Memoires 1991-A

[p. 261]

Johannesburg

20 mei 1991

Hillbrow, Circle Court

Vreemd om weer hier te zijn. Peter en Edwin haalden me af, wat heerlijk aankomen was.

Er was een lieve kerstkaart van Nel Oosthout. Zij is inmiddels overleden. Als uit het graf hoor ik haar stem, als ik haar kaart lees. Zij onderstreept te oud te zijn nog maaltijden te serveren, maar ik kan altijd bij haar logeren. Zij tikte als een roodborstje aan mijn raam als messenger met goede wensen voor 1991: ‘Moge het ons weer samen brengen! Altijd je oude kameraad, groet aan Peter, Nel O.’

Er was een lieve brief van Hartini Sukarno, met kleurenfoto's erbij. Deze zal ik eerst beantwoorden.

Minister van Buitenlandse Zaken Pik Botha werd op televisie door twee zwarte reporters ondervraagd. De man was briljant, een woord dat ik meestal vermijd. Zij wilden kritische vragen stellen maar de gap tussen de brains van de deelnemende partijen was onoverbrugbaar. De verhoudingen waren te ongelijk. Andermaal onderstreepte deze show voor mij hoe weinig zwarten zijn voorbereid om een land met a first world economy van de ene op de andere dag over te nemen.

Margaret Thatcher is in Zuid-Afrika. De Randse Afrikaanse Universiteit waar ik bijna dagelijks naartoe reed de afgelopen vier jaar omdat ik me daar het meeste thuis voelde - afgezien van de aanwezigheid van bevriende faculty members - heeft haar een eredoctoraat gegeven. Ze schijnt kans gezien te hebben haar rede in het Afrikaans te beginnen.

De Klerk is naar Ulundi gevlogen om over de controverse van het dragen van conventionele speren door Zoeloes met de koning en Gatsha Buthelezi te spreken.

Mijn eerste taak: mijn dagboeknotities sinds 24 november vorig jaar in de daarvoor bestemde klappers op datum en uur plaatsen.

21 mei 1991

Elisabeth heeft ijzervreter generaal Schwarzkopf begiftigd met de titel Honorary Knight Commander in the Military Division

[p. 262]

of the most Honourable Order of the Bath. Hoop dat the bath niet ‘het bad’ betekent. De generaal is 56 jaar geworden en mag nu achter zijn naam kcb zetten, niet te verwarren met kgb. Het is niet te geloven dat dergelijke onzin anno 1991 nog met serieuze gezichten wordt opgevoerd.

Justin Wiechers, de Nijenrode-student die ik een stage in Johannesburg bezorgde, heeft het land verlaten met zeer veel schulden. Er zijn wel dertig aanmaningen bij Peter en Edwin voor hem binnengekomen. Jammer.

Een televisie-uitzending werd onderbroken. Rajiv Gandhi is tijdens zijn verkiezingstournee door een bomaanslag om het leven gekomen. Wat een ellendige wereld. Straks valt ook India nog uit elkaar. Alleen communistisch dictaturen als China en de ussr blijven intact. Alhoewel, wat de Sovjet Unie betreft valt dat ook nog te bezien. Mengistu Haile Mariam is ook al weer Ethiopië ontvlucht als sluitstuk van een bewind van veertien jaar om een nieuwe orde in het land van keizer Haile Selassie tot stand te brengen. George Bush verzuchtte: ‘I do not know what the world is coming to.’ Peter was er zichtbaar ontdaan van.

Het bericht dat het De Klerk is gelukt de Zoeloeleiders te bewegen liever de traditionele speren voortaan thuis te laten, prijkt prominent op de voorpagina van The Star van vandaag.

22 mei 1991

Ik word volkomen in beslag genomen door het bewerken van mijn dagboek ten tijde van de dood van Bung Karno in 1970. Dit deel twaalf leest als een trein. Kan niet wachten om met deel dertien te beginnen.

Stralend weer, strak blauwe lucht. Ik ga eerst fietsen. Toch mis ik de stilte van de polders, de dieren en mijn vier hazen.

Hoe verzin je het. Gandhi is opgeblazen met een explosief verborgen in een boeket bloemen. Walgelijk.

Peter zegt intens te genieten van Flow van Mihaly Csikszent-mihalyi. ‘In de roos Willem,’ zei hij. Ben er zelf nog niet aan toegekomen. Werk als eerste prioriteit aan mijn Memoires.

Omdat hij al jaren doet alsof ik lucht ben, schreef ik Joop van Tijn een briefje of hij zich herinnerde hoe hij met Ageeth Scherphuis op 17 juli 1970 met een fraaie bos bloemen bij zich op Amerbos kwam dineren om de Indonesische ambassadeur Zairin Zain en diens vrouw Emily Machbul te ontmoeten. Ik vroeg hem waarom hij al twintig jaar idioot tegen me doet.

The Citizen zegt in een hoofdartikel dat het bereikte akkoord tussen president De Klerk en koning Goodwill Zwelithini van

[p. 263]

de Zoeloes onverlet laat dat het land overstroomd wordt door ak-47-geweren.²⁵³ Het blad onderstreept dat niet Zoeloe-speren, maar de ak-47's het meest gebruikte en populaire wapen is bij het voortdurend moorden in de townships. Het blad richt zich vervolgens rechtstreeks tot de regering in Pretoria: ‘We tell it bluntly. You are wasting your time. Each time you have acceded to an anc demand, it has made other demands. And sensing your desire to accommodate it, the anc issues one ultimatum after the other.’ The Citizen is van mening dat het anc door de regering De Klerk wordt toegestaan met behulp van een reeks ultimatums het beleid te beïnvloeden en mee te regeren. Zo is het ook.

Intussen is Margaret Thatcher nog in het land en fietst er ook tussendoor met uitlatingen die er niet om liegen. Zij was in Natal en kreeg door Gatsha Buthelezi een diner aangeboden. Zij waarschuwde dat zolang zwarten elkaar in de haren bleven vliegen, het twijfelachtig is of de buitenlandse investeringen zullen komen, die het land broodnodig heeft. Ook waarschuwde zij dat het nationaliseren van bedrijven geen oplossing brengt voor de problemen van zwarten om meer zeggenschap over de economische bedrijvigheid in handen te krijgen.

Gorbatsjov is aanwezig geweest bij een bijeenkomst in het Moskouse conservatorium, waar Andrei Sacharov werd geëerd voor zijn strijd voor mensenrechten in de ussr. Alsof het er in dit opzicht op vooruit is gegaan in de Sovjet Unie. De massa is er beroerder aan toe dan ooit. Brezjnev, Tsjernenko en Andropov keren zich in hun graf om. Ook Jeltsin, Gorbys politieke rivaal en andere topcommunisten waren aanwezig, wat voor mij - die de jaren van vervloeking van de man in de Sovjet Unie heeft meebeleefd - onvoorstelbaar is.

Er lag bij thuiskomst ook een uitnodiging van de ambassade in Pretoria om de viering van de verjaardag van de koningin bij te wonen. Dit is opmerkelijk, de eerste keer sinds ik in 1986 hier kwam werken en wonen. Ik heb een briefje geschreven dat ik wegens verblijf in Europa en de vs niet ben komen opdagen.

Mijn vriend dirigent Antonio de Almeida zond een fax dat hij voor het Holland Festival naar Amsterdam gaat en op 13 juni 1991 Granados en Albéniz in het Concertgebouw zal dirigeren. Hij staat in de startblokken (indien daartoe uitgenodigd) om in Zuid-Afrika te gaan dirigeren, wat ik al enige tijd links en rechts aan het aankaarten ben.

253 The Citizen, 22 mei 1991.

[p. 264]

23 mei 1991

Sonia Gandhi is unaniem gekozen als voorzitster van de Congrespartij. Een zeer emotioneel besluit, want zij is immers Italiaanse van geboorte. Haar zoon was tijdens de moordaanslag in de vs, dus zij zou op kunnen treden als de koningin-moeder tot hij is klaargestoomd om de teugels over te nemen, mits hij dit wel wil. Het is een even onvolwassen gang van zaken als hier met onze wachtende kroonprins. Prins Charles zal het tijdperk van wachten op de troon mogelijk niet bekroond zien.

Zuid-Afrika glijdt steeds verder af naar anarchie. Je constateert dagelijks hoe onoverbrugbaar de afstand tussen zwarte en blanke brains is. Het zou me niets verwonderen wanneer De Klerk net als Gandhi wordt vermoord, terwijl hij zich juist tot het uiterste inspant om dit gigantisch grote land door misschien wel de moeilijkste periode van haar geschiedenis te loodsen. Dit terwijl Zuid-Afrika ook nog tot de nok toe is bevolkt met zwarten - en de nodige blanken - die bepaald het buskruit niet hebben uitgevonden. Broer Hendrik, die zich dertig jaar geleden vanuit Zimbabwe in Kaapstad vestigde, spreekt regelmatig over ‘witte kaffers’.

President De Klerk roept een topbijeenkomst over geweld bijeen. De Zuid-Afrikaanse Raad van Kerken, de Zuid-Afrikaanse Rooms-Katholieke Bisschopsconferentie en de Wereldconferentie voor Religie en Vrede hebben afgezegd te komen. De dominees Frank Chikane en Beyers Naudé (in Nederland een held, maar in mijn ogen een turncoat) hebben alles in het werk gesteld het plan te torpederen en zijn er wat de kerken betreft in geslaagd.

Perskor heeft mijn boekje Listening to the silent majority tijdens mijn afwezigheid uitgebracht. Ze hebben net zolang gewacht tot dit manuscript voor een belangrijk deel achterhaald is. Toch is het een aardig snapshot van wat ik de afgelopen jaren hier heb gedaan.

Na veel gelazer werkt eindelijk mijn telefoon weer en vrijwel meteen was de vara uit Hilversum aan de lijn. Morgen wil Bert Molenaar een interview maken voor de radio over Suriname en Bouterse.

Joe Slovo van de South African Communist Party (sacp) noemt De Klerk ‘a racial fascist’. Hij kraamde nog meer onzin uit. ‘The government is not negotiating with us, because they like us or they like our policies, or they are our friends. They solely speak to us because of our power as they perceive it.’ Hij zei dit in Moskou, waar hij bevestigde dat de sacp aan de Sovjetlijn zou vasthouden.

[p. 265]

Chris Hani, de voormalige chef van het anc-leger Umkhonto we Sizwe, is met andere anc'ers gearresteerd tijdens een protestmars naar het parlementsgebouw in Kaapstad.

24 mei 1991

The Citizen herhaalt dat de regering-De Klerk zich te snel heeft vervreemd van het Afrikaanse bevolkingsdeel, zodat in plaatsen als Ladybrand, Randburg, Maitland en Umlazi bij de verkiezingen een sterke zwenking naar rechts het gevolg is ge weest.²⁵⁴ De Conservatieve Partij heeft weliswaar het pleit verloren en speelt niet meer mee, maar de krant geeft de haast van De Klerk er de schuld van dat rechts zich hoe dan ook nog kan roeren. ‘Since white politics is no longer the dominant factor in new South African politics, he (De Klerk) can dismiss the CPs advances as irrelevant, if he so wishes.’ The Citizen wijst er verder op dat het gekleurde bevolkingsdeel zich massaal aansluit bij de Nationale Partij van De Klerk, nu de oppositie in het parlement.

Opmerkelijk is steeds weer hoe De Klerk en Pik Botha vanuit eigen gelederen voortdurend in de wielen worden gereden. Minister van Defensie Magnus Malan heeft voor een Afrikaner Club in Bloemfontein gezegd dat het anc met ‘praten en dreigen’ bezig was zichzelf op den duur buiten de politiek te plaatsen. Hij doelde hiermee op een verklaring van Chris Hani, die had gezegd door te zullen gaan met het vormen van ‘anc defense units’ buiten het Zuid-Afrikaanse leger om. Malan verzekerde de aanwezigen op zijn beurt dat het voor het leger een koud kunstje zou zijn dergelijke militaire cellen te vernietigen. Afrikaners enigermate kennende, zou het me bovendien niet verwonderen wanneer Malan zijn toespraak wel degelijk met De Klerk en Botha heeft afgestemd.

Overwoog om in het vara-interview Bouterse & co. ‘oplichters’ te noemen. Maar erover doordenkende, zou dit niet eerlijk zijn geweest tegenover Mijnals, Sital en ook Boerenveen. Er werd weer aan herinnerd dat er bloed kleefde aan de handen van Desi. Ik antwoordde: ‘Ach, we doen alsof Suharto nooit een miljoen mensen heeft laten vermoorden en zenden de koningin erheen om die massamoordenaar eer te bewijzen en we hebben de hik over vijftien doden in Suriname, omdat dit ministaatje van voormalige Nederlandse slaven zich immers niet kan verweren tegen het richtingsloze geklets vanuit de polders langs de monding van de Rijn?’ Er zal wel weer

254 The Citizen, 24 mei 1991.

[p. 266]

geknipt worden en je bent nooit zeker of ze uitzenden wat je hebt gezegd.

Peter maakte een visje, waardoor ik heerlijk heb gegeten. ‘Je eet te veel vlees,’ waarschuwde hij.

Deel twaalf van de Memoires is gereed.

25 mei 1991

Ik zend alles wat los en vast zit met betrekking op het proces aan advocaat Vermeer. Secretaris-generaal Bot van Buitenlandse Zaken schreef ik onder meer: ‘Op 15 oktober 1970 heeft minister Luns de nvj geantwoord op een verzoek van de heer Van Rantwijk mij te assisteren bij het verkrijgen van een visum voor Indonesië.’ Of hij die brief voor me kan achterhalen.

Zit heerlijk te werken en luister naar La boîte à joujoux van Debussy. De dagen vliegen weer weg. Ben op pagina 8 van deel dertien. Leef helemaal in de sfeer van mam in de zomer van 1971. In de avonden ben ik toen heel dikwijls naar het Vondelpark gegaan en heb er het nodige gevangen ook.

