Logo DBNL
Zaken doen (1986)

Zaken doen

(1986)–Willem Oltmans–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende
‘What appears to the delusional world contains a story: an emotional fable: delusion derives from what psychoanalysis calls “the unconscious”: its existence is inferred from the evidence provided by hallucination, fantasy, dream, slips of the tongue, and symptomatic behaviors of various kinds. Delusional speech is a form of intentional thought that required decoding and a sensitivity to complex emotional logics. Delusion is the tyrant inside the Self.’*
Dr James Glass
voor:
Ernst van Eeghen
Gerrit Jeelof
S. Orlandini
Frans Lurvink

Verantwoording

Vervuiling van het leef-milieu en vervuiling van het menselijk brein gaan hand in hand, ook al krijgt radio-actieve straling op spinazie in Nederland meer aandacht. Parallel aan de verspreiding van zure regen, die de wouden van Europa steeds verder aantast, of parallel aan de systematische vernietiging van vitaal belangrijke tropische regenwouden in Kalimantan (Borneo) of het Amazone-gebied, vindt in de hoofden van mensen een nauwelijks waarneembare maar alarmerende verschuiving van normen en waarden plaats.

De Amerikaanse psychiater Robert Jay Lifton heeft deze onopgemerkte, geruisloze besmetting van het menselijk brein eens omschreven met de term ‘psychic numbing’.1. Men raakt psychisch afgestompt voor evenementen, die eerder voor de geldende moraal en ethiek onacceptabel waren. Sluipend en onverhoeds wordt het brein steeds verder aangetast. Men is zich de verschuiving van de psychische conceptie van abnormaal naar normaal evenmin bewust als men zich realiseert, dat ieder moment dat men leeft de aarde in beweging is. Ons denken wordt beïnvloed en bedorven, zonder dat we er erg in hebben.

Lifton herinnert er bijvoorbeeld aan hoe de mensheid in 1945 de adem in hield bij het bekend worden van de atoomexplosies boven Hirosjima en Nagasaki. En dat waren paaseitjes vergeleken bij de militaire mogelijkheden van 1985. Slechts een halve eeuw later wordt het in brede kring als ‘normaal’ ervaren, dat er in de Nederlandse volksvertegenwoordiging een meerderheid kan worden gevonden voor het plaatsen van kruisraketten. Men werd collectief geïmmuniseerd tegen de gewijzigde werkelijkheid, zoals ook met het verstrijken van de tijd het schrikbeeld van Hirosjima werd uitgewist. De wereld is met 50.000 atoomwapens opgezadeld en gedraagt zich alsof er niets aan de hand is. Atoomcentrales verrijzen als paddestoelen uit de grond en reeds vier maanden na de ramp van Tsjernobyl zijn schrik en angst als sneeuw voor de zon verdwenen. Men is al weer gedeeltelijk psychisch verdoofd voor het effect van de opduvel uit de Oekraïne. Of zoals de New York Times er onlangs aan herinnerde: ‘We weten dat de radio-activiteit van afval der nucleaire centrales 10.000 jaar gevaarlijk zal blijven voor het leefmilieu van mensen. Zelfs onze beschaving is nog geen 4.000 jaar oud.’2.

Waar zijn we mee bezig? Overal wordt steeds meer van dit dodelijke materiaal opgeslagen - of in de wereldzeeën gedumpt - en weinigen houden zich bewust met de waanzin van dit gedrag bezig. Het is al ‘normaal’ geworden. We zijn psychisch murw gemaakt voor de werkelijkheid van ons absurde gedrag.

In het internationale verkeer tussen mensen bestaat er wezenlijk geen god en gebod meer. Het volkenrecht staat reeds geruime tijd op de helling. Het Handvest van de Verenigde Naties heeft zijn aanvankelijk bindende kracht verloren. Amerika voerde ongestraft een vernietigings-oorlog in Vietnam, zoals de Sovjet Unie dit in Afghanistan doet. Israël heeft zich nog nooit aan resoluties van de V.N. gehouden. In de praktijk leven we in een rechteloze jungle. Dertig jaar geleden was dit nog anders.

