Gedichten

[p. 5]

Inleiding

Om de met Music-Hall (1914-15) en Het Signaal (1916-18) niet bekende lezer enigszins vertrouwd te maken (men neme in aanmerking dat noch de eerste bundel, door Paul van Ostaijen zelf veroordeeld als jongelingspoëzie, noch de tweede, als behorende tot de poëzie van een overwonnen standpunt, naar alle waarschijnlijkheid ooit zullen worden herdrukt, zo tenminste had van Ostaijen bij leven besloten); doch vooral om de lezer een volledig overzicht te geven op 's dichters evolutie in de literatuur, gaan hier vooraf acht gedichten uit Music-Hall en twaalf gedichten uit Het Signaal. De Feesten van Angst en Pijn, die erop volgen, behoren tot een ander standpunt, maar vermits totnogtoe onuitgegeven, verschijnen zij hier als verbindings-teken tussen Het Signaal en het Eerste Boek van Schmoll. Deze Feesten van Angst en Pijn vervangen als het ware Bezette Stad, waarvan de opname ongewenst was, aangezien Bezette Stad op zich zelf een niet te verbrokkelen monument vormt, waaruit geen enkel gedicht zou kunnen worden overgenomen zonder uit het kader zijner localisering te worden gerukt; en waar de veren de vogel maken, leek het niet nodig de staart van de pauw te ontsieren met enkele veren op een hoed te steken, die hierdoor als gedemodeerd een pover aspect bieden zou. Het manuscript van De Feesten van Angst en Pijn werd ons bereidwillig ter copiëring afgestaan door Oskar Jespers, aan wie van Ostaijen het had geschonken. Dit manuscript is een curiositeit op zich zelf, het is op Japans papier in verschillende kleuren uitgevoerd en zou er bij een eventuele druk naar het origineel, minstens even grillig uitzien als Bezette Stad. (Evenwel is er het van Ostaijense tijdsnihilisme niet als in Bezette Stad tot de uiterste konsekwentie doorgedreven). Het is natuurlijk jammer dat we ons hier hebben moeten bepalen tot een droge weergave van dit zo frisse handschrift - aan de schikking van den dichter hebben we echter niets veranderd - maar wij menen dat de grondwaarde van een gedicht toch minder besloten ligt in een soort rhythmische typografie, die tevens is een typografisch désordre (artistique), hoe ook dit désordre de zinnen streelt. Raffinement of perversiteit? Misschien allebei, maar dan een raffinement en een perversiteit zoals die te pas komen bij het tactilisme van Marinetti. Paul van

[p. 6]

Ostaijen wilde of kon zich literair niet meer steunen op wat van hem totnogtoe verschenen was; over Music-Hall was hij zelf in het geheel niet meer te spreken en hij dacht er soms aan zoveel exemplaren mogelijk terug te kopen om ze te verbranden. Het Signaal beschouwde hij, zoals hoger gezegd, als een eerste overwonnen standpunt. Van Ostaijen had, zeide men, zijn geloof in de mensheid verloren, in werkelijkheid had hij dit geloof gescheiden van zijn literaire productiviteit, want het wezen der wereld verandert men niet met een gedicht en een gedicht mag niet ondergeschikt worden gemaakt aan een actie die om het even welk doel beoogt. Het gedicht is zich zelf doel. Het geloof in de mensheid is geen steunpilaar waarop gedichten worden gebouwd. Aldus getuigt van Ostaijen in zijn Self-Defense: ‘Bezette Stad was een vergif als tegengif gebruikt. Het nihilisme van Bezette Stad cureerde mij van een oneerlijkheid, die ik eerlijkhied waande, en van een buiten-lyrische hogeborst-zetterij. Daarna werd ik een gewoon dichter, die gedichtjes maakte voor zijn plezier. Ik maak geen aanspraak op de medalje van burgerdeugd...’

