Memoires 1996-B

[p. 7]

Inleiding

Nu, vijftien jaar na Willem Oltmans' dood is het bijna ironisch te zien hoe er langzaam, heel langzaam in Nederland toch een kentering op gang komt in de publieke gedachtenvorming over het koloniale verleden.

Vrijdag 30 augustus jl. stond in de nrc een artikel van historicus Bonnie Triyana over een tentoonstelling die in het Rijksmuseum wordt voorbereid over de dekolonisatie onder de kop waarom soekarno nog steeds haten?

Het was precies die vraag, meer dan minder retorisch van aard, die in de periode vanaf 1995 dat ik Willem heb leren kennen in de procedure tegen de Staat niet aan actualiteit had ingeboet. Voor ‘Den Haag’ was het antwoord na de onafhankelijkheidsverklaring door Soekarno, zelfs 30 jaar na diens dood, niet veranderd. Met Soekarno had Willem zich niet mogen inlaten. Een behoorlijke vaderlandslievende journalist deed dat niet.

De aan prinses Margriet toegeschreven vraag ‘Waarom mochten we ook alweer niet van Willem Oltmans houden?’ - na een bezoek aan Canada in 1994 waarvoor Willem bij hoge uitzondering was geaccrediteerd - bevat zo bezien eigenlijk ook een antwoord op de vraag van Triyana.

Het artikel van Anne Lot Hoek van 17 augustus 2019 in de nrc over de hardnekkige weigering van Nederland om de onafhankelijkheid van Indonesië op 17 augustus 1945 te erkennen, vermeldt de naam van Willem nu eens niet op de bekende karikaturale manier, maar als eerste Nederlands journalist die Soekarno had geïnterviewd waarna hij was tegengewerkt. Ik zou zeggen: die daarom was tegengewerkt.

Het stuk bracht herinneringen boven aan de commotie over de brochure die Willem 25 jaar geleden had geschreven voorafgaand aan het bezoek in 1995 van het toenmalige staatshoofd Beatrix aan Indonesië. Het bezoek was bewust niet op 17 augustus, de viering van 50 jaar Onafhankelijkheid gepland, maar daarna, op 21 augustus. Willem waarschuwde ‘Majesteit’ dat het bezoek om die reden ‘in de soep’ zou lopen. Inderdaad werd zij, volgens alle media, op ongekende wijze geschoffeerd door president Soeharto die de Nederlandse gasten soms uren liet wachten, als hij al kwam op-

[p. 8]

dagen. Willem zei grappend dat hij als ‘Hare Majesteits onderdaan’ nu juist zijn plicht had gedaan.

Men kon er niet om lachen.

Vanwege de inhoud van het pamflet mocht hij niet meereizen, hoewel hij zei dat hij toestemming voor een visum had vanuit Indonesië. Het raadsel werd nooit helemaal opgelost, al kon men de hand van Nederland vermoeden. Zoals dat bij de uitzetting uit Zuid-Afrika ook het geval was.

In elk conflict wordt een karakter blootgelegd. Of juist het gebrek daaraan. Willem kon je dat laatste niet verwijten. Die ochtend op het kantoor bij notaris Maarten Meijer waarop de Willem Oltmans Stichting werd opgericht, was, behalve een hilarische bijeenkomst, met een van uitbundige blijdschap stralende Willem die onophoudelijk grappen maakte, ook een ontroerend moment. Het was gelukt. De toekomst van zijn ‘baby's’, zoals hij zijn dagboeken noemde, was veiliggesteld en zouden als Memoires verder door het leven gaan.

Het was tóch gelukt: het politieke akkefietje van een slordige veertig jaar met de Staat was achter de rug, maar had bijna roet in het eten gegooid. Dat schrikbeeld tergde hem jarenlang. Het vonnis uit 2000 stelde hem evenwel ruimschoots in staat om de baby's goed te laten verzorgen. Juist zijn doorzettingsvermogen en zijn rechtvaardigheidsgevoel hebben daartoe bijgedragen. Het was precies ook die houding die hem in 1956 ertoe bracht om Soekarno te interviewen. Willem wilde weten wat Soekarno dreef, en vond dat de Nederlandse publieke opinie dat ook behoorde te weten. Toenmalig minister Luns nam het hem bijzonder kwalijk. ‘De eeuwige rode kaart,’ zoals Willem dat noemde, was hem uitgereikt. In het geheim.

