van deze bijeenkomsten wisten aanvankelijk niet dat van deze mededeling een grammofoonplaat was gemaakt die elke keer werd afgedraaid. Het hartverscheurend janken van Fiktie op de B-kant van de plaat bracht Oversteegen steeds bijna tot tranen. De rouwklacht klinkt nu al ongeveer een lustrum: ‘Wetenschap en kritiek hebben het moeilijk zodra de literatuur haar heersende konventies op losse schroeven gaat zetten.’ Dat is wel begrijpelijk: als je je hele leven hebt beziggehouden met het spelen met een dom en wereldvreemd hondje, weet je niet hoe je het hebt als het dier overlijdt. In Literair Lustrum 2 schreef Oversteegen al: ‘Juist in deze fase van verschuiving zou bijvoorbeeld een vernieuwd ergocentrisch programma de registratie van de veranderende houding tegenover literatuur mogelijk moeten maken.’ Afgezien van het feit dat zo'n ‘vernieuwd ergocentrisch programma’ voor een belangrijk deel het aanwenden zou betekenen van de denkbeelden van Edward Bear: Oversteegen heeft

[p. 22]

deze mededeling ook op zijn jaarlijks af te draaien grammofoonplaat staan en we zullen hem blijven horen tot de groeven zo versleten zijn dat het gejank van Fiktie niet meer te onderscheiden is van het gesnik van Oversteegen. Oversteegen heeft tot nu toe niet meer gedaan dan het aanzeggen van de dood van Fiktie. Hij heeft er niet de consequenties uit getrokken, want zijn inzichten zijn er totaal niet door veranderd en hij vertoont nog hetzelfde kruideniers-dédain voor het aanwenden van allerlei soorten kennis bij het lezen van literatuur. Zelfs het essay dat niet alleen over literair-technische kwesties handelt is iets waar hij als de dood voor is. Essayistiek zoals bedreven door Piet Grijs, Battus, Raoul Chapkis, Rudy Kousbroek, Renate Rubinstein, Dick Hillenius gaat over, in zijn woorden, ‘actuele vragen als identiteit, de vervreemding, de invloed van de computer en wat er nog meer voor onderwerpen zijn waarover dagopeners tot voor kort zo graag mediteerden.’ Het wordt met het citeren van zulke uitspraken steeds duidelijker waarom Oversteegen de krant niet zonder drank en kaas kan lezen: hij is bang voor de werkelijkheid. Om dit te camoufleren en om het te doen voorkomen alsof hij over allerlei zaken toch een mening heeft, kleedt hij zich in de stofjas van de cynicus, de man die voorgeeft het al allemaal achter zich te hebben gelaten: ‘Ach mevrouw, het is toch overal een rotzooi. Wat moeten wij mensen ervan zeggen? De heren doen toch maar waar ze zin in hebben.’