Memoires 1990-B

[p. 84]

Johannesburg

18 juni 1990

Hillbrow

Peter kwam het eerst op me af in de aankomsthal van vliegveld Jan Smuts, daarna verscheen Edwin. Heerlijk om weer in mijn eigen gedoe op Circle Court 74 te zijn.

Er lag post van Penny Hedinah, mijn oude vriendin uit Djakarta; van Toon Twiss Quarles van Ufford en van Sylvia van Lennep uit Denemarken, de zus van mijn Nijenrode-vriend Frank.

Ik val weer meteen met mijn neus in de boter. Mandela is in de vs en spreekt verschillende groepen mensen toe tijdens diners, waar men graag 50.000 dollar voor neertelt om het anc te steunen. Weer andere maaltijden samen met de zwarte leider gaan weg voor duizend dollar per bordje. Het anc kondigde aan dat er in totaal 100 tot 200 miljoen dollar aan giften nodig was om de organisatie op de been te helpen in Zuid-Afrika.

The Citizen schrijft in een commentaar vanmorgen: ‘You would think that Mr. Mandela was some kind of godlike creature, a saint, a person who was imprisoned by brutal racists simply for his political views. He was, in fact, a revolutionary, a black nationalist, who plotted with others, including several whites, to overthrow the state.’ Ergens is het verbazingwekkend dat de hoofdredacteur van The Citizen in dit late uur niet kan inzien dat het anc nooit een andere keuze is gelaten dan gewapend verzet te voeren om als medeburgers in dit land erkend te worden. Met Sukarno gebeurde in Nederlands-Indië exact hetzelfde. Hij wilde met zijn pni ook erkenning, maar ging achter de tralies, en Hatta stuurde men met Sjahrir naar Nieuw-Guinea, out of all places. De Indonesiërs hadden het geluk dat Japan hen bevrijdde. Die meevaller hebben de zwarten in Zuid-Afrika niet. Had Japan in 1942 ook Zuid-Afrika bevrijd, dan zou dit land nu dezelfde bende zijn geweest als de rest van Afrika.

Moeletsi Mbeki, zoon van Govan Mbeki, de tweede man van Mandela, schreef in de Sowetan een volmaakt onzinverhaal.¹³⁸

138 Zie bijlage 29.

[p. 85]

Op papier en in theorie zou het ideaal zijn wanneer het anc met één pennenstreek het gehele industriële park van Zuid-Afrika, inbegrepen de daar opererende multinationals, en het systeem van financiële instellingen plus de banken zou kunnen nationaliseren en overnemen. De internationale zakenwereld zou Zuid-Afrika echter bovenaan de zwarte lijst plaatsen als een risicogebied waar je geen cent in moet investeren. Nationaliseren is in de ogen van Wall Street ordinair stelen. De titel had moeten zijn: ‘Nationalisation destroys blacks’.

In De Journalist van 7 mei 1990 lees ik dat Henk Hofland Officier van Oranje-Nassau is geworden. Wel, wel. De foto vind ik zeer herkenbaar, een beetje vertederend.

Vanavond bezorgde mijn grote vriend en beschermheer Hein de Villefort du Toit me de tweede schok van mijn nieuwe leven in Zuid-Afrika.¹³⁹

We spraken telefonisch twintig minuten. Hij deed meteen vreemd en zei diep geschokt te zijn geweest door mijn brief van 28 mei, die hij ontving nadat ik naar Amsterdam was afgereisd.¹⁴⁰ Ik had geen idee waar hij over sprak, want sedertdien had ik hem ook vanuit Nederland enkele andere brieven geschreven. Ik had hem uitgemaakt voor bedrieger, wat ik me nauwelijks kan voorstellen, al is het dikwijls zo dat wie de schoen pas hem aantrekt. Hij ontkende dat hij de gegevens over Rienk Kamer per fax aan Danie Fourie zou doorgeven en daarom had hij zich vrij gevoeld iets anders te doen en ze aan zijn neef Ed Hern te geven. Kennelijk een gedachte waar hij later op was gekomen, en gemakshalve was hij ‘vergeten’ wat hij met mij had afgesproken en nu ontkent hij het gewoon. ‘U schreef mij een brief mijnheer Oltmans,’ zei hij voluit, ‘en ik zal u antwoorden.’ Ik weiger me weer op de kast te laten jagen en emotioneel te reageren vanwege dit soort oneerlijk gedoe. Ik praatte als Brugman om uit te leggen hoe ik het zag en probeerde hem te overtuigen dat we het moesten laten rusten.

Ik telefoneerde meteen met zijn assistente, Karen Bateson en meldde wat er was gebeurd, ook omdat zij er zelf bij was geweest. Ook Karen herinnerde zich dat Du Toit afsprak een fax

139 De eerste schok was die van 30 april.

140 Zie bijlage 30.

[p. 86]

naar Fourie te sturen. Vertrouwelijk vertelde ze mij dat de generaal de laatste tijd zich nogal zorgen maakte over het functioneren van zijn geheugen, en daarom had hij onlangs ter controle in een ziekenhuis een hersenscan laten maken. Zij adviseerde om hier met het oog op de toekomst rekening mee te houden.

