'Tell me who your friends are...'

[p. 172]

Arendo Joustra

Ik ontmoette Arendo begin jaren 90. Hij is, na historicus professor Herman von der Dunk, die als enige ooit een positieve beoordeling van deel I van mijn Memoires (1925-1953) voor de nrc schreef, de eerste en enige journalist geweest, die hiervoor oprechte belangstelling heeft getoond en die mening ook in Elsevier verkondigde. Ik kon niet weten dat ik het gevecht met de staat op zodanige wijze zou winnen, dat ik de 28.000 A4-tjes, die ik in Johannesburg en aan de Westerkade te Amsterdam op vier portable Olivetti's heb afgerammeld, op eigen kosten op computerschijven zou kunnen laten zetten. Arendo kwam opnieuw te hulp. Hij legde contact met Uitgeverij Prometheus waar men bereid was de volgende 50 delen in Manilla te laten omzetten. Daarna worden de pagina's door bureau Jenny Spits persklaar gemaakt, om tenslotte door Papieren Tijger in Breda te worden uitgegeven. Arendo heeft bovendien reeds met Peter het bewerken van de 13.000 brieven besproken en zal hem in dit werk vooral uitgave-technisch begeleiden. Ik ben je zéér dankbaar, Arendo, voor je oprechte appreciatie van wat ik - ondanks nogal sterke tegenwind vanuit Den Haag - heb proberen te doen met mijn leven.

[p. 173]

Oltmans, persvrijheid en het aanraken van de geschiedenis

Willem Oltmans krijgt doorgaans genoeg publiciteit, want omroepprogramma's hebben altijd behoefte aan welbespraakte gasten die geen blad voor de mond nemen. En door zijn contacten met journalisten vindt Oltmans ook makkelijk toegang tot de geschreven media. Maar al die aandacht van de media voor de persoon Willem Oltmans heeft velen op het verkeerde been gezet toen Oltmans' zaak tegen de staat nog speelde. Alle publiciteit destijds maskeerde eigenlijk dat de overheid er jarenlang alles aan heeft gedaan om Willem Oltmans monddood te maken. Om hem een publiek te ontnemen. Om hem af te snijden van alle publiciteit.

Het begon allemaal eind jaren vijftig toen Oltmans in Indonesië verbleef en in zijn artikelen pleitte voor een overdracht van Nieuw-Guinea, dat toen nog bij Nederland hoorde, aan Indonesië. Eerder dan de Nederlandse regering, eerder dan minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns, zag Oltmans in dat Nederland onmogelijk kon blijven vasthouden aan dit laatste restje kolonie in Azië.

Oltmans kreeg grandioos gelijk. In oktober 1962 werd Nederland gedwongen Nieuw-Guinea over te dragen aan de Verenigde Naties, die het een jaar later in handen gaven van Indonesië. Een enorme afgang voor het in zichzelf gekeerde Nederland en een van de grootste blunders van het Nederlandse buitenlands beleid na de oorlog.

Dat Oltmans voor dit debacle had gewaarschuwd, werd hem niet in dank afgenomen. Minister Luns en zijn ambtenaren hebben er nadien alles aan gedaan om Oltmans, destijds nog maar net begonnen als journalist, het werken onmogelijk te maken. Geen middel werd daarbij geschuwd, zoals blijkt uit de geheime documenten die de journalist in 1991 door toedoen van Ben Bot, destijds als secretaris-generaal de hoogste ambtenaar van Buitenlandse Zaken, eindelijk tot zijn beschikking kreeg.

Vanaf 1957 heeft Luns de media, die toen slaafser waren dan tegenwoordig, gewaarschuwd geen stukken van Oltmans af te drukken. Zelfs in de Verenigde Staten, waar Oltmans begin jaren zestig

[p. 174]

lezingen hield op universiteiten, liet minister Luns actie tegen hem ondernemen. En op 26 november 1962 verbood Luns alle diplomaten ook maar ‘enig officieel contact met hem te onderhouden’. Van de faciliteiten die ambassades normaal gesproken ter beschikking stellen van journalisten, mocht Oltmans als enige geen gebruik maken.

Deze tegenwerking van de overheid heeft de carrière van Oltmans geen goed gedaan. Slechts met eigen kapitaal - Oltmans komt uit een gefortuneerde familie - heeft hij lange tijd zijn journalistieke arbeid kunnen voortzetten. Maar toen hij begin jaren negentig uit Zuid-Afrika werd gezet, was het geld op. Sindsdien leefde hij van een bijstandsuitkering in een studio van zes bij zes in Amsterdam. Vandaar zijn proces tegen de Staat der Nederlanden.

Dat Oltmans een juridische strijd moest leveren is een grote blamage. De overheid heeft immers, in de persoon van Luns, een essentieel grondrecht van Oltmans overtreden, namelijk zijn vrijheid van meningsuiting. Dit in de grondwet verankerde recht moet het individu vrijwaren van censuur door de overheid. In het geval van Oltmans heeft de overheid (politici en ambtenaren) er alles aan gedaan om het individu de mond te snoeren.