Pianist Wilhelm Kempff is op 95-jarige leeftijd overleden.

26 mei 1991

Zat om 07.00 uur te schrijven. Fietste daarna. Heerlijk.

Sunday Times spreekt in verband met De Klerks vredesgesprek inzake geweld in het land over ‘the ancs murderous intolerance of rivals.’ Zo is het exact. Ze hebben de conferentie geboycot. Koning Goodwill en Chief Mangosuthu Buthelezi waren aanwezig, maar lieten een ‘defiant tone’ horen, wat de aanwezigen scheen te verrassen. ‘It showed the depth of Zulu alienation and defiance and offered a glimpse of the dangers inherent in an aroused Zulu nationalism.’ Het blad herinnert eraan dat het anc probeert Buthelezi buiten gevecht te stellen. ‘The anc has roused an opponent - perhaps even an enemy - that is capable of frustrating every attempt to reach a universal peace.’ Als ik één aspect van het Zuid-Afrikaanse dilemma begrijp, is het de ongelooflijk moeilijke taak van De Klerk om de kudde bijeen te houden zonder dat ze elkaar voortdurend naar de strot blijven vliegen.

Vandaag zal koning Goodwill Zwelithini nabij Johannesburg een massabijeenkomst toespreken. Hij heeft al gezegd: ‘We are proud people with warrior blood in our veins. We come from warrior stock and the whole world must believe me that if the Zulu leadership of today issued a command to set the Zulu nation at war against any organisation, that organisation would not last long.’

[p. 267]

Het zwarte weekblad City Press schrijft in dit verband in een hoofdartikel: ‘We have become a nation of barbarians and our struggle for human rights has been questioned. We plead for level-headedness and calm today. May the king preach peace and may the message sink in.’

Ik lees de brochure van Noam Chomsky over de Golfoorlog.²⁵⁵ Ergens spreekt hij over de invasie van Indonesië op Oost-Timor in 1975, toen deze voormalige Portugese kolonie werd geannexeerd. Er waren vele slachtoffers. Chomsky spreekt van enkele honderdduizenden en vergelijkt vervolgens Suharto met Pol Pot. Hij stelt vast dat de Amerikanen de genocide op Timor geruisloos lieten passeren in tegenstelling tot wat in Koeweit en Irak gebeurde. De vs leverden Suharto, zo herinnert Chomsky zich, de wapens om de massaslachting uit te voeren. Ook Chomsky vergeet blijkbaar dat Suharto zijn sporen met genocide niet verdiende in 1975 op Timor, maar in 1965 op Java met zijn hoogverraad tegenover Sukarno, eveneens in collaboratie met de vs en de cia. Het lijkt wel of zelfs deskundigen als Chomsky de bloedbaden in Indonesië uit de jaren zestig gewoon vergeten zijn. Heb Wertheim hierover geschreven.

Peter wipte binnen. Het was me opgevallen dat Edwin de schemerlamp uit Peters kamer in de keuken had geplaatst en Peters slaapkamer met het snertpitje uit de keuken had opgedoft, met als nadelig gevolg dat hij zijn ogen schaadt als hij in bed leest. Ik heb Peter een mooie schemerlamp uit mijn hal meegegeven voor zijn slaapkamer. ‘Hoe merk je zoiets,’ zei Peter. Ik merk natuurlijk alles, want ik houd van Peter, en Edwin is helaas een egoïst, die alleen aan zichzelf denkt.

255 Noam Chomsky, The Gulf Crisis, ZMagazine, Hull, 1991

27 mei 1991

Peter zei gisteren: ‘Wat zal jouw leven anders zijn als je eenmaal je Memoires zal hebben geschreven.’ Hij heeft gelijk. Maar ook als ze geschreven zijn, zal ik doorpennen tot ik erbij neerval. Toch zal het leven heel nieuw zijn, als die taak eenmaal zal zijn volbracht. Hij gaat misschien in Club 58 werken, waar ik voor bid, opdat hij eindelijk eens iets met anderen zal doen dan alleen met Edwin bezig zijn.

Ik belde met mijn oude vriend Wim Pretorius van Satour. Hij vertelde dat Bijvoet van sabc-televisie me zocht, want er werd naar een journalist van niveau uitgekeken, vergelijkbaar met Ted Koppel in de vs, om een talkshow te presenteren. Ik kon

[p. 268]

mijn oren niet geloven. Zal Bijvoet donderdag reeds ontmoeten.

Zag tot mijn ontzetting op de televisie hoe de zoon van de vermoorde premier Rajiv Gandhi bezig was de as van zijn vader bijeen te vegen. Gone with the wind.

Peter belde. Hij heeft de baan bij Club 58 gekregen. Hij verdient 300 rand per week. Is slechts aanwezig van 20.00 uur tot na middernacht. Eindelijk is hij bezig. Ik kreeg een lieve kaart van zijn zus Trees en heb haar en Peters moeder meteen een enthousiaste brief gezonden. Hij zei er stil van te zijn, want hij was aangesteld als theatrical assistant. Ik weet zeker dat hij inwendig verschrikkelijk blij is. Edwin zei ook blij te zijn. ‘Bedenk even, als mensen de club binnenkomen en daar staat Peter als ontvangstcomité,’ zei hij.

20.00 uur

Broer Hendrik belde in tranen op. Broer Theo was vanmorgen in een ambulance op weg naar het ziekenhuis in Worcester overleden. Ik bleef aanvankelijk ijskoud, want er is in mij deze laatste jaren absoluut iets gebroken ten aanzien van Theo als gevolg van het gedonder over de 20.000 gulden die hij voorschoot om de publicatie van twee delen Memoires mogelijk te maken.

Vreemd. Mijn twee broers en Nellie hadden afgelopen vrijdag nog samen geluncht in Riviersonderend. Het laatste bericht dat Theo van me kreeg, was de mededeling dat ik hem absoluut zeker zou betalen zodra ik hiertoe in de gelegenheid was, maar dat ik hem als broer niet langer erkende nadat hij ook nog naar mijn bank had geschreven om bij voorbaat beslag te laten leggen op mogelijke inkomsten.²⁵⁶ Het spijt me, maar ook nu sta ik achter mijn mededeling aan Theo dat wat hij deed onacceptabel was. Ziek of niet ziek, het viel niet te excuseren. Hij had ook kunnen zeggen: ik ken je situatie, ik geloof je (zoals ik zijn steun altijd ook voelde), dit is mijn bijdrage aan jouw levenswerk.

Ik zei tegen broer Hendrik te betreuren dat die 20.000 gulden de laatste jaren de aanvankelijk uitstekende betrekkingen tussen Theo en mij hadden verziekt. Henk onderstreepte zeker te weten dat Theo die 20.000 gulden absoluut niet echt nodig had gehad. Mij schoot de laatste reis samen met Theo naar Suriname te binnen en de zeer genoeglijke dagen die we daar samen doorbrachten, ook met Henk Herrenberg, die toen minister van Buitenlandse Zaken was.

256 In 2000, nadat de Staat eindelijk schoon schip had gemaakt, heb ik de notaris naar de weduwe van Theo als een van de eersten het geld laten overmaken.

[p. 269]

‘Het lied van de negertjes Wim,’ zei broer Hendrik, waarin ik de humor van mijn vader herkende. Maar we waren allebei diep ontdaan. Ben Peter even gaan vertellen welk bericht ik kreeg. Tenslotte kende hij Theo ook redelijk goed. We logeerden immers vaak genoeg in Zwitserland bij Theo en Nellie. Peter keek totaal onthutst. Eigenlijk wilde ik Peter zeggen dat wat me het meeste verwonderde was dat ik eigenlijk helemaal niets voelde, althans op dit moment. Ik vind het vreselijk Theo niet meer te hebben ontmoet en drie of vier van zijn brieven niet meer te hebben opengemaakt. Zijn brief aan de amro is de final knock out voor mij geweest. Ik maak nu die laatste brieven helemaal nooit meer open.²⁵⁷

Vanmorgen had ik een brief van Theo aan mam in handen. Hij schreef haar over de acf-aandelen en de gedeeltelijke overdracht daarvan aan ons tijdens haar leven. Hij had precies onderzocht hoe zij kon voorkomen dat wij door de belasting geplunderd zouden worden. Ik herlas die brief opnieuw. Het was een rustig, uitstekend gefundeerd epistel en goed bedoeld. Maar toch heeft hij zich waarschijnlijk niet gerealiseerd hoe schokkend zo'n brief voor mam geweest kan zijn, want deze werd tenslotte geschreven met het oog op haar overlijden. Nu is hij zelf, na ernstig te hebben overgegeven, overleden. Waarom zo vroeg? Hij was 63 jaar.

257 Hier heb ik me ook in 2000 bij het bewerken van dit deel aan gehouden, al kon ik me niet herinneren dat ik me dat in 1991 had voorgenomen.

22.00 uur

Het afschuwelijkste van wat Theo is overkomen, zijn de lichamelijke pijnen geweest, denk ik. Waarom moest hij zo verschrikkelijk lijden? Wat hangt broer Hendrik en mij nog boven het hoofd? Theo beschikte over kapitaal om zijn ziekte te laten behandelen. Wanneer mij dit nu zou overkomen, ben ik compleet aan de heidenen overgeleverd, want ik heb niets. Theo is er niet meer. Ik kan het nog niet bevatten.

28 mei 1991

Ik stort me op mijn werk. Zes pagina's geschreven. Maar Theo overheerst mijn gedachten en hele wezen. Heb Ein Heldenleben van Strauss opgezet. Schreef een (moeilijke) brief aan Nellie. Peter schreef me een briefje (onder de deur). Hij probeert me te troosten door te schrijven dat hij bij de dood van zijn vader ook eerst niets voelde.

Rob Tielman, hoogleraar homostudies in Utrecht, schijnt me te hulp te zijn gekomen in Het Parool. Ik werd door iemand van

[p. 270]

die krant opgebeld dat er een artikel zal worden geplaatst, alsof dit nieuws was.²⁵⁸

Even stond de wereld stil. Het gaat toch snel in Pretroria. Op 30 juni zullen de Group Areas Act en de Land Act worden afgeschaft. Ook de Population Registration Act wordt geschrapt. Dit zijn ingrijpende veranderingen in het apartheidsstaatsbestel. Nog opmerkelijker omdat dezelfde partij die deze wetten indertijd instelde, nu tot voldoende bezinning is gekomen om ze te herroepen. Het genie van De Klerk is dat hij politiek chirurgisch bezig is veranderingen aan te durven, die het land in overeenstemming brengt met nieuwe realiteiten.

Lang telefoongesprek met broer Hendrik. Theo had instructies nagelaten om te worden gecremeerd, waar niemand bij aanwezig mocht zijn. Ik was met stomheid geslagen. Hij had het bovendien van tevoren betaald. Hier mag ik een voorbeeld aan nemen.²⁵⁹ Hij is dus reeds gecremeerd. Henk vertelde dat het vrijdag al zo was dat Theo hevig op een wandelstok steunde. Ik kan me dit niet van hem voorstellen. Henk zei dat het absoluut een zegen was dat hij niet meer hoefde te lijden.

258 Het Parool, 29 mei 1991, zie bijlage 81.

259 Ik heb in 2000 nadat Den Haag me had betaald, eerst mijn begrafenis geregeld en betaald.

29 mei 1991

Peter had een verdikking op zijn voorhoofd. Ik zag zijn ongerustheid. ‘Zou het kanker zijn,’ vroeg hij. Ik heb met alle kracht in me geprobeerd hem gerust te stellen. Hij wil er toch naar laten kijken.

Zeer plezierige ontmoeting met Paul Bijvoet bij sabc.²⁶⁰ Ik gaf hem Het dagboek als Camera Obscura. Hij ontving me alleen. We

260 Het zou later blijken dat Paul Bijvoet met de geheime diensten samenwerkte.

[p. 271]

spraken een half uur. Daarna gingen we naar een studio, waar hij eerst mij op film interviewde en later ik hem. Hij vroeg: ‘What made you become a journalist?’

Ik zei: ‘Op een dag fietste ik langs dit sabc-gebouw en dacht: hier zou ik willen werken.’

‘Dus als je langs een bierbrouwerij was gefietst had je daar willen werken?’

‘Nee, zeker niet. Mijn antwoord vertelt slechts een gedeelte van het verhaal.’ Ik moest ook van een autocue aflezen.

Ik zat kennelijk in het hol van de leeuw. Ontmoette tevens André Geyser, assistent van hoofdredacteur Johan Pretorius van het televisienieuws. Het zag er veelbelovend uit. Na afloop heb ik nog met Rinus Wijnbeek zitten praten. Hij vertelde dat De Klerk het roer had omgegooid op het moment dat het duidelijk werd dat Bush en Gorbatsjov tot een nieuwe wereldorde hadden besloten.

De film State of Grace wordt in Hillbrow in de bioscoop vertoond, waar naast Sean Penn ook Gary Oldman in speelt.

Nelson Botile kwam langs. Peter wandelde binnen, die ik herhaaldelijk met Theo aansprak. Dat doe ik al jaren.

23.30 uur

Denk voortdurend aan Theo, die zichzelf letterlijk uit deze wereld elimineerde. Zijn leven stond in het teken van, ik constateer het steeds weer, hoe te sparen en geld te bewaren en kapitaal zeker te stellen voor later. Nu heeft hij niets meer nodig. Triest.

30 mei 1991

Paul Bijvoet belde. André Geyser had me aarzelend gevonden. Dat was ik ook, door de chaotische wijze waarop mijn gesprek plaatsvond, wat me geen vertrouwen inboezemde. Hij zei niet te weten welk besluit er zou worden genomen. Ik vertelde hem bevriend te zijn met Bill Faure van M-Net en dat ik in ieder geval ook een initiatief zou ontplooien om aan de bak te komen, opdat ik inkomen kon genereren om in Zuid-Afrika te kunnen blijven.