In 1956 kreeg Gamal Abdel Nasser geen geld uit het westen voor het bouwen van de Assoean Dam.1. Hij nationaliseerde het Suez-kanaal. Londen en Parijs begonnen een invasie van Egypte, maar Washington hield het hoofd koel. De conservatieve President Eisenhower verkoos de ‘rule of law’ boven de vrije teugel laten aan emoties, nationalisme en imperialistisch gedrag. De V.S. verkozen het volkenrecht boven geweld, ook al sympathiseerden zij met Engeland en Frankrijk. Dertig jaar later wordt de Amerikaanse vloot naar de Middellandse Zee gezonden en laat de conservatieve President Reagan Lybië bombarderen, alsof er geen vuiltje aan de lucht is. Wanneer het kleine Nicaragua aan een nieuwe sociale orde bouwt financieren de V.S. dezelfde fascistische bendes, die het volk van Nicaragua eerder met heldenmoed wist te verdrijven. Wanneer daarop het Internationale Hof van Justitie Amerikaanse oorlogshandelingen als het leggen van mijnen voor de havens van Nicaragua veroordeelt, dan onttrekt de regering Reagan zich op laffe en onrechtmatige wijze aan de jurisdictie van het Hof. Men is zich überhaupt niet bewust in welke mate de psychische vervuiling het denken der Amerikaanse leiding reeds heeft aangetast. Met deze alom rechteloze handel en wandel in een wereld tot de tanden toe gewapend met waanzin-oorlogstuig zijn we verder van huis dan ooit. Hoeveel mensen beseffen dit? Wie is bereid over aspecten van ‘psychic numbing’ in zijn eigen bovenkamer na te denken? De funeste, sluipende vervuiling van het brein is misschien wel het allergevaarlijkste symptoom van de twintigste eeuw.

Wat voor staten in het internationale verkeer geldt, gaat ook op voor betrekkingen tussen mensen in het algemeen. Ook hier

wordt met ontoelaatbare machtsmiddelen gewerkt en laat men traditionele vormen en gebruiken zonder meer vallen ten bate van eigen gewin en voordeel. Zoals militaire, economische of financiële druk tot standaard chantageprocedures zijn geworden in de betrekkingen tussen ‘beschaafde’ staten,1. zo hanteren tegenwoordig politici, managers, bankiers en zakenlieden in het algemeen methoden en praktijken, die dertig jaar geleden nog onaanvaardbaar werden geacht of als ordinaire oplichterij werden beschouwd. De psychische vervuiling heeft middels de aangetaste breinen der figuranten in de samenleving het morele en ethische fundament van de gemeenschap steeds verder aangetast. Mafia-achtig denken en handelen vieren hoogtij. Men ‘vergeet’ met een stalen gezicht wat enkele maanden of een jaar eerder plechtig werd toegezegd of afgesproken. Ook het eertijdse ‘gentleman's agreement’ behoort tot het verleden. Wie denkt te goeder trouw nog een afspraak te kunnen maken is rijp voor een psychiater. Legt men een overeenkomst niet ruimschoots vooraf met behulp van een jurist vast, dan kan men naar zijn geld fluiten, zoals uit de hier volgende reportage van persoonlijke ervaringen met een ‘bende van vier’ uit de Nederlandse samenleving zal blijken.

De V.S. zijn internationaal de beslissende toonzetters bij al het onbehoorlijke gedoe. ‘Newsweek’ wijdde aan de heersende pathologie op Wall Street een omslag-artikel.2. Zes handen, graaiend naar biljetten van 100 dollars, sierden de kaft in rode en zwarte letters. De titel luidde: ‘A 12 million stock scandal stunts the financial world - and raises questions about the values of a new generation of America's best and brightest who are making millions doing deals...’ Tien geïllustreerde weekbladpagina's over ‘de naakte jacht naar geld’. De drijfveer van de heren in Wall Street: ‘To get money, pure and simple.’ Niemand heeft het bemerkt, laat staan dat het nog op zou vallen, in welke mate de breinen van zakenbonzen werden geïmmuniseerd om een ontstellende dosis onfatsoen en oneerlijkheid tot vanzelfsprekende zakenprocedures te maken.