Als de naam Oltmans valt, wordt al snel geroepen dat hij een lastpak is, zichzelf overschreeuwt en maatregelen tegen hem uitlokt omdat hij een ongeleid projectiel is. De critici van Oltmans vergeten dat de persvrijheid juist voor dit soort lastpakken is bedoeld. Niet voor de keurige commentaarschrijver van nrc, niet voor de nieuwslezer van Het Journaal, maar voor een ‘dwarsligger’ en ‘querulant’ als Oltmans.

Gek genoeg betwijfelen zelfs sommige journalisten of Oltmans persvrijheid verdient. In hun ogen is hij nauwelijks een journalist. Hij zou te veel partij kiezen, niet objectief zijn en zelfs meer lobbyist zijn dan journalist. De essentiële fout die zij maken, is dat de persvrijheid geen exclusief voorrecht is van journalisten. Persvrijheid is om de burger te beschermen tegen censuur van de overheid. En omdat journalisten burgers zijn, mogen zij net als ieder ander van dat recht gebruik maken. Journalisten hebben dus geen grotere vrijheid van meningsuiting dan andere burgers. Ook een

[p. 175]

trambestuurder mag een beroep doen op artikel 7 van de Grondwet.

Terecht is toenmalig minister Jozias van Aartsen van Buitenlandse Zaken in 1999 akkoord gegaan met arbitrage, waarmee Oltmans' zaak tegen de staat gelukkig tot een goed einde kwam. Het was al bewezen dat de overheid Oltmans monddood heeft willen maken, een onvergeeflijke fout in een democratie, die alleen levend kan blijven door een open discussie die geen enkele opinie de mond snoert. De arbitrage zorgde ervoor dat Oltmans na veertig jaar strijd financiële genoegdoening kreeg voor deze fout van de staat. Oltmans' zaak is een voortreffelijke case om jonge mensen, jonge journalisten, de waarde van persvrijheid uit te leggen. Dat de overheid journalisten niet mag belemmeren in waarheidsvinding en niet mag sanctioneren als ze in de weg lopen. En dat persvrijheid niet een recht is waar uitsluitend journalisten gebruik van mogen maken.

Maar Oltmans kan ook anderszins als voorbeeld dienen voor jonge (en oude) journalisten. Anders dan zijn grote tegenstrever en kamergenoot op Nijenrode H.J.A. Hofland, beschrijft Oltmans de wereld niet gezeten achter zijn bureau. Oltmans haalt letterlijk ‘wederhoor’. Hij gaat verhaal halen bij hoofdrolspelers die door andere journalisten worden gemeden. De lijst is gevarieerd en eindeloos, en de volgende drie namen dienen slechts ter illustratie: Soekarno, Bouterse, en Fortuyn, toen hij nog niet door alle media was ontdekt. Oltmans voelt zich nooit te klein voor een onderwerp van wereldformaat en doet niet aan journalistiek kluitjesvoetbal.

Als Oltmans al lang vergeten is als strijder voor de persvrijheid en als journalist die het halen van wederhoor op wereldschaal tot z'n specialisme heeft gemaakt, is er altijd nog het dagboek, waarvan het eerste deel in 1985 is gepubliceerd met de titel Memoires 1925-1953.

Het dagboek van Willem Oltmans is zijn magnus opus. Maar bovenal is het een tijdmachine. Door de dagboeken van Oltmans kunnen lezers de geschiedenis ‘aanraken’. En dat is bijzonder, want geschiedenis is eigenlijk what you cannot touch, zoals de Amerikaanse dichter Robert Lowell schreef. Het is immers nooit de

[p. 176]

geschiedenis zelf die we kunnen zien, aldus de historicus Jan Romein, maar slechts het beeld daarvan zoals tijdgenoten het zagen. Met zijn dagboeken maakt Oltmans het onmogelijke mogelijk. Hij brengt je terug in de tijd en laat je ervaren hoe het bijvoorbeeld is om in 1962 door New York te lopen. In zijn dagboek maakt Oltmans je tijdgenoot én deelgenoot. Maar wat een geluk dat de journalist Oltmans als zijn werkterrein de wereld heeft gekozen. En wat een geluk dat hij voor zijn gesprekken de hoofdrolspelers in wetenschap en politiek heeft genood.

Jazeker, zijn dagboek is ook een interne reis, een verslag van de werking van brein en hart. We lezen over zijn eenzaamheid, zijn verhouding met zijn vader, zijn seksuele escapades. Maar gelukkig voert de reis ook langs hoofdsteden, beroemdheden en laboratoria. Gelukkig is Oltmans meer een journalist met een koffer dan met een bureau. Chapeau bas voor deze meester.

Amsterdam, 4 november 2002

Arendo Joustra

Hoofdredacteur Elsevier