Syntaktische-elementenlijst

aanspreking

A. Buitenbouw, syntagmatiek

1. Een aanspreking is een onzelfstandige taaluiting: hij heeft ofwel taal- ofwel situatieverband:

zeg Jan, kom es even hier (taalverband)
Jan (met armgebaar) (situatieverband)

Bij taalverband staat er voor een aanspreking vaak een begroeting, een tussenwerpsel of een antwoordzin; het geheel moet voor de rest van deze zin staan:

goeienavond Kees
nou (ach, au, bah, ha, hup, ja ja, maar, nee nee, nou nou, nou en of, potverdorie, verdikkeme, verdomme, verrek, welja, welnee)
over een uur (in je eentje enz.)
het is in orde, goeienavond Kees (uitg.)

B. Buitenbouw, paradigmatiek

Omdat aansprekingen meestal weglaatbaar zijn, is er vrijwel geen duidelijke beperking in de overgebleven elementen.

C. Binnenbouw, syntagmatiek

1. zn-p

Naar binnenbouw is een aanspreking bijna altijd een zn-p met enkele varianten:

a. het zn-p heeft bijna nooit meer als één voorbep.:

lieve kleine jongen, wacht even op mammie

b. de groep relatienaam + voornaam is mogelijk:

ome Jan en tante Klaar: nog veel jaren

c. Als vn kunnen alleen m'n voorbep. zijn, en van me nabep.:

m'n jongetje, kijk nou es wat je gedaan hebt
grote knul van me, zoiets doe je toch niet

d. een halfvaste uitdrukking is als nabep. mogelijk:

lieve jongen dat je bent, niet zo ongeduldig

e. het halfvaste type schat van een kind is mogelijk:

schat van een kind, ik hou heel veel van je

f. nevenschikkingen zijn o.a. bij toespraken mogelijk:

Jan en Gerrit, hou je taai
dames en heren, veel plezier vanavond

2. vn's

a. Alleen de tweede pers. vn's jij en jullie zijn mogelijk; u is uitg.:

kom es hier jij
blijf maar zitten jullie
ga maar weg u (uitg.)

b. Jij en jullie kunnen in hun eentje niet voorop staan; daar is toevoeging van daar nodig:

jij daar, ga maar weg
jullie daar, niet weglopen

D. Binnenbouw, paradigmatiek

1. Het aanspreken heeft een aantal beperkingen:

a. vrijwel verplicht voor iedereen is die bij een aantal beroepen of funkties:

dokter, ik heb hier zo'n pijn (professor, burgemeester, dominee, pastoor, pater)

Een beperkt aantal beroepen kan aanspreking zijn, vooral als iemand tijdens de uitoefening van z'n beroep aangesproken wordt:

post, heb je het pakje
bakker, waar ligt m'n brood
je vergeet de rekening, slager
smid, kom je vanmiddag
ik heb nog geen kaartje, kondukteur
direkteur, kunt u me inschrijven

Hier en daar komt heer voor (bv. op de markt), vooral in de kombinatie dag heer.

leraar, ik moet vanmiddag naar de dokter (uitg.)
onderwijzer, kan ik nu weg (uitg.)

Hier is als aanspreking alleen meneer, juffrouw, mevrouw, jongen, meisje, broer(tje) en zus(je) mogelijk.

Het mv jongens betekent alleen als aanspreking ‘jongens plus meisjes’:

jongens, we gaan met de fiets	‘jongens en meisjes’
de jongens gaan met de fiets	‘jongens’

Vader ‘ouwe jongen’ als aanspreking klinkt vertrouwelijk en ouderwets:

nee vader, dat kan zo niet

b. voor kinderen ‘met goeie manieren’ is ‘met twee woorden spreken’ vrijwel verplicht:

ja mama, nee oom, misschien meneer

In de meeste gezinnen klinkt mama ‘liever’ als ma; de dokter zegt soms moeder:

moeder, niet te veel snoep aan de kinderen geven

(Moe vormt in nou moe ‘verbazing’ een vaste kombinatie.)

c. voor- + achternaam zijn vrijwel beperkt tot gevallen waarin er een keus moet zijn uit een groep:

Jan Kampenhout, kom es hier (in een groep)
goed, Jan Kampenhout
dag, Jan Kampenhout (vrijwel uitg.)

De voornaam alleen is het frekwentst; de achternaam alleen raakt buiten gebruik:

kom es hier, Kampenhout (zeldzaam)

De betekenis is deels objektief, maar vaak emotioneel:

1.	met jou (of u) wil ik een praatkontakt;
2.	ik wil m'n lagere sociale positie uitdrukken;
3.	ik wil onze emotionele band benadrukken.

2. Par. van bwbn's

Een onechte en een echte overtr. trap zijn uitg.:

allerslímst knulletje, ga dan maar aan het werk (uitg.)
m'n állerslimste knulletje, ga dan maar aan het werk (uitg.)

3. Par. van alle(maal)

Alle kan geen voorbep. zijn, afgesplitst allemaal of alle + hoofdtw wél:

alle kinderen, ga maar naar huis (uitg.)
kinderen, ga maar allemaal naar huis
kinderen, ga maar alle tien naar huis

E. Besluit

De aanspreking is sociaal vaak een heel belangrijk emotioneel element in de sfeer van eerbied, liefde en haat.