De conservatieve commentator William Safire deed in de ‘New York Herald Tribune’ een aanvullende duit in het zakje. Zijn bijdrage verscheen onder de kop: ‘Criminal Business: Policing the sharks of Wall Street.’3. De geldjagers van ‘Newsweek’ transformeerden tot ‘de haaien’ van de ‘Tribune’. Safire: ‘The

arbitrageurs, who used to smooth out markets by buying or selling to take advantage of price discrepancies, are now considered the sharks of Wall Street.’ Hij vervolgde, dat niet alleen een loopje werd genomen met tot dusverre geldende maatstaven, maar bij het zaken-doen in de V.S. had men tegenwoordig steeds meer ‘met het stelen van geld’ van doen. Over het zich toeëigenen wat een ander, die diensten verleende, feitelijk toekomt gaat dus ook deze reportage. Terwijl men vrijelijk gebruik maakte van contacten en persoonlijke relaties, die ik tijdens vijfendertig jaar journalistieke arbeid opbouwde, probeerden alle vier genoemde heren onder het leveren van een financiële tegenprestatie uit te komen. Ik geef toe, dat in de gevallen Van Eeghen, Jeelof en Orlandini de fout ook bij mij heeft gelegen, omdat ik deze drie heren met ouderwetse goede trouw benaderde. Lurvink, die ik al niet vertrouwde toen ik hem voor het eerst ontmoette, en die ik dus aan een contract vastspijkerde, kwam eenvoudig zijn verplichtingen niet na en gedroeg zich als een proleet.

Ook het taalgebruik in het internationale zakelijke verkeer is aan ernstige vervuiling onderhevig. Het is doorspekt geraakt met agressief en militair woordgebruik. De serieuze boekwinkels in New York puilen uit van publikaties, die onderstrepen wat hier wordt aangegeven. ‘Wij zakenlieden zijn verplicht ons in een vijandige samenleving als bij een complete oorlogstoestand op te stellen,’ aldus de directeur van enkele bedrijven in St. Louis, Missouri.1. William Peacock meende, dat de moderne entrepreneur zich diende te gedragen als een officier in het leger. Zakelijk succes zou slechts zijn gegarandeerd, indien bij het zaken-doen de grondbeginselen van oorlog voeren zouden worden toegepast.

Vroeger las men over ‘slachting’ van Vietcong-verzetsstrijders. Tegenwoordig leest men over ‘slachting’ onder Amerikaanse banken.2. Overal waar iets scheef gaat of concurrentie in het geding is worden moord-en-doodslag termen gebruikt. Tomaten-oorlog, tarieven-oorlog tussen vliegmaatschappijen, EEG versus COMECON oorlog, genadeslag voor de Mexicaanse economie, monopolies zetten elkaar het mes op de keel, doodsstrijd van kippenboeren, bedrijven worden zelfs ingevolge de verlaagde olie-prijs ‘tot zinken gebracht’. De verwording van het taalgebruik in handel en industrie heeft vrijwel ongemerkt

een radicale vervuiling ondergaan. Aangevuld met een constant ‘bombardement’ van reclame- en public-relations technieken bij het verkopen van knollen voor citroenen, werd de psychische immuniteit gevestigd bij de kudde voor blijvende verwarring. De scheidslijn tussen militair jargon en de ondernemerswereld ging verloren. ‘Psychic numbing’ loste iedere gevoeligheid voor wat er werkelijk aan de hand was permanent op.

