De woeste avonturen van de Bokkerijders

[p. 171]

XXVI

De rechtbanken in het land van 's Hertogenrade en het Land van Valkenburg werkten op volle toeren. Overal werden Bokkerijders gearresteerd, verhoord en ter dood gebracht. Door de aanhouding van chirurg Kerckhoffs op 14 augustus 1771 diende de justitie de bende een gevoelige slag toe. Zij was nu zonder leider, die de touwtjes strak in handen hield. Het zou alleszins logisch zijn als de bende als los zand uiteen viel. Het tegendeel was echter waar. De Bokkerijders, die nog op vrije voeten waren, lieten zich niet intimideren door de aanhoudingen en gruwelijke martelingen van hun complicen. Zij vreesden noch de Goddelijke noch de wereldlijke rechter. ‘Ook vreesden zij niet den schandelijken dood van gallig ofte rad’. Overal in Limburg verrezen galgen en tegen deze lugubere achtergrond van dood en ellende bestond een aantal Bokkerijders het om toch nog een inbraak te plegen. Het zou het laatste misdrijf van de Bokkerijders worden.

Op dinsdag 21 november 1774 was een groot aantal in vergadering bijeen om voorbereidingen te treffen voor een inbraak in de pastorie van pastoor J. Brandt van Margraten. De inbraak werd in de nacht van dinsdag op woensdag gepleegd. Pastoor Brandt schrok omstreeks een uur die nacht wakker door lawaai, dat in de pastorie was ontstaan. Hij bleef stil in bed liggen luisteren. Hij dacht in het geheel niet aan Bokkerijders, want hij was evenals de grote meerderheid van de bevolking van mening, dat die tijd definitief voorbij was.

Opeens hoorde pastoor Brandt een heftig gebonk op zijn slaapkamerdeur. Hij besefte, dat dieven de deur wilden forceren. Hij sprong uit bed, maakte het raam van zijn slaapkamer open en begon om hulp te roepen. Onmiddellijk daarna werd het doodstil in huis. De Bokkerijders wachtten af wat de pastoor zou doen. Het was onheilspellend. Pastoor Brandt stond in het raam en zocht wanhopig de straat voor zijn huis af. Er was geen sterveling te ontdekken. Niemand had zijn hulpgeroep gehoord. Hij verliet zijn slaapkamer en sloop naar de klokketoren, die hij vanuit de pastorie kon bereiken. Het was nog altijd stil in huis. De Bokkerijders hielden zich verscholen. In de klokketoren haalde de pastoor opgelucht adem. Niemand had hem tegen gehouden. Hij

[p. 172]

greep het dikke koord en begon als een wildeman de klok te luiden.

De bewoners van het dorp schoten wakker van het geluid van de klepperende klok. Zij vroegen zich af wat er nu in 's hemelsnaam bij de pastorie gaande kon zijn. Na enige tijd staakte pastoor Brandt het luiden van de klok. Hij ging naar de slaapkamer terug en stelde zich bij het openstaande raam op, waar hij opnieuw om hulp begon te roepen. Dat speelde zich allemaal in luttele minuten af. En nog altijd was er geen hulp voor de pastoor komen opdagen. Hij raapte al zijn moed bijeen, verliet voor de tweede keer zijn slaapkamer en ging naar de keuken. Daar sloeg hem de schrik om het hart. Voor het vuur lag zijn 47-jarige huishoudster Catharina Brouwers op de grond. De vrouw was bewusteloos.

Toen pastoor Brandt zich over zijn huishoudster heen boog, hoorde hij opnieuw geluiden. Verschrikt richtte hij zich op. Nu waren het echter buren, die op het rumoer, dat de pastoor had gemaakt, af gekomen waren. De pastooor zag onder andere zijn buurman Pieter Brouwers, die met zijn zonen Pieter en Willem en zijn dochter Geertruid, binnenstormden. Gezamenlijk toog men op inspectie uit. Van de Bokkerijders echter geen spoor. Tot men in de koestal kwam. Daar zagen zij een groot gat in de lemen wand. Via dat gat waren de inbrekers bij de achterkeuken gekomen, waar de pastoor opnieuw een groot gat in de lemen wand ontdekte. Uit de grote glazenkast in de pastorie was al het tin en koper verdwenen, terwijl uit het onderste gedeelte van de kast servetten, kleren van de meid, een gouden kruis en het zilverbeslag van het kerkboek van de huishoudster ontvreemd waren. Het kerkboek was achtergebleven. Een van de bandieten had het zilverbeslag er met een mes afgesneden. De pastoor miste een paar muylen (pantoffels). Zelfs de groene zijden gordijnen hadden de bandieten van het bed van de huishoudster getrokken.