Mijn eerste reactie op dit incident was emotioneel. Ik beloofde mezelf mijn werkelijke gevoelens nooit meer tegenover iemand anders dan Peter en Eduard kenbaar te maken. The world is taming me after all, at least almost. Wat nu tussen Du Toit en mij is gebeurd, heeft niets meer met vriendschap te maken.

19 juni 1990

De Sowetan maakt in levensgrote letters op de voorpagina bekend dat er weer een aantal politiemannen door acties van zwarte guerrilla's zijn doodgeschoten. Anderen werden ernstig gewond. Vier doden in Soweto. Ook in andere townships zijn doden gevallen. Generaal Johan Swart heeft direct aangekondigd dat personen die politiemannen aanvallen, onmiddellijk zullen worden doodgeschoten. Hoe kan De Klerk in hemelsnaam met het anc over nieuwe verhoudingen onderhandelen, wanneer het gezag onder schot van de guerrilla's blijft liggen?

Wanneer ik de brief van 28 mei aan Du Toit nog eens overlees, constateer ik dat hij op 28 mei zelf helemaal niet ontkende dat we hadden afgesproken dat hij de vragen van Rienk Kamer naar Danie Fourie zou zenden. On second thought vond hij het kennelijk beter ze naar Ed Hern te sturen, wat oké zou zijn geweest, mits hij dit met mij had overlegd. Dat is de crux van deze controverse. Moet ik dit nu toevoegen in een aanvullend briefje? Dan zou hij helemaal in zijn hemd komen te staan.¹⁴¹

Ik speelde intensief piano om de problemen met Du Toit uit mijn systeem te krijgen. Wanneer dit het einde van onze samenwerking zou zijn, so be it. Hij zit fout. Wanneer hij weigert om dit in te zien, is er niets wat ik daaraan zou kunnen veran-

141 Ik heb hem aangetekend toch een nieuwe brief gestuurd.

[p. 87]

deren. Ik zal eerlijk blijven tot het bittere einde. Ik kan en wil geen zoete broodjes bakken, met niemand.

Ik besprak het incident met Peter. ‘Willem, ik weet na vier jaar dat je Afrikaners niet in hun gezicht kan zeggen wat je denkt. Ze kruipen in hun schulp en veranderen in vijanden. Wees er voorzichtig mee.’

Ik belde een half uur met Hendrik in Kaapstad. Met Theo's gezondheid is het wonderwel goed. Hij bouwde een nieuwe garage bij zijn huisje in Bonneville. Hij had een nieuwe auto gekocht ‘met als gevolg dat Nellie hierdoor was bijgedraaid’ (zei hij letterlijk).

Ik vertelde wat me met Du Toit was overkomen. ‘Hij heeft mij een paar maal over jou opgebeld. Je moet hem gewoon laten schieten. Hij heeft nu dit geflikt. Hij zal het weer doen. He outlived his usefullness.’ Ik verdedigde de generaal, maar realiseer me dat ik met de brokken zitten. ‘Ik woon hier 43 jaar Wim en heb eigenlijk geen enkele Afrikaner vriend gemaakt.’

Hij herhaalde hoe hij ook zakelijk op een cruciaal moment in zijn leven hier was verraden door een Afrikaner partner. Hij was van mening dat ik op het juiste moment was gekomen ‘net als vliegen op stront; journalisten weten altijd wanneer ze ergens moeten zijn.’ Toen ik protesteerde tegen het gebruik van het woord stront, zei hij: ‘Okay, let's call it honey bee.’ Hij hield het dus voor glad moontlik - op z'n Afrikaans - dat Du Toit in een vijand was veranderd. Ik geloof dit niet, en Peter ook niet.

Hylke Tromp, trouwe vriend, van het Polemologisch Instituut in Groningen zond een lijst van mogelijke geïnteresseerden om in te tekenen op mijn Memoires. Hylke is een optimist. Ik zie Jan Bank al intekenen...

Het wegvallen van de Berlijnse muur veroorzaakt in West-Duitsland veel onvrede en kritiek. Andrew Gumbel meldde in The Star vanuit Berlijn dat veel West-Duitsers er nu spijt van hebben dat de muur is verdwenen. Hordes Oost-Duitsers trekken het Westen binnen en dingen mee naar banen op de arbeidsmarkt. Time vestigt de aandacht op de doden van de Eerste Wereldoorlog: drie miljoen Duitsers en Oostenrijkers, 1,7 miljoen Russen, 1,4 miljoen Fransen, 900.000 Britten, 650.000 Italianen en 126.000 Amerikanen. Ik heb eigenlijk niet veel zin om dit aan Duitsland gewijde nummer te lezen. Otto Friedrich schrijft dat een vloot van dertig gepantserde geldwagens uit Bonn in de voormalige ddr rondrijdt om 120 miljard marken te bezorgen bij bankinstellingen in Oost-Duitsland, ter vervanging van het ddr-geld. Fikse operatie dus.

