Mijne vrolijke wijsgeerte in mijne ballingschap

[p. 70]

Portret van Gerrit Paape, door Wijsman, 1795. Het portret maakte deel uit van een revolutionaire galerij: de ‘Verzameling van Afbeeldingen van Nederlandsche Mannen; beroemd geworden, wegens hunne Moed en Burgerliefde in de jongstledene Beroerten’. In het bijschrift - ‘vrolyk in 't verdriet’ - zou een spoor van Mijne vrolijke wijsgeerte gelezen kunnen worden. Atlas van Stolk, Rotterdam.

[p. 71]

Mijne vrolijke wijsgeerte

[p. 72]

Portret van Gerrit Paape, gravure van Jacob Buys naar Reinier Vinkeles en C. Bogerts.

[p. 73]

Mijne vrolijke wijsgeerte.
Eerste brief.
Verschillende soorten van wijsgeeren.

Alvoorens, mijn Vriend! ik in een geschiedverhaal van mijne vrolijke Wijsgeerte in mijne ballingschap treede, moet ik u kortlijk over de Wijsgeeren zelven onderhouden.¹

Ten allen tijden en bij alle volken heeft men menschen gevonden welken Wijsgeeren genoemd werden. De betekenis van dien naam is echter onder geene bepaalingen te brengen, ten zij men deeze algemeene omschrijving voor eene bepaaling wilde aanneemen, dat de Wijsgeeren de zodanigen zijn, die zich, meer of minder, van het gros der andere stervelingen onderscheiden?

Men heeft Wijsgeeren gehad, welken men dien naam toevoegde, om eenige zonderlinge grilligheeden, tot welken te pleegen hunne natuurgenooten niet besluiten konden. Een ongehavende baard², gescheurde klederen, onvoegzaame wooningen, zotte en strenge zeden, onhandelbaarheid in de zaamenleeving, en dergelijken waren de kenmerken hunner wijsgeerlijke waardigheid, en - tot schande der eeuwen, in welken zij leefden, - moet men zeggen, dat de volken veelal zelve de oorzaaken deezer belachlijke en afschuwelijke wanschepzels waren; vermits zij hen den naam van Wijsgeeren toekenden, en ze als de zodanigen eere beweezen.

Een ander soort bestond er, die zich minder door hunne uitwendigheeden, dan wel door de buitenspoorigste vooroordeelen en de mislijkste stellingen deeden uitmunten, en daar door zig tot den rang van Wijsgeeren verhieven. 't Is waar, zelden was het gezond verstand het deel van geheele Volken. De Man van oordeel kon en moest zich dus steeds onderscheiden van den grooten hoop, en vooral, wanneer er geene schande of gevaar gehegt was aan de vrijheid, om van anderen in denkbeelden te verschillen; - maar met het soort van Wijsgeeren, 't welk ik hier bedoele, was dit het geval niet. - Hunne denkbeelden en leeringen verschilden hemelsbreedte van die, welke men algemeen aan-

1 In De Hollandsche Wijsgeer in Vrankrijk van Gerrit Paape verzucht op pagina 141 een van de personages: ‘Janus! 't is thans de mode om Wijsgeer te worden.’ Aan die mode geeft de auteur toe. Alvorens zich zelf als wijsgeer te presenteren geeft hij in bondige vorm een signalement van wijsgeren die de naam eigenlijk niet verdienen. In die portretten van grillige en onmaatschappelijke filosofen zijn geen bekende filosofen te herkennen, al lijken trekken van de hondsfilosoof Diogenes hier en daar afgebeeld.

2 morsige, onverzorgde baard.

[p. 74]

nam en toestemde, - maar zij waren daarom niet te beter! - het tegendeel was waar, zij waren de ongerijmdheid en dwaasheid zelve, en om tot dezelven te vervallen, moest men waarlijk hoedanigheeden bezitten, die, ten gelukke van het menschdom, nooit algemeen zijn.

Nog anderen worden als Wijsgeeren betijteld, welken zig meer of minder boven de algemeene vooroordeelen verheffen; die, in de geleerde weetenschappen, zig regelregt tot de waarheid wenden, en niets als zodanig omhelzen, dan waar van zij, voor zig zelve, de volle overtuiging hebben. Men heeft dit slag al wederom in zeer verschillende soorten. Men heeft er, die, domkoppen gebooren, echter, met weinig moeite, en voor een hand vol gelds, op de hooge schoolen Wijsgeeren worden, ten minsten die allerwegen bij hunnen doopnaam, ook den gewettigden tijtel van Doctor in de Philosophie voegen. Men heeft er, aan welken men deezen rang genadiglijk verleend heeft, schoon zij ter naauwernood een burgerlijk verstand bezitten; en eindlijk, worden er gevonden, wier bekwaamheden met hunne benoeming vrij wel overéénstemt. Deezen tijtel echter is zo dikwijks misbruikt, en word zo algemeen te grabbel gesmeeten, dat men een Wijsgeer van deezen stempel nog niet wel kan rekenen gelijk te staan, (wat de achting der goede gemeente betreft,) met een Marquis onder de oude Constitutie in Vrankrijk, of met die van Geheimraad, en alle andere soorten van pronk-raaden, in Duitschland.³

Eindlijk, - om u niet al te zeer met de soortige Wijsgeeren te verwarren - vind men zulke Wijsgeeren, die met de Godgeleerden in een hevigen twist zijn, - ten minsten, die allerongenadigst door deeze zwarte Heeren vervloekt en vervolgd worden. Dit soort van Wijsgeeren doet zig voornaamlijk kennen, door hunne zeer onderscheiden begrippen, welken zij wegens de algemeen aangenomen Geloofsleeringen en stellingen voeden. De verschillende naamen, welken men hen gelieft toetevoegen, zouden er, - hoe haatlijk en onverdiend ze dan ook in eenige gevallen mogen weezen - te nabij de soorten van kunnen onderscheiden. Men noemt hen, onder de ijverige Christenen, Godverzaakers, Vrijgeesten, Twijffelaars, sterke Geesten⁴, Ligtmissen uit grondbeginzelen, Heidenen en dergelijken meer. Ik neem niet op mij, om te bewijzen dat deeze tijtels steeds ten onrechte gegeeven worden. In verscheiden opzigten zijn ze mooglijk verdiend: maar nog minder neem ik het voor mijn taak, om te betoogen, dat deeze ijver der Christenen billijk, op recht en waarheid gegrond is.

3 Een revolutionair cliché wilde dat het vóór de Revolutie van 1789 in Frankrijk wemelde van de nutteloze adel. In Duitsland, waar volgens veel Nederlanders de tijd opvallend lang stil had gestaan, bestonden de overbodige politieke functies nog steeds. Het is opvallend dat de onmaatschappelijke wijsgeren in een reeks geplaatst worden met min of meer politieke ambten.

4 Sceptici en ‘esprits forts’, personen die op godsdienstig gebied geen gezag van derden of kerken erkennen.