En ook daarom wilde hij precies weten hoe het spel achter zijn rug om was gespeeld. Het cynisch defaitisme dat elke poging tot het zoeken van recht en rechtvaardigheid ontmoedigt in de trant van: het heeft geen zin, dat lukt je toch niet, ze zeggen toch niks, was hem vreemd. Een soortgelijke ervaring deed ik in de advocatuur op.

Toen ik hem in 1995 voor het eerst ontmoette, zei hij eenvoudigweg wat hij wilde bereiken: Van die basterds hoef ik geen excuses, ik wil gewoon even afrekenen.

Even.

De procedure die Hans Vermeer als eerste advocaat in 1991 had aangespannen, was toen al vier jaar gaande. Dat Luns Willem in het geheim buitenspel had gezet, tegen de afspraak - op advies van de toenmalige landsadvocaat - met de vakbond van journalisten in

[p. 9]

dat niet (meer) te doen, was toen pas uitgekomen. Menig hoofdredacteur van binnenlandse en buitenlandse kranten bleek zijn veronderstelde kritische onafhankelijkheid, al of niet tijdens een lunch met de minister of een diplomaat te hebben ingeslikt, en weerde Willems artikelen.

Het duel tussen recht en macht met de Staat dat Vermeer met overtuiging voerde, zou ook nog even duren. Buitenlandse Zaken had er dertig jaar later niet meer op gerekend, dat die geheime instructies en telegrammen ooit nog een kwestie zou worden waar men last van zou krijgen, laat staan dat daarvoor een schadevergoeding aan deze ‘renegade’, ‘homofiele’ ‘onbetrouwbare’ journalist met ‘on-Nederlandse’ praktijken, die ook nog wel een ‘dubbelspion’ kon zijn, moest worden voldaan. Men moest dit even verwerken. Alles was zo goed mogelijk schoongepoetst, met gedoofd licht was men doorgereden, de tijd was verstreken. De landsadvocaat adviseerde de Staat dan ook om zich op verjaring te beroepen.

Gelukkig voor Willems advocaten bleek de vendetta van Luns goed te zijn gedocumenteerd in talloze telegrammen.

Toen ik in het proces kwam, probeerden wij, advocaten van Willem, de rechter, de landsadvocaat en ambtenaren de onrechtmatigheid van het gedrag van Luns c.s. in bredere context uit te leggen door middel van dossierstukken en getuigen. Het beëdigd geheugenverlies was weliswaar niet van de lucht, maar toch kwamen we verder. Dat Luns in de jaren '50 en '60 ook het kabinet, de Tweede Kamer en de publieke opinie met ‘alternatieve feiten’ had misleid over de toestand in Indonesië en Nieuw-Guinea, zelfs de toezegging van een mogelijke militaire interventie van de vs had verzonnen, was voor het ministerie noch voor de landsadvocaat dertig jaar later aanleiding voor enige reflectie. De tijd had hier vooral stilgestaan.

De vonken spatten er in de rechtszaal soms vanaf, alsof Nieuw-Guinea nog overgedragen moest worden. Het was in die periode dat van Willems advocaten werd verlangd, dat zij hem ‘in toom hielden’. Dat deden we niet. Daar was, gelukkig maar, geen beginnen aan.

De kwalificatie van de rechtbank Den Haag in het vonnis in 1997 van de werkwijze van Luns als ‘bedrog’ was voor ons een hoogtepunt. Een ongenadig harde klap in het gezicht van Buitenlandse Zaken. ‘Bedrog’ door een minister om politieke redenen, met persbreidel als instrument. In de rechtstaat Nederland? Het tekende een ongeëvenaard dieptepunt in de verhouding tussen burger en Staat.

