Masereel

Een biografie

[p. 403]

Bronnen

Ongepubliceerd

Brieven van René Arcos aan FM en Imprimerie Albert Kundig, 1919-1959 (AK, ML)

Brieven van Léon Bazalgette aan FM, 1919-1928 (FMS)

Brieven van Joseph Billiet aan Roger Avermaete, 1921-1923 (ML)

Brieven van Pierre-Jean Jouve aan FM, 1918-1922 (ACM)

Brieven van Imprimerie Albert Kundig aan FM en René Arcos, 1919-1922 (AK)

Brieven van Herbert Lang aan FM, 1942-1970 (KMO)

Brieven van Laure Malclès aan Roger Avermaete, 1972 (AMVC)

Brieven van Laure Malclès aan Frans Buyens, 1965-1971 (AB)

Brieven van FM aan Roger Avermaete, 1920-1968 (AMVC)

Brieven van FM aan Frans Buyens, 1959-1971 (AB)

Brieven van FM aan Robert Masereel, 1952-1970 (ARM)

Brieven van FM aan Pierre Vorms, 1927-1971 (AV)

Brieven van Pauline Masereel (bijlagen bij de brieven van FM) aan May en Robert Masereel (ARM) en Thea Sternheim (DLA)

Brieven van Pierre Vorms aan Frans Buyens, 1969-1984 (AB)

Briefwisseling met Carl Georg Heise, 1927-1966 (KMO)

Briefwisseling met Hans Mardersteig, 1919-1957 (BL, FMS)

Briefwisseling met Georg Reinhart, 1919-1955 (BW)

Briefwisseling met Romain Rolland, 1919-1944 (FR)

Briefwisseling met Thea Sternheim, 1922-1970 (DLA)

Briefwisseling met Henry Van de Velde, 1919-1957 (ML)

Briefwisseling met Kurt Wolff, 1929-1935 (AMVC, BL)

Briefwisseling met Stefan Zweig, 1918-1941 (ZC)

Dagboeken van Thea Sternheim, 1922-1940 (DLA)

Ook de kleinere bestanden met brieven van en aan verschillende correspondenten heb ik doorgelezen. Van belang waren met name brieven van Achilles Mussche, Cyriel Buysse, Camille Huysmans, Maurits Naessens (FMS) en Emmanuel De Bom (AMVC), evenals de brieven aan Stijn Streuvels (AMVC). Een groot aantal brieven aan FM is in 1982 en 1984 geveild in Parijs (Hôtel Drouot), maar de Bibliothèque Nationale beschikt over de fotokopieën van de volledige corrrespondentie met Romain Rolland die Marie Rolland heeft laten maken. Behalve 86 brieven van Rolland werden in Parijs o.a. een veertigtal brieven van Stefan Zweig geveild. Dank zij de fotokopieën die Fischer-Verlag in Frankfurt en de Reed Library in Fredonia me hebben bezorgd, heb ik de briefwisseling met Zweig bijna integraal kunnen reconstrueren. De nrs. 140-192 in de catalogus van de veiling van 12.6.1984 (ACM, ‘Archives et cor-respondance de Frans Masereel’) bevatten talrijke citaten uit de brieven met andere correspondenten, die ik eveneens heb benut.

De bijzonderheden over de familiegeschiedenis heb ik vernomen tijdens mijn gesprekken met mevrouw Mireille Lippens-Masereel, mevrouw Luce Govaert-Lava (†1994) en de heren Jacques Brun en Erik De Schryver, respectievelijk dochters van Robert Masereel (†1988) en Felix Lava (†1981), en zoons van Marie-Louise Masereel (†1985) en Lucie Lava (†1971).

[p. 404]

Citaten uit niet-gepubliceerde brieven en dagboeken zijn opgenomen met toestemming van de volgende personen en instellingen:

mevrouw Mireille Lippens-Masereel in Knokke; mevrouw Helen Wolff in Hanover, New Hampshire; mademoiselle Armande Guervin in Belvès, Dordogne; de heren Balthasar Reinhart in Winterthur, Martino Mardersteig in Verona, Philippe Kundig in Meyrin, Frans Buyens in Overijse, Alain Germoz in Antwerpen; het Bureau du comité administratif du Fonds Romain Rolland in Parijs; de Heinrich Enrique Beck-Stiftung in Basel; de Reed Library van de State University of New York, College at Fredonia; de Koninklijke Bibliotheek in Brussel; het amvc in Antwerpen; de Stif-tung Studienbibliothek zur Geschichte der Arbeiterbewegung in Zürich.

Gepubliceered^*

Beknopte bibliografie van de voornaamste boekuitgaven (tussen vierkante haakjes de afkortingen die in de aantekeningen worden gebruikt).

Het meest recente overzicht van de complete Masereel-literatuur is te vinden in Frans Masereel. Eine annotierte Bibliographie des druckgraphischen Werkes. Herausgegeben von Paul Ritter, München 1992, p. 521-597 (afdeling E).