Aangezien het die nacht hevig gesneeuwd had gingen Willem en Pieter junior naar buiten om daar naar sporen te zoeken. Zij vonden voetafdrukken in de sneeuw, die zij gemakkelijk konden volgen. Toen zij ter hoogte waren van het koor van de kerk en de tuin van de pastorie vonden zij een grote zak, die de Bokkerijders tijdens hun overhaaste vlucht hadden verloren. In die zak zat een groot gedeelte van de gestolen goederen, zoals de zijden gordijnen, enkele koperen casserollen (komvormige braadpan), marmitten (koperen ketels om vlees in te koken) en de muylen van de pastoor. Pastoor Brandt schatte de totale waarde van de resterende buit op ongeveer honderd gulden.

De huishoudster, Catharina Brouwers, sliep altijd in de keuken van de pastorie. Zij verklaarde voor het gerecht,

[p. 173]

De kerk en pastorie van Margraten waar de Bokkerijders, die nog niet in handen van de justitie waren gevallen, de laatste inbraak uit hun misdadige carrière plegen. Vanuit de pastorie kon de pastoor in de klokketoren komen, waar hij in het holst van de nacht de klok begon te luiden. Zijn huishoudster viel flauw toen de Bokkerijders binnendrongen.

dat zij pas wakker werd toen er licht in de keuken werd aangestoken. Drie of vier onbekende mannen stonden voor haar bed. Een van hen had een soort bajonetmes in de hand, waarmee hij dreigend op haar borst wees, alsof hij haar er mee wilde doorboren. Bij het zien van het gevaarlijke mes verloor Catharina prompt het bewustzijn. Hierdoor kon zij het gerecht nauwelijks iets over de inbraak meedelen. De mannen hadden een taal gesproken, die zij door haar vreselijke angst, niet had verstaan. Zij wist ook niet hoe zij vanuit haar bed op de grond terecht gekomen was, waar zij door pastoor Brandt was gevonden. Tijdens haar bewusteloosheid moeten de indringers haar het hemd uitgetrokken heb-

[p. 174]

ben, want toen Catharina weer tot bewustzijn kwam zat haar hemd om haar handen gedraaid. Bovendien was het helemaal zwart geworden, aldus een typisch detail van de vrouw.

Na de dood van kapitein Joseph Kerckhoffs trad de ontvanger van de tol Herman Luyten van Geleen als aanvoerder op. Zijn onderkapiteins waren tollenaar Caspar van Mechelen uit Schin op Geul en Frans Anthoon Brassé uit Margraten. Brassé woonde in 1774 naast Caspar van Mechelen tegenover de kerk in Schin op Geul.

Op 20 augustus 1778 verklaarde Caspar van Mechelen op de pijnbank in het kasteel van Amstenrade, dat ongeveer 25 Bokkerijders bij de inbraak in de pastorie te Margraten betrokken waren. Hij noemde de namen van 17 Bokkerijders, waaronder Brassé en Luyten. Caspar van Mechelen was op de uitkijk gezet. Rond één uur in die bewuste nacht begon plotseling de kerkklok te luiden. Caspar schrok zich lam. Onmiddellijk daarop kwamen zijn complicen naar buiten gerend en verdwenen in alle windrichtingen. Later had Herman Luyten tegen Caspar gezegd, dat de beste buit achtergebleven was. Hij doelde hiermee op een bedrag van zeshonderd gulden, dat de pastoor kort tevoren van het Capittel van Aken had ontvangen. Die zeshonderd gulden hadden de Bokkerijders in de haast niet kunnen vinden. Bij de overhaaste vlucht uit de pastorie had Caspar zich bij Brassé aangesloten. Toen zij over de velden renden had Brassé hem verteld ‘hoe die pestige maegd kwaekte’. Herman Luyten bevond zich ook in dat groepje. De mannen renden tot op de Kruisweg bij Yseren, waar zij in een weide halt hielden. Herman Luyten begon de mannen toe te spreken en zei, dat zij een nieuwe opdracht moesten uitvoeren, die tevoren veel beter beraamd moest worden. Tijdens de eerstvolgende vergadering zou hij dat wel aan de orde stellen.