Maar over dat rechtstatelijke aspect werd weinig vernomen, on-

[p. 10]

bewogen procedeerde men voort. Er was altijd nog hoger beroep. Een minpunt was dat Willem wel gelijk kreeg, maar geen voorschot op een vergoeding. Hij droeg het manmoedig. Er komt heus een oplossing, sprak hij mij moed in.

Het vonnis was een opening naar onderhandeling. Oud-minister Hans van Mierlo begreep aan het einde van zijn termijn wel, dat er iets anders moest gebeuren dan voortprocederen, en dat hij het eerste bod van oud-premier Lubbers substantieel moest verhogen. Maar hoe hij ook wikte en woog, hij greep niet hard genoeg in om het geschil daadwerkelijk te beslechten.

In die tijd werd ook over het verhoor van prins Bernhard geprocedeerd, wiens komst door de rechtbank in eerste instantie al was bevolen. Niet iedereen keek daar even reikhalzend naar uit.

Van Mierlo's opvolger Jozias van Aartsen toonde een ander karakter. Hij benaderde de kwestie onafhankelijker, zeker jegens het ministerie, was mijn indruk.

Na gesprekken met de nvj en de toenmalig voorzitter van het genootschap van hoofdredacteuren, Pieter Broertjes die steeds een uitstekende bemiddelende rol speelde tussen Willems advocaten en betrokken bewindslieden, bleek hij bereid tot arbitrage. Ik vroeg Bert Koenders, toen Kamerlid, of hij de minister wilde bewegen om mij uit te nodigen. Ik had al een voorstel voor arbitrage gemaakt en dan zou ik proberen duidelijk te maken hoe de belangen tussen de Staat en Oltmans toch meer paralellen vertoonden dan hem misschien door de landsadvocaat was voorgespiegeld. Hoe Willem er minstens zo snel vanaf wilde als hij. Hetzelfde had ik ook wel eens tegen Van Mierlo gezegd, maar Van Aartsen stemde in. In dat gesprek dat zes kwartier duurde, was het erop of eronder. Alles hing ervan af. Van Aartsen toonde zich de redelijkheid zelve, was serieus, had zich het dossier laten tonen en leek niet onder de indruk van de inbreng van de landsadvocaat, te weten dat de arbitrage tot de periode 1964-1980 beperkt moest blijven. Alsof Willem daarna geen belemmeringen had ondervonden, alsof hij in 1992 niet Zuid-Afrika was uitgezet, alsof hij in 1995 geen reisverbod naar Indonesië had gekregen, alsof hij in 1998 wel was geaccrediteerd voor het staatsbezoek aan Moskou...

Dan zou er bovendien nog steeds geen einde zijn aan de procedures. Mij leek het geen goed idee. Van Aartsen wilde niet zonder meer mijn tekstvoorstel overnemen en aan het einde van het gesprek zei hij, dat hij op iets zou ‘broeden’.

Dat deed hij en zo kwam er alsnog een arbitrage waarin de gehele zaak zonder tijdsbeperking aan de arbitragecommissie werd voorgelegd. Het was een voor alle partijen even noodzakelijk als moedig besluit.

[p. 11]

De rest is geschiedenis.

Uit de Memoires zal ongetwijfeld duidelijk worden dat, anders dan namens de Staat in de procedure steeds is beweerd, Willem als ‘querulant’ een proces wilde, dat hij niet zonder proces kon leven, dat hij ook na een regeling weer zou gaan procederen. Niets van dat alles. Geen hölle Rache die in seinem Herzen kochte. Hij had brede belangstelling, van gekwinkeleer van vogels op een tak, via Chopin en Rachmaninov tot aan De Club van Rome, en steeds de processen van dekolonisatie. De tegenslagen in zijn leven beroofde hem niet van zijn aanstekelijk gevoel voor humor.

Wel kon bij enigszins vilein lachen bij de gedachte dat hij de hoofdrolspelers van de andere kant ‘werkelijk in al hun excellente uitnemendheid’ te boek zou stellen. Ik ben benieuwd.

Ellen Pasman, 8 september 2019.