Het derde parachutistenbataljon van de sadf in Soweto is ingezet om aan de razernij en moordpartijen van zwarten onderling een einde te helpen maken.

In The Economist staat een reportage over hoe ultraviolet licht wordt gebruikt om vele eeuwen oude manuscripten van monniken te helpen ontcijferen. Er werd laag na laag op hetzelfde perkament beschreven. Mijn vader ontwikkelde dertig jaar ge-

[p. 272]

leden een lamp voor dit doel, waarover hij uitvoerig verslag deed in het tijdschrift van de Koninklijke Academie van Wetenschappen. Ik had veel bewondering voor mijn vader, die op deze gedachte kwam en doorzette tot de lamp met ultraviolet licht er was. Na zijn dood heb ik deze aan de Universiteit van Amsterdam gegeven.

31 mei 1991

Erik Jurgens schreef in het Amsterdamse universiteitsblad een artikel over mijn proces, waar ik dankbaar voor ben.²⁶¹ Maar hij schrijft ook regelmatig in gezaghebbende bladen, zoals nrc Handelsblad. Waarom plaatst hij het daar niet? Dat zou me werkelijk geholpen hebben. Hofland trouwens dito, die steekt helemaal geen poot uit.

Ik kwam een brief aan mam tegen van 3 november 1971. Pijnlijk. Ik wil niet weten wat erin staat. Zet Prélude à l'après-midi d'un faune van Claude Debussy op, wat ik op haar begrafenis liet horen en waar zij veel van hield.

Gisteren haalde Vic Vernède me op voor het avondeten in Randburg, waar Margriet als altijd weer veel werk van had gemaakt. Hij stak een pleidooi af dat het door Ammerlaan geschreven boek over prins Bernhard beter niet kon uitkomen. Als voormalig prins-gemaal kon Bernhard toch niet zeggen wat hij wilde, laat staan de waarheid uit de doeken doen. Zijn verantwoordelijkheden verhinderden hem naar waarheid verslag te doen. Omdat Vics broer al tientallen jaren de privése-cretaris van prins Bernhard is, begreep ik waarom Vic dit zei, maar ik ben het er faliekant mee oneens, ook omdat Ammerlaan me vertelde hoe graag de prins wilde dat dit boek gepubliceerd zou worden, juist om eindelijk eens zijn mond open te kunnen doen.

De Vernèdes bidden voor het eten.

Neil Bush, een zoon van de president, is uit een tennistoernooi in Denver gesmeten, omdat hij onder valse voorwendselen bleek te zijn binnengekomen.

Het hele land heeft op televisie kunnen zien dat de president uit egards tegenover Mandela diens veroordeelde echtgenote met andere dames op Tuynhuys heeft ontvangen. Vreemd dat er geen letter over in de kranten staat.

Vanavond begint Peter zijn baan in Club 58. Hij wandelde binnen met de woorden: ‘I need some sanity.’ Hij had met Edwin en Christine geluncht, de eigenaresse van Connections.

261 VU-Magazine, mei 1991, zie bijlage 82.

[p. 273]

Zij had gezegd: ‘Why don't you come and work for me?’ Haar vorige manager, die vijf jaar voor haar werkte, jatte bij het leven en kreeg er 8.000 rand per maand bovenop. Peter ziet er prima uit. Hij kreeg pillen tegen de bobbel op zijn voorhoofd. Deze wordt inderdaad minder. Ben dankbaar dat hij aan de slag gaat.

Time plaatste Rajiv Gandhi (1944-1991) op de omslag. India is blijkbaar in een staat van apathie geraakt vanwege de nieuwe moord op een leider van het land. Het was immers betrekkelijk kort geleden dat Rajivs moeder hetzelfde overkwam. Ook The Economist zette Gandhi op de omslag.²⁶²

262 The Economist, 25 mei 1991.

1 juni 1991

Andries Treurnicht, leider van de Conservatieve Partij, stelt zijn volgelingen voor de keuze of onderhandelen met de zwarten en alles kwijtraken wat van hen is, of knokken. Jaap Marais, leider van de Herstigte Nasionale Partij, gaat een stap verder en zegt dat blanken zullen vechten voor wat hen rechtens toekomt. Zuid-Afrika vierde intussen gisteren voor de 30^e maal dat het land een republiek werd en uit het Britse Gemenebest trad.

Ik belde met Wim Klinkenberg in Amsterdam, die bevestigde dat er een brief van de nvj naar Hans van den Broek was verzonden. Hij was Erik Jurgens tegengekomen die tegen hem had gezegd: ‘Het gaat goed met de zaak van Willem.’ Noch Wim, noch ik weten wat dit betekent. Wims nieuwe boek verschijnt in augustus. Ik weet hoe dat voelt.

De rvd heeft me de rede van Claus gestuurd.

Ik lees in mijn dagboek dat Peter me in 1971 vertelde dat hij tegen de koeien sprak als hij in de velden fietste. Besef nu dat ik dat ook jaren heb gedaan, vorige week nog bij Zunderdorp.

Het is stuitend, ook al gaat het om een menselijke reactie op het verzetten van de bakens, dat Afrikaners dagelijks op de televisie worden getoond als bevoorrechte burgers, die dikwijls in extravagante weelde leven, terwijl er in feite voor het zwarte bevolkingsdeel binnen afzienbare tijd geen enkele kans op verbetering van hun levensomstandigheden te verwachten valt. Is dit het moment om als blanken en geprivilegieerden in de samenleving een rally door Pretoria te houden met honderdvijftig modellen van oude en zeer kostbare auto's? Of moet op dit moment een wedstrijd van vliegtuigen, honderd nog wel, on-

[p. 274]

der de naam ‘the president's race’ worden georganiseerd? Ik denk aan de zwarten in dit land, die weliswaar nooit anders hebben gezien, maar er nu, ook weer heel menselijk, abusievelijk vanuit gaan dat de bevrijding van het apartheidsregime hen een beter leven zal brengen. Dat zal niet gebeuren, dus het is duidelijk dat die zwarten zich verkocht en verkwanseld gaan voelen. Zij gaan grijpen wat er te graaien is en de misdaad zal exploderen.

Dus het overgrote deel van de bevolking zit opgescheept met deflated illusions. Bij onderontwikkelde minds die de achter elkaar op hun afstormende informatie niet in evenwicht met de snel veranderende realiteiten kunnen brengen, krijgt men als gevolg van dit haphazard verwerkingsproces chaotische reacties die bijna steeds onder het hoofdstuk misdaad vallen. Dit is eigenlijk niet kwalijk te nemen en het logische gevolg van het loslaten van de vorige orde en het binnentreden in een nieuw, onbeschreven tijdperk voor wat de minds in Zuid-Afrika betreft.

Vandaag heb ik 27 pagina's geschreven. Nu naar een De Niro-film kijken en ontspannen, zoals dat heet.

Het is niet te begrijpen dat Theo er gewoon niet meer is.

2 juni 1991

Schreef secretaris-generaal Bot een eerste klacht over het gedrag van de ambassade in Moskou nadat ik de details zojuist heb teruggelezen.²⁶³ Ik stuurde kopieën naar Wim Klinkenberg, Erik Jurgens en Vermeer.

De Sunday Times drukt een artikel af over de Britse miljonair, John Aspinall, wiens liefde voor de Zoeloes 50 jaar geleden begon, toen hij een historische roman over de Zoeloes las van H. Rider Haggard.²⁶⁴ Twintig jaar later bezocht hij Zuid-Afrika en de Zoeloes voor het eerst. Zijn levenslange betrokkenheid met de Zoeloes heeft hem de titel Induna, of adviseur des konings, opgeleverd. Zelf zegt hij ‘a white Zulu’ te zijn geworden. Hij woonde ook deze week de massale Zoeloe-bijeenkomst in Soweto bij, waar hij na de koning en Gatsha Buthelezi de 40.000 aanwezigen 25 minuten lang toesprak. Het zegt veel over Aspinall, maar het zegt mij vooral heel veel over de Zoeloes of zwarten in het algemeen en dat samenleven tussen zwart en blank eigenlijk zo eenvoudig is, wanneer men van elkaar voelt

263 Zie bijlage 83.

264 Sunday Times, 2 juni 1991. Redactie: Rider Hagard schreef een trilogie rondom zijn bekende romanfiguur Alan Quatermain die zich bij de Zoeloe's afspeelt. Dat zijn de romans: Marie, Child of Storm, en Finished.

[p. 275]

dat het niet om de kleur van de huid gaat, maar om het gebruik van neuronen. De 3,5 pond protoplasma van alle hersens in de wereld is immers identiek. Het gaat uitsluitend en alleen om de invulling, de programmering van die chips. Het zal fout blijven gaan zolang hoofden met de zo-de-wind-waait-waait-mijn-jasje-methode van weleer met de grootst mogelijke onzin worden gevuld. We zijn als hunebedbouwers blijven omgaan met nieuwe generaties, door hen op te zadelen met niet meer ter zake doende denkbeelden, waardoor zij bij het overnemen van de wereld zoals deze vroeger was, er heden ten dage een chaotisch potje van maken.

3 juni 1991

Peter schreef me een briefje, wat hij vannacht toen hij thuiskwam uit Club 58 onder de deur schoof. Ik vond een brief uit de tijd dat hij op de toneelschool in Maastricht zat. Hij was verbaasd die weer te lezen. Ik ben even verbaasd hier in Hillbrow mijn hele leven terug te lezen.

Samen met Nelson Botile en Thomas Sibisiar ben ik Ernest Brivik in Sandton gaan bezoeken. We bespraken hoe we ons project om massaal nieuwe huizen in de townships neer te gaan zetten, het beste zouden kunnen financieren. We concludeerden dat er een folder moet worden gemaakt om poen bij elkaar te krijgen. Nelson overhandigde alvast 2.500 rand als bijdrage in de eerste kosten. Die had ik niet op dat moment, maar ik stelde wel de vraag of als ik erin zou slagen ergens financiering vandaan te toveren, dit binnenbrengen van fondsen dan op zichzelf met een provisie verrekend zou kunnen worden, welke dan teruggestort kon worden in het project. Ernest nam kleurenfoto's van onze bijeenkomst, waarvan er een in de brochure zou komen. Er zou een aanbeveling van Mandela in moeten staan. Nelson Botile zou naar hem toe gaan om zijn handtekening voor ons project te krijgen. Ik stelde voor dat het wellicht verstandig zou zijn om ook Gatsha Buthelezi op te nemen in de folder. Ernest leek het beter er geen al te politieke zaak van te maken met die handtekeningen en het commercieel te houden. ‘Why not ask the signature of De Klerk too,’ vroeg hij spottend.

Ernest stak een betoog af tegen Botile, waarom het anc in hemelsnaam doorging met de sancties- nonsens. Toen Botile Mandela ging verdedigen, heb ik hem met een paar volzinnen van repliek gediend, waarna hij er het zwijgen toe deed. Later, in de auto op weg naar Hillbrow, vroeg Thomas Sibisiar of ik wist waarom zwarten elkaar bleven afmaken. ‘I don't know,’

[p. 276]

heb ik gezegd, wetende dat er geen beginnen aan was over de achtergronden van cognitieve psychologie te beginnen. ‘I do not believe either,’ zei ik, ‘that whites or apartheid are directly causing this irrational behavior. It may be part of the story. This random killing goes on all over Africa, or Asia for that matter, which is not so much caused by black-white racism or apartheid.’ Hij was het oneens. Blanken gaven zwarte leeglopers geld en er waren blanken gevonden met zwart gemaakte gezichten. ‘You do not think, I hope, that those guys are the ones who cause blacks to slaughter blacks?’

Nelson Mandela zal de Organisation of African Unity, die in Nigeria vergadert, vragen om te helpen het geweld in Zuid-Afrika te beteugelen. Alsof zij, de andere staatshoofden van Afrika, daar iets aan zouden kunnen verbeteren. Het gaat immers op de eerste plaats om de explosieve verhouding tussen het anc en de Zoeloes?

4 juni 1991

Desi Bouterse heeft bij de verkiezingen elf zetels behaald. Ik schreef hem - en ook Denise de Hart - om ze geluk te wensen.

Opmerkelijk dat Yasser Arafat premier Rajiv Gandhi schijnt te hebben gewaarschuwd dat er een complot tegen hem in de maak was.

De anc Youth League (ancyl) zal doorgaan het beeld dat De Klerk oproept tot de grond toe af te branden, hebben de zwarte jongeren laten weten. Volgens de ancyl verschilt De Klerk geen millimeter van zijn apartheidsvoorgangers, blind als ze zijn voor de nieuwe realiteiten in Pretoria. Ze zullen dan ook doorgaan bij demonstraties de beeltenis van De Klerk samen met portretten van Verwoerd en andere grondleggers van de apartheid in de fik te steken.

In het dorp Cornelia in de Oranje Vrijstaat zal de tweede giraffe spitbraai worden georganiseerd om geld bijeen te brengen voor een lokale lagere school. De schaarse giraffen zullen eraan moeten geloven ten behoeve van het onderwijs. De indruk wordt gewekt dat de organisatoren van het festijn zelf niet aan een lagere school zijn toekomen.

Vanavond een week geleden belde broer Hendrik dat Theo was overleden. Ik denk dat ik er met mijn verstand nog niet helemaal bij ben. Ik heb bij het bewerken van 1971 herhaaldelijk ook brieven van hem aan mam in handen gehad, evenals fotos, zoals van een reis met haar naar Zwitserland, waar mam, Theo en Nellie samen op staan. Ik voeg deze bij, evenals een

[p. 277]

foto waar ik met broer Hendrik samen op een ezeltje zit in Spa lang voor de Tweede Wereldoorlog. Ik stuur deze aan Henk op met het onderschrift: ‘Nu zijn wij nog alleen over.’

Hoe zou Theo op zijn leven hebben teruggekeken? Of broer Hendrik for that matter. Ik hoop - maar het kan ook een illusie zijn die me staande houdt - dat ik door de publicatie van mijn dagboek, iets anders en meer nalaat dan mijn twee broers.