Avermaete, Roger. Frans Masereel. Met Bibliografie door Pierre Vorms en Hanns-Conon von der Gabelentz, Antwerpen 1975

Avermaete, Roger. Herinneringen uit het kunstleven 1918-1940, Brussel 1952-1958, 4 delen, waarvan met name het eerste. Het avontuur van de Lumière-groep, relevante achtergrondinformatie voor Masereels biografie bevat

Billetta, Rudolf. Sternheim-Kompendium, Wiesbaden 1975

Billiet, Joseph. Frans Masereel. L'homme et l'oeuvre, Parijs 1925

Buyens, Frans. Ik houd van zwart en wit, Amsterdam 1969 (transcript van de gelijknamige film)

Durtain, Luc. Frans Masereel, Parijs 1931 [Durtain]

Fiege, Gertrud (samenstelling). Von Schwarz zu Weiss. Frans Masereel im literavischen Deutschland. Bearbeitet von Gertrud Fiege, Marbacher Magazin 31/1984; Marbach am Neckar 1984 [MM]

George Grosz. Briefe 1913-1959, Reinbek 1979 [BG]

Guilbeaux, Henri. Du Kremlin au Cherche-Midi, Parijs 1933

Hagelstange, Rudolf. Das Werk Frans Masereels. Gesang des Lebens, Hannover 1957

Holitscher, Arthur en Stefan Zweig. Frans Masereel, Berlijn 1923

Leuwers, Daniel. Jouve avant Jouve ou La naissance d'un poète 1916-1928, Parijs 1984

Mann, Klaus. Auf der Suche nach einem Weg, Berlijn 1931

Reinhart, Georg. Aus meinem Leben, Winterthur 1931 (privé-druk)

Riede, Peter e.a. Frans Masereel. Zur Venoirklichung des Traums von einer freien Gesell-schaft, Saarbrücken 1989 [TFG]

Ritter, Paul. Die frühen Holzschnittfolgen Frans Masereels. Eine Studie von Paul Ritter, Darmstadt 1983

Rolland, Romain. Journal des années de guerre 1914-1919, Parijs 1952 [RJG]

Romain Rolland - Stefan Zweig. Briefwechsel 1910-1940 (twee delen), Leipzig 1987 [BRZ]

Carl Sternheim. Gesamtwerk, Neuwied en Darmstadt 1963-1976 (voor de biografie van Masereel zijn met name van belang de delen 6 (Zeitkritik) en 10 (Nachträge. Leben-schronik)

* Naar publikaties die voorkomen in de bronnenlijst op p. 404-405, wordt in de noten verwezen zonder vermelding van plaats en jaar van uitgrave.

[p. 405]

Velde, Henry Van de. Geschichte meines Lebens, München 1972 (vermeerderde nieuwe uitgave: 1986)

Vorms, Pierre. Gespräche mit Frans Masereel, Dresden-Zürich 1967 (voor de biografie heb ik gebruik kunnen maken van het oorspronkelijke, Franse transcript van de bandopnamen: ‘Entretiens avec Frans Masereel’) [VGM]

Kurt Wolff Briejwechsel eines Verlegers 1911-1963, Frankfurt a.M. 1980

Zweig, Friderike. Spiegelungen des Lebens, Frankfurt a.M. 1985 (oorspronkelijke editie: Wenen 1964)

Friderike Zweig - Stefan Zweig. Unrast der Liebe. Ihr Leben und ihre Zeit im Spiegel ihres Briefwechsels, Frankfurt a.M. 1984 [FSZ]

Zweig, Stefan. De wereld van gisteren, Amsterdam 1990 (oorspronkelijke editie: Die Welt von gestern, Stockholm 1944) [ZWG]

Stefan Ziveig. Briefe an Freunde, Frankfurt a.M. 1978 (dit brievenboek bevat 15 brieven aan FM) [BF]

Stefan Zweig. Tagebücher, Frankfurt a.M. 1984

Film

In totaal bestaan er een twintig films over het werk van FM, merendeels korte impressies van 15 à 20 minuten. Hieronder volgen alleen de titels van langere documentaires die van belang zijn als bron voor de biografie.

Buyens, Frans. ‘Ik houd van zwart en wit/J'aime le noir et le blanc’, Nice 1968, 50 minuten. Gefilmde gesprekken met FM (boekuitgave: Ik houd van zwart en wit, Amsterdam 1969).

Buyens, Frans. ‘Entretiens filrnés de Frans Masereel et Frans Buyens’ (45 minuten) en ‘Dialogues avec Frans Masereel’ (30 minuten): opnamen uit 1968 die door Buyens tot twee afzonderlijke films over Masereels kunstopvatting en levensvisie zijn gemonteerd. Voor de biografie heb ik kunnen beschikken over een transcript van de vragen en antwoorden [EF].

Florquin, Joos. ‘Ten huize van Frans Masereel’, Nice 1961, 50 minuten. Gefilmd interview van de Belgische Radio en Televisie. Interviewer is Ast Fonteyne, maar de vragenlijst werd opgesteld door Joos Florquin, die het gesprek met Masereel had voorbereid. De citaten zijn ontleend aan het interview zelf (videokopie, BRT), niet aan de gepubliceerde versie in de verzamelbundel die nog een aantal andere afleveringen van de televisieserie ‘Ten huize van’ bevat (Joos Florquin, Ten huize van, Brugge 1971).

Senger, Jacques en Frank Pichard. ‘La Grande Guerre de Frans Masereel’, Genève 1982, 50 minuten (videokopie, RTSR). Televisiefilm van Radio-Télévision Suisse Romande over Masereels Geneefse periode. Uniek document met gefilmde getuigenissen van o.a. Pierre Vorms (†1986), Maurits Naessens (†1982) en Theo Pinkus (†1991) en de dochters van Paul Biroekov en Jean Salives.