Wie let er eigenlijk nog op wanneer ‘Time Magazine’ op de omslag zet: ‘Electronic Wars: taking on Japan Incorporated.’1. Verlucht op de kaft met de beeltenissen van de heren Wisse Dekker en Cor van der Klugt van Philips meldde ‘Time’ zonder blikken of blozen: ‘Er is een oorlog aan de gang en wij zijn van plan die te winnen,’ aldus een hoge functionaris van Philips in Eindhoven, die de concurrentieslag met Japan samenvatte. Ik heb zelf met zo'n nieuwe stijl oorlogvoerder van Philips, als in hoofdstuk II beschreven, enige tijd van doen gehad. Misschien had Jeelof de studie van Peacock gelezen en achtte hij het geoorloofd een guerrillatactiek in zijn relatie met mij te hanteren. Nadat hij bijvoorbeeld met koopman Van Eeghen in 1982 onomwonden over een vergoeding voor mijn diensten had gesproken, schreef hij mij in 1983 dat van een vergoeding nimmer sprake was geweest en dat hij pijnlijk was getroffen, dat ik hem met een rekening overviel.2..

Camus constateerde reeds lang geleden, dat de mens au fond ‘een dubbelhartig wezen’ was. Maar waar de mensheid anno 1986 over de hele linie mee wordt geconfronteerd is een systematische afkalving van ieder vertrouwen in normenbesef. In tien jaren tijd zakte bijvoorbeeld het vertrouwen van het brede Amerikaanse publiek in de reclame-industrie van 21 naar 7 procent; in de betrouwbaarheid van rechters en advocaten van 24 naar 12 procent; in sociale instellingen van 72 naar 42 procent; om van vertrouwen in de politiek na Watergate maar helemaal niet te spreken.3. Wanneer men dan leest hoe de Zwitserse management-consultant, Ego Zehnder, de benodigde kwaliteiten van top-managers samenvat, kan men zich slechts afvragen in welke wereld hij leeft. ‘Managers aan de top (Van Eeghen, Jeelof, Orlandini) moeten absoluut integer zijn,’ schreef hij. ‘Alleen als de manager een onkreukbaar karakter heeft zal hij geloofwaardig zijn in zijn onderneming en de zakengemeenschap

in het algemeen.’1. Het soort witte raaf, die de heer Zehnder voor ogen heeft bestond misschien nog in de tijd dat prinses Wilhelmina werd aangehouden in haar koets bij Goejanverwellesluis, maar in 1986 vindt men een dergelijke ‘heilige’ misschien alléén nog onder A.O.W.’ers.

Hier is dan een feitelijke reportage, opgetekend tussen 1980 en 1986, over mijn ervaringen met vier keurige Hollandse mijnheren. Ze illustreert een betreurenswaardige trend. List en oneerlijkheid vierden hoogtij. Het hier ter sprake gebrachte gezelschap was er uitstekend van op de hoogte, dat ik de afgelopen jaren enige bekendheid had verkregen als journalist, die geen blad voor de mond neemt. De vier heren moeten mijn internationale contacten en daaraan verbonden diensten belangrijk genoeg hebben geacht, om er rekening mee te houden, dat bij onbehoorlijk gedrag en het schenden van vertrouwen, zij het risico zouden lopen in de openbaarheid te komen. Twee van deze figuren zijn te elfder ure met de nodige bedreigingen komen aanzetten (Jeelof van Philips en Lurvink, ex-Philips lampenverkoper), alsof mij dit van het schrijven van dit overzicht zou hebben kunnen weerhouden.

Zakelijk wangedrag uit de doeken doen heeft een sociale en hopelijk corrigerende functie in de maatschappij. Hiermee is het algemeen belang gediend, zoals in de R.S.V.-, A.B.P.- en vele andere affaires. Doorgaans komt het soort streken, zoals hier werd uitgehaald, helemaal niet in de publiciteit. Van Eeghen, Jeelof, Orlandini en Lurvink zijn bij deze tegen de lamp gelopen. Laat het hen een aanmoediging zijn, waarmee men zijn voordeel kan doen. Zelf heb ik er in ieder geval van geleerd vooral wat betreft het aanknopen van zakelijke relaties anno 1986.2.

Willem Oltmans

September 1986


Vorige Volgende