5 juni 1991

Post van Eduard uit Guatemala, waar hij op een school zit om zijn Spaans te perfectioneren om promotie te kunnen maken bij de klm. Hij sloot een foto bij die me zeer emotioneerde.

Ik zit weer eens zonder telefoon. Het zou me niets verbazen als het afluisteren - als op Amerbos - dit gedonder ook hier weer veroorzaakt.

Ene Michael Morkel kwam langs op Circle Court. Hij wordt verondersteld de folder voor het huizenproject te ontwerpen. Hij ontvouwde wat gedachten, die nergens op leken. Veel te veel tekst, waar niemand aan begint. Ik liet hem de brochure van Dirk Keijer zien, die hij ontwierp om in contact te komen met Sovjetbedrijven.

Time heeft het script van Olivers film jfk in handen gekregen, dat hij weigerde om mij te laten lezen. Het brengt hem onaangename publiciteit, lang voordat de film de bioscopen bereikt. Smalend wordt gezegd dat zijn verhaal op het tweede boek van Jim Garrison is gebaseerd. Ik steun Oliver totaal in deze benadering, maar wetende hoe de publieke opinie en vooral ook de media steeds op deze Officier van Justitie in New Orleans hebben gereageerd, had hij tactisch en voorzichtig moeten opereren, wat kennelijk niet is gebeurd. In 1968 oogstte ik met een interview van 45 minuten met Garrison enig succes via Hilversum. Ook toen sprak hij van een staatsgreep in Dallas en ‘a military style ambush from start to finish.’ Ongetwijfeld is het dit geweest en heeft Garrison gelijk, maar om het publiek voor deze opvatting te winnen is meer nodig dan de schietpartij op Dealey Plaza rauw te herhalen. Maar goed: de beste stuurlui staan aan wal. Intussen schijnt ook The Washington Post reeds over ‘errors and absurdities’ in jfk te hebben geschreven. Jammer, want nu gaan hele volksstammen straks bevooroordeeld naar de bioscoop, zo werkt dit nu eenmaal.

Louis Heyneman kwam vijfhonderd rand brengen voor het artikel dat ik voor De Kat heb geschreven. Hij was gedeprimeerd, omdat hij zijn hoofdredactrice niet meer vertrouwt. Men had haar gewaarschuwd voor mij, om niets van mij te

[p. 278]

plaatsen, wat dankzij Louis toch gebeurde. Er is al een protestbrief tegen mijn artikel binnengekomen van een oudere heer, die Noam Chomsky een verrader noemt. Zo gaat dit ook hier.

6 juni 1991

Ik heb Bot een passage uit Den Vaderland Getrouwe gezonden en gezegd: ‘Leest u nu eens wat zich in mijn huis afspeelde in 1972, uitsluitend omdat ik officieel gevraagd had een onderzoek in te stellen naar de leugens van Luns in de kwestie Nieuw-Guinea.’ Ik zei te hopen dat hij en zijn medewerker Van Velzen zich langzamerhand kunnen voorstellen ‘dat ik mijn buik vol heb van deze lange reeks soortgelijke smerige streken van de overheid ten aanzien van mij als Nederlander.’ Ik voegde eraan toe dezelfde informatie naar Ien Dales, de nvj en de advocaat te zullen sturen.

Ien Dales schreef ik recht voor zijn raap haar deze relevante informatie te zenden ‘over een rechtstreekse interventie van de bvd via de met deze inlichtingendienst collaborerende De Telegraaf om mij neer te zetten als iemand die met de kgb samenwerkt om onze nationale held Joseph Luns te belasteren.’ Ik heb haar verzocht mij inzage te geven in alle stukken dienaangaande bij de bvd. Ook heb ik Corton bij de Raad van State hetzelfde verzoek gedaan en hem dezelfde stukken toegezonden.

Professor Arend Lijphart uit Californië zendt een artikel dat hij voor Die Burger in Kaapstad schreef: progress towards power-sharing in south africa. Net als ik verlegde hij een deel van zijn werk, nadat de Hollandse affaire in Indië was geëindigd, naar Zuid-Afrika. Ik deed er dan nog Suriname bij, wat hij schijnt te hebben overgeslagen.

Wij uit de ‘ontwikkelde wereld’ spreken dikwijls over bijvoorbeeld ‘de achtergebleven gebieden’ van Azië en Afrika. Ze kunnen er in ‘het meest ontwikkelde land’ van de rijke wereld anders ook wat van. Een loslopende gek in Californië, Floyd Patterson, stopte met zijn werk op zijn boerderij na aanhoudende droogte en schakelde over op het organiseren van de jacht op beren en exotische dieren. Hij kocht de dieren van dierentuinen, onder andere een aantal leeuwen en tijgers en zelfs een luipaard. Time constateerde dat de dieren dan voor ‘de jacht’ werden aangeboden en dat welgestelde Amerikanen bereid bleken te zijn duizenden dollars te betalen om weerloze exotische dieren aan flarden te schieten. Hetzelfde gebeurt op andere plaatsen in de Amerika, waarbij je je afvraagt hoe welgesteld dergelijk tuig in de bovenkamer eigenlijk is. Vooral

[p. 279]

wanneer ik me kritisch uitlaat over silly behavior hier in Afrika, mag ik niet uit het oog verliezen dat de zogenaamde ontwikkelde landen ook van wanten weten.

Paul Bijvoet en Piet du Toit, van huis uit psycholoog, kwamen langs, wat me weer anderhalf uur kostte. Opvallend was dat deze Bijvoet veel van me af scheen te weten, inbegrepen het incident in 1972 met Sovjetdiplomaten in mijn huis in Amsterdam.

Peter wipt altijd mijn flat even binnen in de late middag op weg naar zijn werk in Club 58. Hij schijnt veel van dit werk te leren en leidde gisteravond de zaak alleen. Ik heb hem gevraagd dit jaar, luttele weken na de dood van Theo, geen aandacht aan mijn verjaardag te besteden. Na de dood van mam heeft deze dag trouwens voor mij iedere betekenis verloren. Vroeger ging ik haar op 10 juni rozen brengen. Dat was in 1974 voor het laatst.

Lang telefoongesprek met Henk in Kaapstad. Nellie was, zoals Theo haar altijd had gezegd te moeten doen, naar de Kaapse advocaat gegaan en het bleek dat hij voor alles had gezorgd. Voor 30 juni moet zij naar Zwitserland gaan om eveneens een aantal zaken te regelen, een land waar ze vele jaren hebben gewoond. Nellie had hem de advertentie voor de Kaapse kranten gedicteerd. Hij zal er me een sturen. Hij zal de dienst voor Theo, die zonder verdere plichtplegingen reeds is gecremeerd, niet bijwonen omdat een voormalige vriendin van Theo en nog een dame die hij liever niet ontmoet, aanwezig zullen zijn. ‘Ik heb geen zin om met vier dames op die herdenking te gaan zitten,’ zei hij letterlijk. ‘Theo zal het me niet kwalijk nemen,’ verzuchtte hij, wat zeker waar is. Maar ik kan me zoiets nauwelijks echt voorstellen.

Heb zus Trees geschreven hoe Peter geniet van zijn werk en hoe goed het met hem gaat, dan weet zijn bejaarde moeder dit ook.

7 juni 1991

Ben op de fiets naar het centrum van Johannesburg gegaan om een nieuwe fietsband te laten aanbrengen. Ze hebben meteen de kettingkast gemold. Wat opvalt, is dat in vergelijking met 1986 en mijn eerste reis in Zuid-Afrika er vrijwel alleen nog zwarten op straat zijn. Toen ik door de straten fietste - en ik was vrijwel de enige fietser en zeker de enige witte fietser - probeerde ik me in te denken wat in de hoofden van de zwarten zou kunnen omgaan, wanneer ze me voorbij zien komen. Bij een stoplicht stond ik naast een gloednieuwe Mercedes ca-

[p. 280]

briolet met een jonge blanke kerel achter het stuur, die zat te telefoneren. Het is toch volkomen begrijpelijk dat zwarten, wanneer ze naar zo'n plaatje kijken, denken: verdomme, nu hebben we van de Afrikaners gewonnen, Mandela is vrij, nu is voor ons de tijd aangebroken om in een Mercedes te rijden. De kranten beginnen dan ook vol te staan met berichten over overvallen op luxe auto's en ‘bakkies’. Steeds meer blanken worden van de weg gereden, opdat hun auto gestolen kan worden en als zij zich verzetten, worden ze pardoes zonder omhaal neergeschoten. De wijze waarop de bevrijding van de apartheid zich in dit land voltrekt, loopt parallel aan een collectieve thinking disorder.

George Bush is met de ontboezeming gekomen dat hij in Camp David in zijn eentje heeft gehuild, toen hij de beslissing moest nemen de Golfoorlog tegen Irak te beginnen. Hij kwam met deze bekentenis, en kreeg wederom tranen in de ogen, tijdens een toespraak voor de Southern Baptist Convention in Atlanta. Hij had met Barbara in Camp David gebeden dat het een juiste beslissing was geweest. Hij zei letterlijk: ‘We were thinking about those young men and women overseas and the tears started down our cheeks, and our minister smiled back and I no longer worried how it looked to others.’ De man begint langzamerhand cuckoo te worden. Zelfs als het waar is dat dit gebeurd zou zijn, houdt een normaal mens een dergelijk emotioneel moment, als het echt en oprecht was, voor zichzelf. Peter bracht de post. Er was een brief van Casper Venter, de woordvoerder van De Klerk.²⁶⁵

265 Zie bijlage 84.

8 juni 1991

Peter verwacht spoedig volledig manager van Club 58 te zijn. Ik zou dat heerlijk vinden. Hij leeft weer op normale tijden en begint een ander mens te worden. Zo ken ik hem weer.

In de winkelstraat liep een dame met een wit poedeltje dat hevig blafte tegen zwarte voorbijgangers en vrolijk kwispelstaartend naar mij toe kwam. Het is me al vaker opgevallen dat honden in dit land racisten zijn. Ook de poes van Peter rent naar een verstopplek in een kast als de zwarte werkster de kamer binnenkomt.

Ongeveer om deze tijd vindt de dienst voor broer Theo plaats. Het is niet juist dat Henk en ik afwezig zijn, en Nellie er alleen namens de familie voorstaat. Ik ben ervan overtuigd dat Theo onder soortgelijke omstandigheden zonder mankeren was ge-

[p. 281]

komen, als een van ons was overleden. Ik ben enerzijds te upset over zijn houding tegenover mij in de afgelopen jaren, maar anderzijds heb ik op dit moment het geld niet om naar Kaapstad te vliegen. Eigenlijk een beroerd excuus. Krijg een wee gevoel in mijn maag als ik hierover nadenk. Theo heeft me jarenlang loyaal in alles gesteund. Zijn ziekte maakte op een of andere manier een ander mens van hem, voor mij onherkenbaar. Vreselijk.

Het geplande bezoek van Nelson Mandela aan de ussr is opnieuw verschoven. Het is opvallend dat hij langzamerhand alle belangrijke hoofdsteden heeft bezocht, maar Moskou blijft voor hem gesloten. Er wordt ontkend dat de ussr aarzelt met het anc, maar dat Gorbatsjov andere drukke bezigheden had. Intussen blijft Joe Slovo, de leider van de sacp van de daken schreeuwen dat apartheid ‘firmly in place is’ in Zuid-Afrika. Wat had deze mijnheer dan gedacht? Ik herinner me de uitspraak van Jawaharlal Nehru, toen India in 1947 - twee jaar later dan Indonesië - onafhankelijk werd. Hij zei dat het vervangen van portretten in Indiaase regeringsgebouwen niet van het land in 24 uur een werkelijk onafhankelijke staat maakte.

Ook zo'n ter zake doend en uitstekend advies. De paus heeft in Polen de mensen op het hart gedrukt om niet na enkele decennia van communisme meteen maar klakkeloos de Westerse cultuur over te nemen en zich te grabbel te gooien aan lichamelijke begeerten. Zijne heiligheid begrijpt toch echt niets van wat erin de wereld aan de hand is. Hij heeft waarschijnlijk ook geen benul van wat er zich onder de rokken van het Vaticaan zelf aan gezellige en intieme taferelen van zijn ondergeschikten en medewerkers zoal afspeelt. Daar heb ik zelf het nodige van beleefd, toen ik in Rome woonde.²⁶⁶

Gisteravond heeft de eigenaar van Club 58 Peter en Edwin aangeboden samen de zaak te gaan exploiteren.

266 Zie ook Memoires 1953-1957.

9 juni 1991

Op het moment dat ik de deur opendeed, hoopte ik dat er een briefje van Peter zou zijn. Wens vervuld. Ze hadden vannacht problemen met de sleutels van de garage en de hoofdingang. Edwin werd nijdig en het duurde een kwartier voor de nachtwaker hen binnenliet.

Het is koud en bijna Hollands weer.

Louis Heyneman kwam me halen voor een brunch met enkele van zijn vrienden. Neal, een Amerikaanse neger, bleek het

[p. 282]

meest succesvolle mannelijke model in Zuid-Afrika te zijn. Hij flirtte openlijk en besloot tot de toilet trick over te gaan, maar ik speel zulke spelletje niet mee en volgde hem ook niet. Dan was er nog een zwarte jongen in korte broek en nog een Indiase jongen, die buitengewoon aantrekkelijk was en helemaal mijn kleur. Later zijn we naar het huis van Louis gegaan, waar ook de blonde Afrikaan Niels Viljoen, die piano op een conservatorium had gestudeerd was. Later kwam de jonge psychiater, Marcus nog langs. Het werd een zondag gewijd aan een uitstekend gemengd samenzijn met jonge Zuid-Afrikanen, die zich zullen moeten gaan inspannen om mee te werken aan een geheel nieuwe rangorde en welvaart in dit zeer unieke land, want zo beschouw ik Zuid-Afrika for ever.