Blijft aldus nog het Eerste Boek van Schmoll, hetwelk de in portefeuille liggende en in tijdschrift verspreide gedichten der vijf laatste jaren moest bevatten, en welke de dichter onder deze titel zich voornam te publiceren. Echter waren wij bij de keuze van de in portefeuille nagelaten gedichten aan ons zelf overgelaten. Het was ons niet mogelijk uit te maken in hoeverre een gedicht voor Paul van Ostaijen zijn waarde verloren had, omdat - hoe goed het op zich zelf ook geweest mocht zijn - een ander gedicht wellicht voor zijn gevoel het zich gestelde probleem beter en met eenvoudiger middelen had opgelost. (Want dit toch was zijn streven: de factuur van het gedicht herleiden tot de meest simpele, soms simplistische expressie, - en toch, deze uiterste simplificatie was een uiterst raffinement). Kortom we hebben ons verplicht gezien alle verspreide en onuitgegeven nagelaten verzen op te nemen, op gevaar af de bedoelingen van den dichter te verraden. Waar we echter weten dat enerzijds van Ostaijen geen gedichten liet verschijnen dan die welke minstens zes maanden aan eigen kritiek konden weerstaan, anderzijds dat hij in portefeuille geen gedichten behield die hem minderwaardig schenen, en ten slotte dat hij de laatste zes maanden welke hij te bed doorbracht, weinig of niets heeft geschreven, zo hebben

[p. 7]

we niet te veel scrupules over de, van 's dichters standpunt uit, inferioriteit der hier verschijnende gedichten uit het Eerste Boek van Schmoll. Om nochtans op dit punt de schroef nog meer aan te draaien hebben we in het Appendix van deze bundel die gedichten afgezonderd, welke ons nog te dicht bij Bezette Stad en te ver van 's dichters jongst ingenomen standpunt bleken te staan. Ook de enkele groteske gedichten, welke van Ostaijen schreef, hebben we onder deze rubriek opgenomen. Het Eerste Boek van Schmoll zou zijn eerste definitieve bundel zijn geweest, het boek der ‘zuivere lyriek’ zoals hij deze in zijn vele kritische opstellen heeft voorgesteld. Uit een zijner brieven halen wij aan: ‘Ik probeer bijna zuiver rhythmisch-muzikaal te zijn d.w.z. dat ik probeer de opvatting alleen door rhythme te doen spreken (b.v. de oneindige moeheid wordt in Melopee niet uitgesproken, niet geavoueerd; zij klinkt er alleen in)...’ En verder: ‘Ik heb de hoop nog niet opgegeven eenmaal ergens professor in lyriek te worden!...’

Met deze laatste zin kan de nuchterinleidende uiteenzetting gesloten worden. Van Ostaijen schreef dat in December 1927, een paar maanden dus vóór zijn dood. Het subliem-waanzinnige van deze hoop bij een stervende ! Is dit niet de ‘derde waanzin’ die men ook in zijn gedichten treft, de waanzin die van de Muzen komt? Want wie buiten de waanzin der Muzen om tot de poorten der poëzie gaat met het geloof dat hij op grond van zijn kunstvaardigheid een groot dichter zal zijn, die blijft zelf oningewijd, en zijn werk, het werk van de bezonnene, wordt door het oeuvre der waanzinnigen in het duister gesteld. Dit toch zei Plato. Geachte lezer, mag ik U nog toevertrouwen wat Paul van Ostaijen U tijdens zijn leven niet meer heeft kunnen zeggen, maar wat hij opschreef voor twee vrienden: ‘Het is goed te weten dat ons geval in de Nederlandse letteren hopeloos is. Dat wil niet zeggen troosteloos. En moest het nochtans nodig zijn ergens een troost te zoeken, laat ons dan niet vergeten dat de volgende stelling aan een wetmatigheid in de Nederlandse literatuur beantwoordt: De Pastorij van Mastland haalt het steeds bij ons op Woutertje Pieterse. Daarom, indien dit ons welkom is onze lof zwart op wit te lezen, laat ons elkaar loven, want het is nutteloos op andere lof te wachten...’

Dit maar om te zeggen dat Uw lof wat laat zal komen.

Gaston BURSSENS.

[p. 8]

Bij de tweede druk

Het is nu eenmaal het lot van ieder ‘goed’ dichter met het stof van de reputatie te worden bedekt dat de tijd op allen en alles - ook op de hersenen - laat neerkomen. Dat deze tweede druk noodzakelijk werd geacht, bewijst dat de reputatie van Paul van Ostaijen thans ‘gevestigd’ is. Laat ons dit feit verheugend noemen, of onverschillig er aan voorbijgaan, of het met een weemoedige glimlach vaststellen, 2×2 = 4, ook voor hen voor wie 5 een juistere uitkomst is.

G.B.