Op de pijnbank te Valkenburg verklaarde Frans Anthoon Brassé, alias de Moks op 9 februari 1775, dat hij Caspar van Mechelen op dinsdag 21 november 1774 op de straat Aan de Linde te Schin op Geul ontmoette. Nadat hij Caspar gegroet had had Caspar hem voorgesteld die avond nog naar Sint Maarten te gaan om de pastorie te overvallen. De Moks had geantwoord, dat hij daaraan niet meedeed, omdat hij in Margraten veel te goed bekend was. Caspar repliceerde: ‘Gank maer met, dou konst op eenen kandt blijven staen’. Brassé liet zich ompraten. Hij vroeg Caspar even te wachten, omdat hij zijn vrouw moest zeggen, dat hij nog weg moest. Hij ging naar huis en zei: ‘Ick moet ergens gaen’. Zijn vrouw vroeg: ‘Waer naer toe?’ Waarop Caspar antwoordde: ‘Ick moet eens gaen sien of Caspar van Mechelen aen 't brouwen is, soo ick niet vroeg te huys ben,

[p. 175]

gank dan maer slapen, geer hooft mig niet te wagten’. Nadat hij dat gezegd had, verliet hij het huis en ging met Caspar van Mechelen over de Schinnerbruck, door de veeweide naar het St.-Jansbosch, waar zij Matthis Pietermans ontmoetten. Vandaaruit gingen zij tussen de dorpjes Yseren en Scheulder door naar de Margrater hagen. Hier wachtten nog meer complicen, terwijl de groep in de weide van de Massing voltallig werd.

Volgens Brassé moest hij toen in de straat, waarop de tuin van schepen Van Auw uitkwam, op de uitkijk gaan staan. Dit is een pertinente leugen van De Moks. Hij heeft namelijk geholpen om de gaten in de lemen wand te breken, terwijl hij het was, die de huishoudster met een mes heeft bedreigd. Meer wilde Brassé niet over de inbraak vertellen. De duimschroeven werden hem opgezet en die folterwerktuigen dwongen Brassé opnieuw een bekentenis af. Een bekentenis, die met de inbraak in de pastorie als zodanig niets te maken had. De Moks verklaarde namelijk zonder enige aanleiding, dat hij enkele jaren voor de inbraak in de pastorie op de heer Van Auw geschoten had. Vanuit een wei van Brouwers had hij een kogel door het raam van de slaapkamer van de heer Van Auw gejaagd. Niemand werd gewond, maar de schrik zat er bij de familie Van Auw in. Bovendien had De Moks de heer Van Auw en zijn dochter, die een paar dagen later argeloos een wandeling maakten, een flink pak rammel gegeven. Deze wraakoefeningen ondernam De Moks omdat hij zich door schepen Van Auw bedrogen voelde. Hij vond dat hij nog geld te goed had van de heer Van Auw uit de tijd, dat hij collecteur in Margraten was.

De Moks was overigens een man, die bij geschillen erg vlug zijn knuisten gebruikte. Zijn eigen moeder moest dat eens aan den lijve ondervinden. Tijdens een kleine woordenwisseling had De Moks zijn moeder, Margaretha Bex, ernstig mishandeld. Hij had haar in het gezicht gespuwd en geslagen, waarbij De Moks zo driftig was geworden, dat hij de arme vrouw vastgegrepen had en op een stoel had gegooid. De vrouw sloeg met zo'n kracht op het meubelstuk, dat de spaanders in het rond vlogen. Margaretha Bex brak hierbij een rib, terwijl de stoel totaal werd vernield. Op 11 september 1765 had De Moks met gekapt lood en hagel op Gillis Smeets geschoten, waarbij de man ernstig gewond raakte. Hieruit blijkt wel dat De Moks beslist geen lieve jongen is geweest.

Frans Anthoon Brassé huwde op 1 februari 1757 te Margraten met Anna van Stockhem uit Schin op Geul. Het echtpaar kreeg zes kinderen, waarvan drie jongens en drie meisjes. Frans Anthoon Brassé was op 10 november 1732 als zoon van Bernardus Brassé en Margaretha Bex in Margraten geboren. De rechters werden uit Brassé

[p. 176]

niet veel wijzer, toen hij over de overval op de pastoor van Margraten verhoord werd. De Bokkerijder hield hardnekkig vol, dat hij niets anders gedaan had dan op de uitkijk gestaan. De Bokkerijder Anthoon Overkorn weerlegde die verklaring van Frans Anthoon Brassé. Hij beschuldigde De Moks er zelfs van, dat hij de huishoudster uit bed had getrokken en tot voor het vuur had gesleurd.

De rechters stonden versteld van de koelbloedigheid waarmee deze overval gepleegd was. Overal werden de Bokkerijders aan de galg gebracht en toch hadden enkelen de moed opnieuw een misdrijf te begaan. Zij vroegen Frans Anthoon Brassé wat hen bewogen had om toch weer op dievenpad te gaan. De Moks antwoordde, dat de complicen, die nog op vrije voeten waren, daarover ook met elkaar gesproken hadden, voordat zij naar de pastoor van Margraten gingen. Er waren zelfs complicen geweest, die tegen het plan om in te breken bezwaren hadden gemaakt. Maar de meesten zeiden toch: ‘We hebben eenen goeden Heer. Wij hebben niets te vresen, die sal ons niets doen ofte hij sal niet regten, wij sijn hier vrij namentlijck te Schin op Geul’.