Minister voor openbare orde, Adriaan Vlok, heeft in The Star gezegd dat de politie meer zwarten zal gaan werven. Ook zal hij het politionele apparaat op alle niveaus gaan verbeteren, bijvoorbeeld door de aanstelling van een ombudsman. Dit lijkt op het eerste gezicht een krantenbericht als ieder ander maar er moet zich in de hoofden van de bestuurders van het apartheids-bewind in Pretoria toch een aardverschuiving hebben voltrokken, ook bij de traditionele zwart-wit-kijkers als Vlok. ‘I am in a hurry to get black officers into the top ranks,’ heeft hij tegen Mike Robertson van The Citizen gezegd.

Joe Slovo babbelt op televisie als een doctrinaire communist, die achterloopt op de moderne tijd. Niet apartheid, maar kapitalisme heeft alle ellende veroorzaakt zoals deze in Zuid-Afrika bestaat. Het kapitalisme verziekt volgens hem de wereld al gedurende 500 jaar. In New York slapen 70.000 arme mensen op straat. Omdat de doctrines van Stalin momenteel in de ussr worden vervalst, dreigen dezelfde euvels nu in de Sovjet Unie. Zonder socialisme zal de kloof tussen zwart en wit in het land nooit gedicht kunnen worden. Van dit laatste ben ook ik wel overtuigd. Hoewel ik eerder denk aan een kloof tussen arm en rijk dan tussen zwart en wit, twee zaken om niet door elkaar te halen. Voor mij was geen land ter wereld zo duidelijk op de juiste weg als de ussr. Maar twee obstakels vond het Kremlin op haar weg: ten eerste de corruptie van binnenuit, waardoor de idealen van het marxisme-leninisme niet werden verwezenlijkt en bovendien leden ze onder permanente sabotage door ongelovigen in het systeem, en ten tweede het obstakel van stille maar massale sabotage- en blokkademaatregelen van de geavanceerde kapitalistische landen om de Sovjet Unie heen, opdat het belangrijkste en meest omvangrijke socialistische experiment uit de wereldgeschiedenis niet zou slagen. De ‘rijke’

[p. 283]

Westerse landen hebben enkele tientallen jaren na de Tweede Wereldoorlog een geconcentreerde, vrijwel onzichtbare guerrilla tegen de Sovjet Unie gevoerd, met als uiteindelijk resultaat dat het marxistische kaartenhuis van binnenuit in elkaar aan het storten is. Toch zal het wereldwijde gevecht om een rechtvaardiger orde en verdeling van steeds schaarser wordende aardse voorraden zeker een vervolg krijgen. Dit is onvermijdelijk en voor mij absoluut zeker.

Hendrik belde dat hij van een van de aanwezigen had gehoord dat niemand tijdens de dienst voor broer Theo een traan had gelaten. Wat een luguber bericht, dat alleen al voldoende is om een brok van in de keel van te krijgen. Nellie had hem gebeld dat het ‘leuk’ was geweest. Dat bedoelde zij anders, ik ken haar. Hij wilde me met mijn verjaardag feliciteren, maar ik kapte dit meteen af.

10 juni 1991

Er lagen afzonderlijke verjaarsbrieven van Peter en Edwin.

Droomde heel vreemd dat Henk Hofland en nog iemand naar Stockholm waren gelift en op het dek van een boot hadden geslapen. Het had hen duizend gulden gekost, zeiden ze met enige trots. Wie was de ander?

Louis Heyneman zond een brief.²⁶⁷ Redacteuren bij De Kat willen de Griekse eigenaar uitkopen. Ze hebben voor 30 juni 600.000 rand nodig. Dat moet kunnen. Er is zoveel zwart geld in dit land dat van crooks aan elkaar hangt. Het moet tegelijkertijd strikt geheim blijven dat het blad te koop is, om ongewenste kapers van de kust te houden.

Eduard belde me om 08.15 uur om geluk te wensen. Erg lief. Hij heeft met klm-vracht geregeld dat er donderdag weer een lading uitgewerkte dagboeken naar Nederland kan vertrekken. Tribute pakt groot uit met Winnie Mandela.²⁶⁸ Ik heb toch wel met die dame te doen, die er al die jaren alleen voor heeft gestaan. Zij redeneert ook nu weer enigszins cockeyed op de huidige situatie en is van mening dat het anc wenst dat de wereld de sancties handhaaft ‘omdat het opeens F.W. de Klerk is - en niet Mandela - die Zuid-Afrika in een nieuw tijdperk binnenbrengt.’ Volgens Winnie was het anc altijd van plan een vreedzame oplossing voor apartheid te zoeken, in tegenstelling tot Pretoria. Zij verdenkt De Klerk ervan niet werkelijk van plan te zijn de macht uit handen te geven. Hij zou bezig zijn de wereld voor de gek te houden en heimelijk bezig te zijn een

267 Zie bijlage 85.

268 Tribute, juni 1991.

[p. 284]

systeem uit te werken, samen met puppets in de thuislanden, om de vrijheidsbeweging en het anc de wind uit de zeilen te nemen. Ik denk dat F.W. de Klerk wel degelijk bezig is de zaak om te gooien. Ik wil hem om die reden ook ontmoeten. Casper Venter moet me erbij helpen.

Ik heb Casper geschreven of hij een idee had voor de financiering van De Kat.²⁶⁹

In de vs zijn overwinningsparades gehouden voor Operatie Desert Storm en de hele bende - inbegrepen Powell, Schwarzkopf en Cheney - heeft krokodillentranen gehuild. Na het sentimentele voorbeeld van opperbevelhebber Bush konden zij niet achterblijven. Ze zijn behoorlijk gestoord daar. Cheney wilde een toespraak houden, maar werd door demonstranten weggeschreeuwd. Onbegrijpelijk dat niet de hele vs in opstand komen tegen deze kliek oorlogmakers.

Peter bracht me een bloemetje. De eerste bos in lange tijd. Lex Poslavsky stuurde me een briefje om te condoleren; er waren kaarten van Trees en ook van Kaat Verrips, de weduwe van Werner Verrips. Ben deze 66^e verjaardag erg stil door de dood van Theo.

Peter had avondeten gemaakt. Toen ik arriveerde, raakte hij compleet in een tantrum over de poes, waar ik niets van begreep en Edwin kennelijk ook niet. Maar de donderwolken trokken over. We hadden een genoeglijke maaltijd met een visje. Edwin gaat in Kaapstad optreden in zijn one-man show als The Baroness Coral von Reefenhausen. Peter zal ernaartoe gaan voor de première.

Ik heb ze later een briefje geschreven dat als ik een cadeautje voor mijn verjaardag van hun zou mogen vragen, het de wens is dat zij tot in lengte van dagen van elkaar zullen blijven houden. Toen Edwin later naar een repetitie ging, kwam hij langs om me te zeggen dat hij ‘will keep his end of the bargain.’

‘Dan ben ik gerust,’ zei ik. En dat meende ik en dat weten ze. Intussen heb ik Edwin op het hart gedrukt met Tommy, de eigenaar van Club 58, te spreken om ervoor te zorgen dat Peter enige bescherming krijgt. Er moet een professionele uitsmijter komen. Peter vertelde dat beschonken gasten soms serieuze problemen veroorzaken. Edwin antwoordde dat hij het anders zou spelen bij Tommy. Hij zou de eigenaar zeggen dat hij zich er niet veilig voelde, wanneer hij de club bezocht en er geen uitsmijter bij de ingang stond. Dat moet absoluut worden geregeld.

269 Zie bijlage 86.

[p. 285]

Pik Botha zei vanavond voor de televisie dat het anc niet langer staat kon maken op hulp van de rest van Afrika ‘aan de hand van hun zwarte vel.’ Hij noemde het misdadig van het anc aan sancties vast te houden. Intussen is Mandela in Brussel en hij bepleitte bij de eeg eveneens voorzetting van de sancties.

11 juni 1991

Ik werk en luister naar Bruckner: ideaal.

De promotie van paffen op wilde dieren is in volle gang in Zuid-Afrika. Waar Bernhard een handje van heeft in de Scheveningse duinen, of de Oranjes in het algemeen in de kroondomeinen op de Veluwe. Ze zouden nagekeken moeten worden. Je voelt je machteloos er iets tegen te doen. De Klerk heeft dringender problemen aan zijn hoofd dan olifanten redden. Een buitenlandse gek heeft 750.000 dollar geboden indien hij een zwarte neushoorn in een natuurreservaat in Natal mocht komen vermoorden. In de Kaapprovincie is een plek waar een dieren-schiet-boerderij leeuwen fokt. Buitenlanders betalen 20.000 dollar om in een afgesloten gebied wilde dieren te kunnen afschieten. Soms geschiedt dit met pijl en boog voor de verandering. In 1990 zijn 4.000 wilde dierenjagers met dit doel naar Zuid-Afrika gekomen, om misselijk van te worden. Kom er niet toe om over alledaagse dingen te schrijven. Wanneer ik op mijn dagelijkse rondje door Berea fiets, is er aan de ene kant van de weg een zwarte en aan de andere kant een witte school. Ik kwam een aardige jongen tegen, Themba, die acht jaar in de vs heeft gewoond en gestudeerd. Ik vroeg hem eens langs te komen op Circle Court, maar dat doet hij niet. Er zit nog die ingebakken schroom in van of het wel kan, als zwarte een vrijwel geheel wit gebouw binnenkomen.

Toch beginnen de straten in Hillbrow geleidelijk steeds meer op die van een township te lijken. Het wemelt er van de straatkinderen, waar het stadsbestuur niet naar omkijkt. Een en ander verandert dit vroeger zo aantrekkelijke deel van Johannesburg in een sloppenwijk. De kranten staan boordevol moorden en aanrandingen, vooral ook hier in onze wijk. Zwarten vallen het liefst in groepjes bejaarden aan. Daartegen zou Mandela nu eens zijn mond moeten open doen.

De Amerikaanse vertegenwoordiger bij de Organization of American States, Luigi Einau heeft gezegd dat de vs geen interventie in Suriname overwegen. Dat moest er nog bijkomen. Hij zei tezelfdertijd dat Amerika het gebruik van geweld nooit helemaal uitsluit. Journalisten vroegen daar op door, maar hij wilde zich er niet op vastleggen dat het niet toch zou gebeuren.

[p. 286]

In Den Haag liet Van den Broek meedelen dat de Amerikaanse waarschuwing aan Bouterse nuttig was geweest. Het was immers deze Van den Broek die eerder had gezegd een Amerikaanse militaire interventie niet uit te sluiten? Alle politieke partijen hebben hem erom bekritiseerd, terwijl de bewindsman zelf die kritiek afwimpelde alsof het hem niet aanging. Op wiens gezag kletst die man in de ruimte?

Gatsha Buthelezi stond zijn mannetje op televisie tijdens een gesprek met een Australiër. Ik heb hem in een fax mijn adhesie betuigd. Heb heel wat liever met Buthelezi te maken dan met Mandela.

Ook in Transkei schijnt het anc militaire eenheden op de been te houden. De Klerk heeft in het parlement deze guerrillabeweging opgeroepen een einde te maken aan hun gedrag, alsof ze een semi-militaire organisatie zouden zijn.

12 juni 1991

Ben om 06.00 uur begonnen. Deze week komt deel dertien gereed.

Eindelijk heeft Paul Bijvoet meegedeeld dat de sabc me niet kon gebruiken als nieuwslezer (alsof ik die baan ooit zou hebben aangenomen). Johan Pretorius had gezegd dat ik niet eens kon oplezen, maar hij kon me gebruiken in een televisiepanel. Ik gaf te kennen veel meer te willen doen. ‘Ja,’ zei Paul, ‘dat begrijp ik, als je nu maar eerst een voet tussen de deur hebt bij de sabc.’

Dozen met dagboeken vertrekken, dankzij de bemiddeling van Eduard, naar Nederland. Ze gaan regelrecht naar de Koninklijke Bibliotheek, wat me een gevoel geeft van een funeral of sorts. Erg lief van Ed.

Mijn vriend Lloyd deMause stuurde me een proef van een nieuwe studie The Emotional Life of Nations.²⁷⁰ Freud verwachtte reeds dat iemand eens de pathologie van culturele groepen onder de loep zou gaan nemen. Lloyd stelt dat naties net als individuen ‘self-destructive tendencies’ hebben. Dat zou wel eens zeer waar kunnen zijn. Lloyd onderstreept dat volkeren onder een vlag bepaalde nationale gevoelens voortdurend met elkaar delen, ook al geeft men dit niet toe of realiseert men zich dit nauwelijks. ‘It is much easier to participate in the fantasies of our time and deny their significance,’ schrijft hij in het

270 Redactie: In 2002 zou deze studie uitgewerkt als boek verschijnen bij The Other Press in New York. In 2017 is het ook vrij te raadplegen via internet: http://psychohistory.com/books/the-emotional-life-of-nations/. De paper The Gulf War as a Mental Disorder is hoofdstuk 2 in het boek.

[p. 287]

voorwoord. Hij refereert ook weer aan ‘group fantasies’ die ‘internal psychodynamics’ weergeven. Hij wil uiteenzetten waarom ‘irrational emotional states often influence our most important decisions in the real world.’ Geschiedenis heeft volgens Lloyd veel met onze innerlijke emotionele levens te maken ‘and only by putting the world on the couch can we begin to discover major parts of ourselves that we usually deny and blame on others.’

Ik beschouw deze benadering als anders, nieuw en belangrijk. DeMause zond me eveneens een paper getiteld The Gulf War as a Mental Disorder. Opnieuw stelt hij dat gewoonlijk wordt aangenomen dat ‘homocidal and suicidal acts of individuals stem from underlying mental disorders. It is less familiar to consider the possibility that homicidal and suicidal acts of entire nations - wars - might also stem from temporary mental disorders.’ Hij zegt te willen aantonen dat de Golfoorlog tegen Saddam Hoessein ‘a shared emotional disorder’ is geweest ‘with diagnostic symptoms, psychodynamics, childhood origins and course-of-illness very similar to disorders that occur in individuals.’ Lloyd is een fascinerende denker, die wegen bewandelt en neuronen tapt, die bij de meeste mensen in een eeuwige winterslaap gedompeld blijven.

13 juni 1991

Mike Morkel kwam een ontwerptekst brengen die door Nelson Mandela ondertekend zou moeten worden, een taak die Nelson Botile op zich zal nemen en waarmee we vervolgens de hort op kunnen gaan om geld te verwerven voor het massaal opzetten van goedkope woningen in de townships. Ik zei er niets voor te voelen door mddel van een oproep van een semi-communist (Mandela) geld te gaan inzamelen. Mike keek ervan op. Ik verweerde me door erop te wijzen dat zolang het anc nauw met de sacp verbonden blijft, investeerders door een handtekening van Mandela alleen maar zouden worden afgeschrikt.

Toevallig zag ik hoe een zwarte man met uitgestrekte hand naar het open raam van een bmw liep waar een blanke achter het stuur zat. Hij vroeg om een aalmoes. De bestuurder snauwde: ‘Ask Mandela!’ Ik was met stomheid geslagen.

Het schijnt dat de rechterhand van Desi Bouterse, de mij uitstekend bekende Anwar Lall Mohammed in Pretoria is. Volgens de kranten zou er worden gesproken over de verkoop van oerwouden in Suriname tegen betaling van goud en platina. Vreemd verhaal. Er stond een foto van Mohammed in The Citizen.

[p. 288]

14 juni 1991

Ik schreef Henk Herrenberg dat Theo was overleden, die hij per slot van rekening zeer hartelijk in Suriname heeft ontvangen. Ik voegde eraan toe dat er voor Suriname inderdaad veel te doen zou kunnen zijn in Zuid-Afrika en onderstreepte hier uitstekende contacten te hebben opgebouwd. Ik vroeg ook of de tijd nu rijp was dat ik zou kunnen terugkeren naar Paramaribo.

Ik kwam erachter waar Lall Mohammed logeerde, nam een taxi en na enige tijd te hebben gewacht, kwamen Lall Mohammed en zijn vrouw thuis. Hij verduidelijkte dat Zuid-Afrika de handel in gouden munten en platina aanvankelijk aan Brazilië, Bolivia en Suriname had aangeboden ter bevordering van natuurbescherming in die landen. Suriname wilde erop ingaan. Hoe het precies in elkaar zat, begreep ik eigenlijk niet en het kon me ook geen moer schelen. Het ging mij erom een persoonlijke brief voor Bouterse mee te geven, omdat ik er zeker van kon zijn dat de boodschap via Lall Mohammed zou overkomen.

Lall vertelde gehoord te hebben dat Washington er geen moeite mee heeft als Bouterse uit het leger zou stappen, en in de politiek zou gaan. Ook Den Haag zou er geen bezwaar tegen hebben. Ik dacht: wat hebben ze er in godsnaam mee te maken? Tot mijn verbazing was hij van mening dat ambassadeur Pieter Koch misschien nog wel een betere ambassadeur was dan indertijd Johan Hoekman, met wie ik toen een uitstekend contact had. Koch kwam op Surinaamse partijtjes, danste met Surinaamse dames, has gone native, wat inderdaad niet Hoek- mans sterkste kant was. Koch had herhaaldelijk om een ontmoeting met Bouterse gevraagd, die er overigens nog niet op in was gegaan. Heb vooral met geen woord gerept over de ton die ik nog van Suriname moet krijgen.

Ik belde met Karel Bagijn van het Algemeen Dagblad in Doorn en zei een bericht te hebben over Lall Mohammed in Zuid-Afrika, mits hij er 250 gulden voor zou overmaken. Hij moest dit aan de redactie vragen, maar belde niet terug. Fuck him. Daarna belde ik Sibolt van Ketel van De Telegraaf hier, die het bericht ook had gezien en had besloten er niets aan te doen. Liever lui dan moe. Zijn salaris wordt toch automatisch over-gemaakt, dus waarom je extra inspannen? Later bedacht Sibolt zich. Ik nam een taxi naar zijn huis. Hij zegde toe honderd rand voor de informatie te zullen betalen.

[p. 289]

15 juni 1991

Ik droomde van Luns. Ik haalde hem op de fiets in, maar er ging iets mis met mijn rad. Luns haalde mij weer lachend in. Ik riep hem na hem erg flink te vinden voor een oude baas. Maar uiteindelijk krabbelde ik toch weer op en sjeesde hem glansrijk voorbij. Eigenlijk zou ik voor die mijnheer deze droom eens moeten uitschrijven en toesturen.

Brief van Casper Venter vanuit het kantoor van de staatspresident. Voorlopig lijkt een ontmoeting met De Klerk nog niet te lukken.

Pik Botha is gebotst met Gareth Evans, de Australische minister van Buitenlandse Zaken die bij een bezoek aan het zwarte township Khayelitsha tegen een Zuid-Afrikaanse politieman beledigend was uitgevaren. Australiërs stellen zich voortdurend superieur tegenover Afrikaners op, terwijl je er maar niet naar moet vragen hoe ze zelf met de autochtone bevolking zijn omgesprongen.

Ik blijf ongerust over Peter, die rond 02.00 uur van de club naar huis loopt. Met zoveel gekken op straat is het levensgevaarlijk.

Eigenlijk is Hans van den Broek als de belangrijkste ‘overwinnaar’ in de Haagse politiek naar voren getreden, door diens harde opstelling tijdens de Golfoorlog, aldus schreven Arendo Joustra en Jan Hoedeman in het weekblad Elsevier, dat ik nu pas onder ogen krijg.²⁷¹ PvdA-minister Relus ter Beek was min of meer ondergedoken in Coevorden, want als minister van Defensie was hij tegen de militaire maatregelen contra Irak. Van den Broek is persoonlijk door Bush op het Witte Huis bedankt voor diens steun aan de navo. Hoe heeft Lubbers die man ooit in zijn kabinet kunnen opnemen? Er wordt thans blijkbaar internationaal gesproken over Nederland, eens bekend als ‘pacifistische dwarsligger’, nu geworden tot ‘betrouwbare navo-partner’. En dat allemaal zogenaamd dankzij deze Hans.

271 Elsevier, 16 maart 1991.

16 juni 1991

President Bush heeft tot ieders verrassing zijn vriend Robert Strauss tot ambassadeur in Moskou benoemd. De man is democraat en effectenmakelaar met belangen in de ussr. Zoiets gebeurt gewoon in Washington.

Wanneer ik bij het schrijven van deel veertien foto's of ander materiaal over Theo tegenkom, schokt me dit diep. Soms denk ik zelfs langzamerhand even koud als een ijspegel te zijn ge-

[p. 290]

worden. Ik kwam overigens verwijzingen naar afschuwelijke handelingen uit mijn leven tegen, toen ik op De Horst geld uit de tas van mam haalde of dit soms ook met de sleutel van de brandkast uit de werkkamer van mijn vader haalde. De gedachte schoot door mijn hoofd dat niemand hier ooit iets van zou merken als ik de betreffende pagina uit mijn dagboekklapper zou nemen en vernietigen. Ik besloot de passage te laten staan. Dat ben ik aan mijn dagboek verplicht.

Xan Smiley meldt in de Sunday Times dat ‘the lower Soviet leader Mikhail Gorbachev stoops, the higher it seems are the us demands he faces.’ Er wordt aan herinnerd hoe behulpzaam Gorbatsjov is geweest toen Bush zijn krankzinnige Desert Storm tegen Irak lanceerde. Wellicht heeft brave Gorby echt gedacht dat hij door Washington en de cia ‘beloond’ zou worden voor zijn collaboratie met de Amerikanen ten koste van de voormalige bondgenoot Irak.

Het blad vervolgt: ‘Washington is virtually unanimous, that Gorbachev will win not more than a few crumbs - at best, a grain credit for 1.5 billion, a most favoured nation status, more technical aid and associate membership of the World Bank and International Monetary Fund.’ In het algemeen zou het Amerikaanse beleid nog steeds erop zijn gericht Gorbatsjov en de zijnen in het zadel te houden, en het voortzetten van de kat-uit-de-boom-kijk-attitude ten aanzien van Boris Jeltsin. Ik kan me er nog altijd geen voorstelling van maken welke dramas zich hebben afgespeeld rond en in het Kremlin, nadat ik in 1987 besloot niet meer naar de Sovjet Unie te zullen reizen.

17 juni 1991

Zat rustig te werken en hoorde een hartverscheurend geblaf. Rende naar het balkon omdat ik dacht dat een hondje overreden kon zijn. Maar het bleek een hondje achter op een bakkie met een zwarte man. Het beest blafte niet gewoon. Het leek op het geluid van een doodstrijd, waardoor ik me afvroeg of het dier werd ontvoerd.

Edwin vertrok voor zijn optreden als The Baroness Coral von Reefenhausen naar Kaapstad met acht koffers, voor het merendeel gevuld met de fraaiste toiletten. Als een echte barones. Peter kwam vrijwel meteen op de koffie en bracht de poes mee. Later zette ik de cellosonates van Beethoven op. Mijn ‘hart’ opende zich. Herinneringen aan De Horst. Als ik nog een cello bezat, zou ik best weer kamermuziek willen maken. Bovendien herken ik dikwijls iedere noot. Deze muziek brengt me tot tranen.

[p. 291]

De Klerk wordt geïnterviewd op tv. Hij vergelijkt de toekomst van dit land met die van België of Zwitserland, waar de verschillende bevolkingsgroepen diverse talen spreken maar toch vreedzaam met elkaar samen leven. Dit is werkelijk geklets in de ruimte. Je kunt Vlamingen en Walen echt niet vergelijken met Zoeloes en Xhosa, om niet te spreken over het verschil van input of brains tussen Belgen onderling en zwarte Zuid-Afrikanen onderling.

18 juni 1991

Vannacht was het of Bertie Hilverdink om mij riep. Het was duidelijk zijn stem. Het maakte me ongerust. Ik heb hem meteen in New York geschreven.

Ik kreeg een brief van Karina Sukarno, waarin zij zich verontschuldigd voor het gedrag van haar moeder. De relatie tussen haar en haar moeder is momenteel ook niet al te best. Dewi doet naar iedereen vreemd, schrijft ze.²⁷²

Ik ontving knipsels over keet tussen Lubbers en Van den Broek over eventueel militair ingrijpen in Suriname. Je hebt toch met absolute amateurs te maken. Hoe halen ze het in hun hoofd? Op 4 juni schijnt de Kamer de heren ter verantwoording te hebben geroepen en toen waren zij zich beiden van geen kwaad bewust. Ze zijn zelfs niet mans genoeg recht voor zijn raap de verschillen van inzicht op tafel te leggen. Alles moet in Den Haag achterbaks gebeuren. Het is een onlosmakelijk onderdeel van de volksaard, liever liegen dan falen toegeven. Nederlanders worden ook niet met sporten grootgebracht. Sportiviteit ontbreekt dan ook in hun kladboekje.

Lubbers wilde geen inmenging in binnenlandse aangelegenheden van Suriname. Hij had natuurlijk gelijk. Van den Broek, die een aanzienlijke scheut Bush-denken in Washington is gaan halen, wilde het wel, zeker als Suriname erom zou vragen. Op de voorpagina van het nrc Handelsblad:

v.d. Broek en Lubbers leggen conflict over Suriname bij

272 Zie bijlage 87.

[p. 292]

Eveneens op 8 juni publiceerde die krant een bericht dat Washington zou conspireren om Desi Bouterse te vermoorden. Dit heeft Henk Herrenberg op een persconferentie in Paramaribo bekendgemaakt. De moord zou moeten lijken op een afrekening in het drugscircuit. In verband met deze berichten is VS-ambassadeur J. Leonard op het matje geroepen. Deze verklaarde dat de regering in Washington niets met een plan om Bouterse te liquideren te maken had. Dit soort ontkenningen is maar al te bekend. Er is immers een andere, een tweede en bovendien ‘onzichtbare regering’ in Washington die geheel op eigen houtje ongewenste binnenlandse of buitenlandse sta-in-de-wegs opruimt. Vijftien jaar geleden liep ik zelf in een toestel naar Paramaribo ook tegen een obscuur type aan, dat luid verkondigde bevelhebber Bouterse een kopje kleiner te zullen maken. Deze mijnheer Nahar uit Amsterdam zou niet lang daarna zelf een rivier in Suriname komen afdrijven. What next?

Er is weer eens een kaart gekomen van mijn Finbatt-vriendje Virtanen. Hij is nu voor de vn gelegerd aan de grens tussen Syrië en Israël.

Weer zo'n onbegrijpelijk signaal uit Moskou. Op de vliegshow in Parijs zouden Russische specialisten vertegenwoordigers van Israël wapens hebben aangeboden, waarmee de Scuds die Irak afvuurde en eveneens door de ussr waren geleverd, neergehaald zouden kunnen worden. De Israëlis spraken met Boris Bounkin van het staatsbedrijf Almaz, die de wapens aanprees als superieur aan de Amerikaanse (of Nederlandse) Patriot-raketten.

Eduard bevestigt dat hij 33 dozen met dagboeken aan mensen van de Koninklijke Bibliotheek heeft meegegeven. Ik hoop dat ze nu veilig zijn. Ik werk immers aan een reportage over de tweede helft van deze eeuw.

De cpn schijnt zichzelf na 82 jaar te hebben opgeheven.

The Citizen noemt de parlementaire zitting gisteren in Kaapstad ‘historisch’ omdat de laatste apartheidswetten officieel zijn geschrapt. apartheid is dead, aldus de krant. Ze hadden beter kunnen schrijven: ‘The black majority is flexing its muscles. We have to negotiate a new constitution in an atmosphere which is full of imponderables, though a peaceful and democratic new South-Africa is the aim. Violence continues. The anc cannot, or will not, match the efforts of reconciliation of the State President.’ Zwarten in dit land zijn lang genoeg geterroriseerd en zullen zich duizend keer bedenken voordat zij werkelijk geloven dat Pretoria het roer van rassenscheiding heeft omgegooid.

[p. 293]

19 juni 1991

Wat vrijwel niet wordt opgemerkt, maar waar Newsweek op wijst, is dat George Bush ‘his political capital’ dat hij met de oorlog tegen Irak bijeengaarde, op grote schaal aan het verbrassen is door een gebrek aan leiderschap aan het thuisfront. The New York Times heeft Bush grondig de les gelezen en noemde de president ‘petulant’ en ‘shallow’, wat eigenlijk nog veel te aardig is. Zou er hoop zijn dat deze idioot ondanks diens gigantische populariteit vanwege de Golfoorlog toch de verkiezingen volgend jaar gaat verliezen?

Time beweert dat Bush twijfelt aan de hervormingen van Gorbatsjov. De Sovjetpresident meent aanspraak te kunnen maken op 250 miljard dollar aan Westerse hulp, want zo schrijft Bruce Nelan, ‘het zou wel eens kunnen, dat voormalige Sovjetstaten elkaar met atoomwapens te lijf zullen gaan.’ Gorbatsjov ontving in Oslo een Nobelprijs, waarbij hij in een rede aankondigde dat de nieuwe wereldorde van Bush alleen mogelijk is als de ussr de hulp ontvangt die de voormalige grootmacht nodig heeft, en waar het in zijn optiek ook recht op heeft. Er speelt trouwens nog een factor mee waar Newsweek aandacht voor vraagt, namelijk Rusland als potentiële nieuwe grootmacht.²⁷³ Mijn goede vriend en collega Stephen Cohen wordt geciteerd. ‘Russia on its own would be a superpower of 150 million people - potentially “the” European power when it got its economic power together.’ Hij zou daar wel eens gelijk in kunnen krijgen, al duurt het misschien een halve eeuw voor het zover is. Ik zal nooit vergeten dat van de zestien mineralen die nodig zijn voor de moderne industrie, de Sovjet Unie van dertien ervan de grootste reserves in haar bodem heeft. Het onoverkomelijke probleem voor Brezjnev en Kosygin was in de jaren zeventig de fondsen (en de modernste technologie) te bekomen om de onvoorstelbare rijkdommen in de bodem van de ussr tot volle exploitatie te brengen.

Ik ben bij 21 juni 1972 gearriveerd en lees dat Hendrik tegen mam heeft gezegd, zijn nalatenschap aan Theo te doen toeko-

273 Newsweek, 24 juni 1991.

[p. 294]

men. Ik ben er altijd op gericht geweest voor mezelf te zorgen. Ik heb op dit moment nog 2.500 gulden in Amsterdam.

Louis Heyneman van De Kat kwam een visje eten dat door Peter werd gebakken. We reden in zijn Mercedes naar Pretoria om naar een uitvoering van La Bohème in het Staatstheater te gaan. Het bleek een Afrikaner classy affair te zijn. De haute volée van het Afrikanerdom bleek uitgelopen. Er waren misschien vier of vijf zwarte opera-enthousiastelingen onder het blanke publiek. Eén zwarte man in smoking zag ik alleen staan. Het was Mike Rantho van de Urban Foundation. Hij vertelde dat hij nog dikwijls de Vespers van Rachmaninov speelde, die ik indertijd voor hem uit Moskou meebracht.

Het publiek, en vooral het helemaal opgaan in de muziek, deed me aan het Bolsjoi denken, waar ik me eveneens dikwijls verwonderde over de vrijwel totale concentratie van de mensen tijdens ballet- en opera-uitvoeringen.

Louis vertelde dat Gerrit Olivier, een man waar ik hier al jaren mee te maken heb gehad, als eerste ambassadeur naar Moskou gaat. Zelf heeft hij een aanbod om een belangrijke functie bij een culturele stichting in Stellenbosch te bekleden, wat zou betekenen dat hij De Kat gaat verlaten. Jammer wanneer hij naar de Kaap gaat. Behalve dat hij uitstekend piano speelt, is hij altijd aardig en prima gezelschap. Bovendien gay en geen screaming faggot.

20 juni 1991

Paul Bijvoet van sabc kwam me halen om naar Hammanskraal te rijden waar een installatieplechtigheid zou plaatsvinden van honderden zwarte politiemannen en -vrouwen, die hun opleiding hadden voltooid. Er was een groot paradeveld. Er waren ook honderden ouders en familieleden van de geslaagde kandidaten aanwezig. Ik keek mijn ogen uit. We zaten bij de hoogwaardigheidsbekleders op de tribune. De inspectie door politiegeneraal Van der Merwe gebeurde met drie open voertuigen, opgetuigd met vlaggen. Een band van de politie speelde nota bene Sarie Marijs. Dan denk je toch een moment aan die andere Nederlanders, die hier 400 jaar geleden afstapten.

Na afloop was er een buffet dat niet krenterig was: er was volop voer, versnaperingen en limonades. Paul introduceerde me bij de politiegeneraal, die een uiterst slappe hand gaf. Hij bleek de man zoals ik hem steeds heb gezien. Totaal ongeschikt op die post in deze kritieke tijd.

‘Zoos are becoming an endangered species,’ meldt Time. In de

[p. 295]

vs zijn 158 geregistreerde dierentuinen en aquariums. Daarnaast zijn er wat wordt genoemd ‘1.400 roadside menageries, travelling shows and petting zoos’ in Amerika. Er blijkt een People for the Ethical Treatment of Animals (peta) te zijn opgericht, die stelt dat ‘a rat is a pig is a dog is a boy.’ Ze spreken over ‘speciesism as the politically correct counterpart to racism’. Dieren verschillen verder niet van mensen en dienen dus navenant behandeld te worden.

De vraag wordt reeds gesteld of het niet beter is om berggorillas maar te laten uitsterven dan om ze met kunst en vliegwerk in dierentuinen in het leven te houden. Wat heeft het voor zin om wilde dieren in onnatuurlijke omgevingen ter wereld te laten komen? Is het dan niet beter ze te laten verdwijnen? Volgens Time is dit laatste ‘beter’. Dag in dag uit verliest de planeet meer waardevolle soorten: 20 tot 50 procent van ‘the world's biological diversity’ kan voor het einde van de 21^e eeuw verdwenen zijn, terwijl de mensheid binnen de kortste keren zich verdubbelt. Hoe gaat dit in hemelsnaam aflopen? Ook al zijn de dieren in Kruger Park aan passerende auto's gewend, ik heb ze in ieder geval nog min of meer in ‘het wild’ gezien. Zoals vroeger mejuffrouw Buringh Boekhoudt nog een Spakenburger interieurverzorgster had in klederdracht.

21 juni 1991

Van Velzen heeft me het verslag van de hoorzitting op 15 mei l.l. van de bezwaarschriftencommissie gezonden. Ik heb Van Velzen geschreven dat ik minachting voel voor het burgermansgekonkel, het mij naar den brode staan en het met man en macht proberen te voorkomen dat ik mij als journalist kan ontplooien. ‘Mij zou het schaamrood op de kaken hebben gestaan als ik in uw commissie zou hebben gezeten met de opdracht om een zo louche overheidsaffaire tegenover het slachtoffer te moeten goed praten,’ schreef ik hem. ‘U en uw collega's fungeerden als een doorgeefluik voor hoge bazen, die de verantwoordelijkheid dragen voor de jarenlange schuinsmarcheerderij van de overheid tegenover een burger te moeten gaan zitten goed praten.’ Ik zei niet te begrijpen dat hij, Van Velzen en zijn kornuiten zich voor dergelijk gekonkel lenen in de hoop dat zij met legalistische foefjes en trucjes het pleit in mijn zaak zullen winnen. Ik vervolgde: ‘Aangezien u zich inspant voor het verdedigen van een volmaakt ontoelaatbaar optreden van de overheid, uw ministerie, de bvd en last but not least De Telegraaf ten aanzien van mij, zal ik me tot het uiterste verzetten te-

[p. 296]

gen een Staat die me voor communist heeft laten uitmaken (via handlangers als Robert Kroon), me heeft laten bespioneren, laten afluisteren, me heeft belasterd, in het geheim natuurlijk, kortom, die me tientallen jaren volmaakt onrechtmatig heeft gesaboteerd.’

‘Zij, wie dit ook mogen zijn, uw commissie, minister Van den Broek en de Raad van State, die blijkbaar menen dat het vanzelfsprekend is dat rijksinkomsten, geld van belastingbetalers, wordt aangewend om scheve schaatsen van de overheid van krom naar recht te kletsen, zijn allen misdadig bezig. Zij spannen zich in om mijn eis tot schadevergoeding af te wenden als niet ter zake doende. Na wat de overheid zich tegenover mij heeft gepermitteerd, voel ik voor hen die mij ook nu weer proberen tegen te houden, diepe minachting. Trouwens, die houding maakt het laakbare gedrag van de overheid alleen maar erger en duidelijker.

Overigens dank ik u, heer Van Velzen, dat u mij dit stuk expresse en aangetekend hebt toegezonden.’

vara-radio belde om mijn mening te horen bij de 80^e verjaardag van Juliana. Geert Mak schijnt me geciteerd te hebben, dat ik heb gezegd dat Bernhards grootste verdienste is geweest de Oranje-show op de weg te hebben gehouden. Ik schreef Bernhard en Juliana een brief met een felicitatie mijnerzijds om in het landelijke felicitatiekoor niet te ontbreken. De interviewer van de vara ging ervan uit, toen ik opnieuw een lans brak voor het publiceren van het boek van Robert Ammerlaan met Bernhard, dat ik Wim Klinkenbergs biografie bedoelde. ‘Dat moet je nu eens op Soestdijk gaan vragen waarom Bernhards eigen verhaal wordt tegengehouden.’

‘Ik zal na de uitzending in de auto stappen en het op Soestdijk gaan vragen,’ aldus de lul.

Gatsha Buthelezi heeft George Bush op het Witte Huis een bezoek gebracht. De president heeft toegezegd de sancties tegen Zuid-Afrika zo spoedig mogelijk te zullen opheffen.

Mams verjaardag, 21 juni, staat in mijn geheugen gegrift als een uitermate belangrijke dag op De Horst. Eigenlijk kan ik er met mijn verstand niet bij dat Theo er niet meer is. Hij schijnt nog een prachtig contract met Zwitserland te hebben gesloten. Ik moet nog een project volbrengen: mijn dagboek.

22 juni 1991

Ik probeer me voortdurend in de gedachtenwereld van zwarten te verplaatsen, zelfs in die van Winnie Mandela. Maar met de beste wil van de wereld zie ik niet in hoe Pretoria eerder -

[p. 297]

bijvoorbeeld in 1962 - het one man one vote-principe zou hebben kunnen invoeren, laat staan straks. Het blijft complete waanzin, omdat slechts een te verwaarlozen klein gedeelte van de massa in dit land begrijpt van wat de plichten en gebreken van een Westers democratisch model inhouden. Eigenlijk heeft apartheid de mensen van dit land beschermd tegen de chaos, die elders op het zwarte continent schering en inslag is. Bedenk bijvoorbeeld even wat sinds de onafhankelijkheid van Congo in dat land zich zoal heeft afgespeeld.

Hendrik zat bij een kachel, want het was koud in Kaapstad. Hij had zeven boeken over vliegende schotels gekocht. Het boekje dat ik met Foudraine schreef had hij ontvangen, maar weggelegd. Kennelijk als niet interessant afgedaan. Aldus ontdekte ik per telefoon.

23 juni 1991

Volgens een opzienbarende voorpagina van de Sunday Times hebben Franse wapenleveranciers onderhandelingen geopend met het anc. De Zuid-Afrikaanse delegatie werd geleid door Tokyo Sexwale. Lekkere boel. De Fransen verzetten de bakens wel vaker voor alle anderen.

Ik lees op 31 augustus 1972 dat een Maltezer van mam, Keke, in de vijver in Bilthoven lazerde en de ander, Koko, meteen alarm sloeg. Keke kwam groen van het kikkerdril uit het water. Ik zie het weer voor me en moet erom lachen. Maar moet ik een dergelijk detail in de uiteindelijke versie opnemen? Ik weet het gewoon niet.

23.00 uur

Na gedane arbeid is het lekker slapen. Bereikte 4 september 1972.

24 juni 1991

Peter moedigde me aan naar het Smuts Huis te gaan voor een lezing van Frans Engering. ‘Je moet gezien worden,’ zei Peter. De man is een lul. Vic Vernède is ook gekomen. Engering werd iets interessanter tijdens het vragenuurtje. Ik vroeg hem welke effect de failliete boedel van Oost-Europa op de eeg zou gaan hebben. Polen, Hongarije en de ddr zouden volgens hem niet te veel deining veroorzaken. Engering, directeur-generaal voor de Buitenlandse Economische Betrekkingen van Nederland, is hier met een officiële handelsdelegatie. Eindelijk. Beter laat dan nooit. Na afloop kwam warempel ambassadeur Van Buren me even groeten. Zaakgelastigde Sondaal kwam

[p. 298]

zeggen dat zijn vrouw in verwachting was. Misschien heeft Peter gelijk dat enig vlagvertoon nodig is.

Gatsha Buthelezi heeft in Londen gezegd dat het anc misdadig bezig is om nu nog op sancties te blijven hameren. De man heeft volkomen gelijk. Voor mij heeft hij altijd beter zijn hersens laten werken dan de anc'ers.

Al maakte ik nog geen notitie: vandaag was mijn vaders verjaardag. Een dag om nooit te vergeten.

25 juni 1991

Gisteravond kwam Victor langs, de township-jongen die dikwijls Peter bezoekt. Bij eerdere gelegenheden had ik hem met een smoes weer laten gaan, maar deze keer kwam hij in bed en hebben we een compleet nummer gemaakt. Resultaat, een stomme hoofdpijn en twee Chefarine-tabletten. Stond zelfs met koppijn op.

Weet niet waarom ik vandaag geen muziek om me heen kan hebben. Schiet behoorlijk op. Schreef 150 pagina's van deel veertien.

John Jansen van Galen beklaagt zich in De Journalist ook dit jaar geen visum voor Zuid-Afrika te kunnen krijgen. Dat zijn de collega's die je dan op andere punten bekritiseren, maar in werkelijkheid het niet kunnen verkroppen dat jij er wel zit.

De 20-jarige zoon van de burgemeester van Oos-Londen aan de Kaap, John Badenhorst is op het station van Kaapstad door vijf mannen gemolesteerd. De jongen overleefde een bijna dodelijk aantal steekwonden. Ik bewaar wel eens knipsels omdat de pers dagelijks vol staat met de meest walgelijke incidenten, dikwijls met dodelijke afloop. Zwarten hebben er een handje van hun slachtoffers in hordes aan te vallen, zoals hyena's een eenzame gnoe naar de keel vliegen.

Nelson Botile arriveerde om samen naar Brivik te gaan in verband met ons huizenproject in zwarte woonoorden. Ik had het hart niet hem te zeggen, nadat hij uit Soweto was gekomen, niet mee te gaan. Ik trok gauw iets toonbaars aan. Zoals hij altijd lijkt te doen wanneer hij naar Circle Court komt, ging hij eerst naar mijn toilet. De gezonde stoelgang van Botile maakt het steeds noodzakelijk alle deuren tegen elkaar open te zetten. Brivik deelde ons mee dat het inschrijfgeld voor ons plan was verlaagd tot 1.500 rand de man. Hij en Nelson boden ieder aan me voorlopig 750 rand voor te schieten.

Er was voor mij een lieve brief van Trees gekomen. Peter wilde deze absoluut lezen, kennelijk bevreesd dat ik iets aan zijn zus zou hebben geschreven wat hij liever geheim zou hebben

[p. 299]

gehouden. Dat zijn momenten die me de stuipen op het lijf jagen. Ik had er kwaad over kunnen raken, maar dat weiger ik. Hendrik zond de overlijdensadvertentie in de Kaapse kranten van Theo. Een moment was ik met stomheid geslagen, maar ook weer niet. Ik ken langzamerhand mijn pappenheimers. Ik stond er niet onder. Het is waar dat ik Theo heb geschreven, na zijn houding tegenover mij, dat ik hem niet langer als broer erkende. En dat blijft. Dus wie weet hadden ze gelijk mijn naam weg te laten. Theo zal er om gevraagd hebben. Evengoed schreef hij me in 1989 nog de lening voor de uitgave van mijn Memoires op dat moment niet nodig te hebben.²⁷⁴ Na de verhuizing in 1990 naar Hillbrow had ik helemaal geen cent meer over. Dat was het moment dat Theo ultimatum na ultimatum begon te zenden om onmiddellijk te betalen. In 1989 schreef hij nog het geld te verwachten na betaling door Suriname of Zuid-Afrika. Hij heeft kennelijk gedacht dat die gelden waren binnengekomen en ik hem in de kou had laten staan, dus zijn wantrouwen in mij heeft mij voor altijd van hem vervreemd en die vervreemding bestond nog toen hij onlangs zo onverwacht overleed. De meedogenloze sabotage van mijn bestaan door officieel Den Haag heeft rampen in mijn leven veroorzaakt, rampen die ook in mijn persoonlijke leven tragische gevolgen hebben. Tot 1989 zijn broer Theo en ik gewoon vrij close geweest. Mijn afschuwelijke financiële situatie - waarvan ambassadeur Piet Schaepman altijd zei: ‘Pas op je centjes, ze zullen je vanuit Den Haag tot de bedelstaf brengen’ - heeft mijn hele leven door vrijwel alles altijd in de war gestuurd, tot en met Micheline, Inez en Frieda toe. En als ik dan van generaal Du Toit moest horen dat mijn oudste broer Hendrik tegen hem had gezegd dat Theo zijn vrouw Nellie als een slavin behandelde, dan bekruipen mij gevoelens om ook met Hendrik en Nellie, maar liever niets meer te maken te hebben. Bovendien, wat Hendrik over mij aan Du Toit meedeelde was ook allesbehalve fris.

274 Zie bijlage 88.

26 juni 1991

Twintig miljoen rand voor onderwijs in dit land is een druppel op de gloeiende plaat en toch is het een vooruitgang voor wat betreft het Haagse beleid

[p. 300]

ten aanzien van Pretoria. Maar wanneer je bedenkt dat Nederland de fascistische smeerlappen in Djakarta al tientallen jaren helpt financieren, dit jaar met 182 miljoen, terwijl de groep van rijke iggi-landen samen dit jaar niet minder dan 9,5 miljard gulden in het generaalsregime van Suharto pompen, kan je stellen dat ze echt de kluts kwijt zijn. Wie werkelijk geholpen zouden moeten worden, krijgen 20 miljoen.

Lance Morrow schreef een essay over ‘evil’ voor Time.²⁷⁵ Evil betekent volgens deze Amerikaan een mysterie, ‘mysterium iniquitatis. We cannot know evil systematically or scientifically. It is brutal and elusive, by turns vivid and vague, horrible and subtle. We can know it poetically, symbolically, historically, emotionally. We can know it by its works. But evil is sly and bizarre. Hitler was a vegetarian. The Marquis de Sade opposed capital punishment. Evil is easier than good. Creativity is harder than destructiveness. Dictators have leisure time for movies in their private screening rooms. When Hitler was at Berchtesgaden, he loved to see the neighbourhood children and give them ice cream and cake. Saddam Hussein patted little Stuart Lockwood's head with avuncular menace and asked if he was getting enough cornflakes and milk. Stalin for years conducted the Soviet Union's business at rambling, sinister, alcoholic dinner parties that began at 10 and ended at dawn.’

Peter las Morrows artikel en zei er eigenlijk maar één waardevolle zin in te zien: ‘Different people inhabit different centuries,’ en die was van Carl Jung. Hij had gelijk.

Ik zag Saddam op cnn in het parlement zeggen, vinger omhoog, dat Egypte niet kon worden omgekocht. Maar dat is precies wat de Amerikanen wel met Moebarak hebben gedaan. Ik blijf denken dat Saddam uiteindelijk zal winnen.

Farouk al-Sharaa, de minister van Buitenlandse Zaken van Syrië zegt in Newsweek dat de vs zich gedragen als de gevangenen van Israël. ‘The United States will not win the war in the region,’ voorspelt hij. Ook al heeft Washington de slag om Koeweit gewonnen, zolang door de vingers wordt gezien dat Israël zich veroorlooft alle vn-resoluties ten aanzien van het Palestijnse vraagstuk naast zich neer te leggen met steun van de vs, zullen de Amerikanen uiteindelijk aan het kortste eind gaan trekken. Ze verdienen niet anders met hun smerige pro-Israël-spelletjes en dubbele agenda.

275 Time, 10 juni 1991.

[p. 301]

27 juni 1991

Deze dag begon met de mededeling van George Bush dat was komen vast te staan dat Irak nog beschikte over nucleaire installaties en dat de vs zich vrij voelden deze te bombarderen. Er wordt in een geest van totale wetteloosheid gedacht en gehandeld in Washington. Intussen meldt Newsweek dat Londen en Den Haag zich in West-Europa tot de meest volgzame en trouwe bondgenoten van Bush & co. hebben ontwikkeld. Hoe werkt dit in Haagse bovenkamers? Hans van den Broek, onze nieuwe Joseph Luns. Hoe krijgen ze het voor elkaar?

Heb Sonja Barend geschreven gehoord te hebben dat zij in Johannesburg is geweest, maar niets van zich heeft laten horen, terwijl ik haar en haar equipe had uitgenodigd. ‘Je bent zeker eerst de muur rondom Soweto gaan filmen, waarvan Conny Braam in ons fameuze, laatste televisiegesprek van 1986 gewag maakte?’ Ik werd toen door Sonja, Conny en het vara-televisiepubliek uitgefloten, omdat ik naar waarheid meldde dat er geen muur stond en ook niet zou worden gebouwd.

Ik sprak met de heer Roos in Pretoria, die het unisa-piano-concours organiseert om er Eduardus Halim binnen te krijgen. Televisie vertoont een angstaanjagende film over het lot van kinderen in Irak als gevolg van Amerikaanse en geallieerde bombardementen. Dat zich dit in 1991 in de wereld afspeelt, terwijl iedereen er het zwijgen toe doet. Onvoorstelbaar.

Het is 01.00 uur en ik heb 10 oktober 1972 bereikt in mijn dagboek.

28 juni 1991

Wanneer ik aan de Memoires werk, voel ik me in de zevende hemel.

Maurice Carré kwam langs. Hij stelde voor om samen miljoenen te gaan verdienen in de handel van ruwe diamanten. Vroeger geloofde ik in zulke praatjes.

In Joegoslavië is het eindelijk behoorlijk mis. Het leger heeft tanks laten uitrukken om het land bij elkaar te houden.

Louis Heyneman is door zijn collega Erna, de hoofdredactrice van De Kat, genaaid. Hij is er uitgezet en heeft zelfs geen aandelen van het blad meer in bezit. Hij voelt zich in de rug gestoken, wat me weer herinnerde aan de vele gesprekken met filmer Bill Faure, die steeds wees op het fundamentele karakter van Afrikaners er absoluut geen probleem mee te hebben vrienden te verraden. Broer Hendrik werd in zijn zakenwereldje in Kaapstad verraden door een Afrikaanse jongeman, die hij in het zadel had geholpen. Zelf staat voor mij generaal Hein

[p. 302]

de Villefort du Toit bovenaan de lijst van zogenaamde blood brothers. Na mij eerst geschreven te hebben me nooit in de steek te zullen laten in mijn gevecht om in Zuid-Afrika het hoofd boven water te houden, deed hij het juist op een moment dat ik zijn steun het hardste nodig had. Hij ging van de ene op de andere dag in lucht op. Nu is dit Louis overkomen. Ik heb Hans Sondaal op de ambassade opgebeld en voorgesteld dat Nederland een kandidaat naar het unisa-pianoconcours zou zenden. ‘Stuurt u mijnheer Roos maar op mijn dak,’ zei hij. ‘Het past prima in het herstel van de banden op cultureel gebied.’

29 juni 1991

Er zit iemand op de televisie te zwetsen over tuinieren en het snoeien van rozen. Er worden de mooiste huizen en tuinen getoond en dat is nu exact wat niet zou moeten gebeuren in een land waar het overgrote deel van de mensen in de allerarmste slums woont. Ander nieuws is dat in Durban renpaarden voor 80.000 rand en meer werden geveild. Dit soort uitzendingen in een tijd van revolutie, zoals deze zich hier nu voltrekt, zijn echt shit. Waarom toch niet meer gevoeligheid en medeleven getoond door het eigen rijkeluisleventje naar de achtergrond te verdringen?

Koning Goodwill Zwelithini van de Zoeloes heeft na een vijfdaags staatsbezoek aan Israël gezegd dat dit land een ‘shining inspiration’ zou moeten zijn voor ontwikkelingslanden in de wereld. Het lijkt wel of de vorst alleen heeft willen bestuderen hoe Israëlis erin zijn geslaagd to let the desert bloom. Verder schijnt hij met oogkleppen op in die explosieve regio te zijn geweest. Eigenlijk vechten de Palestijnen tegen Israël zoals Zoeloes en Xhosa tegen Pretoria, dus het is hoogst verwonderlijk dat hij, de koning, terugkeert vol sympathie voor het apartheidsregime in Tel Aviv.

30 juni 1991

Peter, die altijd bij me binnenstapt als hij naar Club 58 gaat, vertelde vanmiddag over zijn baan. Soms is het zeer hectisch zoals gisteravond. Betalingen worden op een computer ingeklopt, waarbij je je niet kunt veroorloven fouten te maken, zei hij. Dan zijn er twee oude dames die niet alleen over straat naar huis toe durven, die moet je dan wel een ober als begeleiding meegeven. Heerlijk dat Peters brain weer in full swing is.

Veel van wat ik terugvind in de dagboeken is een emotionele affaire. Ik zit in mijn eigen documentaire. Als een ontdekkings-

[p. 303]

reis in eigen voetsporen. Ik was dermate bezig dat ik vergat te gaan fietsen. Wat het schrijven zo superplezierig maakt, is dat vrijwel alles op zijn plaats is en de notities worden verder gedekt door de vele boeken in mijn kasten.

Vijftien organisaties, onder wie de prominente dominees Beyers Naudé en Frank Chikane, hebben een brief naar Kohl, Major, Bush en andere wereldleiders gezonden om te vertellen dat apartheid alive and kicking is. Natuurlijk is het dat. Je moet toch werkelijk geschift zijn om te denken dat met de vrijlating van Mandela, meteen een einde zou zijn gekomen aan hoe blank en zwart sinds eeuwen in Afrika of in de wereld tegen elkaar aankijken.

Sprak lang met Wijnand Mulder, die de sauna op Pretoria Street exploiteert. Hij benadrukte dat de stijging van de criminaliteit in Zuid-Afrika eigenlijk pas goed op gang is gekomen na de vrijlating van Mandela. Daarmee was de geest uit de fles en verkeerden duizenden zwarten in de veronderstelling dat de bevrijding betekende dat het bezit van blanken voortaan bezit van zwarten zou worden. Ik herinner me hoe het ondergrondse anc jaren geleden al geld ophaalde bij zwarte werknemers in door blanken bewoonde villa's en dat ze beloofden dat als de bevrijding eenmaal zou zijn gekomen, zij die villa's zouden krijgen. Ze haalden van zwarten in dienst bij blanken geld op als voorschot op wat eens van hen zou zijn. Wijnand voelt zich noch in zijn buitenhuis, noch in zijn auto meer veilig. ‘This used to be a nice country, in which blacks knew damned well, that they better stuck to the law,’ aldus een verbitterde Wijnand.

(Wordt vervolgd)