[p. 88]

20 juni 1990

Ik was tot 02:00 uur bezig met het op orde brengen van de dagboeken in de kasten. Peter en Edwin kwamen inspecteren en brachten de poes mee, die voor het eerst nu mijn flat is binnengegaan en alles wat los en vast zat, heeft besnuffeld.

Om 11:00 uur vanmorgen arriveerde Samuel Kolisang met een medewerker, Jacobus Lengane, allebei Zuid-Sotho's. Het verhaal was niet anders dan wat ik de afgelopen jaren hoorde. Verraad van gemeenteraadsleden jegens elkaar, tegen de overheid en tegenover de diverse partijen. Kolisang: ‘We did three things, we managed to fight each other, we managed misusing public funds and carrying guns while doing so, and we have refused the privilege to people to hold their meetings in freedom.’ Hij stak een onthutsend en triest verhaal af over de absolute puinhoop die in de zwarte townships aan het ontstaan is, nu de bevolking meer en meer het heft in eigen handen neemt. Deze voorbode van hoe zich dat verder zal gaan ontwikkelen is uiterst somber.

Peter kwam tijdens ons gesprek even binnen en bracht de kranten terug die ik altijd aan hem geef voordat ik ze aan flarden knip. Hij presenteerde zichzelf precies zoals hij is aan mijn bezoekers. Bij het vertrek zegde Kolisang eerst een lang gebed, waarin hij God dankte mij op hun pad te hebben gebracht als mogelijke intermediair tussen hen en Dannie Hough, de baas van de Transvaal Provincial Administration. Eén zaak is duidelijk: wanneer Hough, Olaus van Zijl en misschien zelfs John Mavuso eenmaal door een nieuwe anc-regering zullen zijn verwijderd uit hun verantwoordelijke posten, zal het hek pas goed van de dam zijn en zullen de zwarten in de townships elkaar ongeremd in de haren vliegen. Ik vond het plezierig om te horen dat mijn vredesmissie tussen de vrrp van Kolisang en Sofasanke van Ephraim Tshabalala nog altijd stand schijnt te houden. Beide groepen werken nog steeds met elkaar samen binnen al het gekrakeel in Lekoa. Ik zou nog veel meer in deze sector willen doen, als ik de kans maar krijg via Sean Cleary en zijn Sandton consultancybureau. Sipho Phungulwa die weigerde in Tanzania naar het pijpen van het anc te dansen, was uit het anc-kamp ontkomen en naar Umtata, in Transkei gevlucht. Hij was een voormalige lijfwacht van Chris

[p. 89]

Hani en één van de acht anc-guerrilla's die het niet langer eens waren met de orders van bovenaf. Hij is nu reeds vermoord gevonden als gevolg van kogels uit een automatisch wapen. De vanwege de onderhandelingen amnestie verleende commandant van het guerrillaleger, Chris Hani, lid van het Politbureau van de sacp, en de secretaris-generaal van het anc, Alfred Nzo zijn in Kaapstad teruggekeerd waar morgen een driedaagse conferentie begint van de top van het anc.

Hani verklaarde toen hij voet op Zuid-Afrikaanse bodem zette dat de besprekingen een variant op de gewapende strijd waren en dat de economische ongelijkheid tussen zwarten en blanken als een schaduw over de onderhandelingen hing. Bijzonder schijnheilig was zijn opmerking dat hij het gevoel had een mokerslag op zijn hoofd te krijgen toen hij door de zwarte townships kwam. Vrijheid zou allereerst moeten worden gevoeld door de bewoners van die achterbuurten. ‘We cannot afford to have two South Africas: one very poor and one very rich.’ Voor een man die Economie studeerde in Fort Harare zijn dit puur marxistische propaganda-uitlatingen, op papier correct en natuurlijk wenselijk, maar die haaks staan op de realiteit in Zuid-Afrika en de rest van de wereld, inbegrepen Zimbabwe, een land dat hij uitstekend kent.

Hani ontkende dat het anc iets te maken met de moord op Sipho Phungulwa in Umtata, alsof de rechterhand van het anc niet zou weten wat de linker doet. Bijzonder opwekkend was wat Hani ten aanzien van Mangosuthu Buthelezi had te melden: ‘We will destroy Buthelezi politically. In fact, he is destroying himself.’ Hani schijnt niet te begrijpen dat er een wereld van verschil is tussen Buthelezi en Lucas Mangope, de leider in Bophuthatswana, die hij over een kam scheert.¹⁴²

Intussen is Nelson Mandela na een bezoek aan Canada in de vs aangekomen om als een wereldheld te worden binnengehaald. Even geschift als Ed van Thijn, heeft burgermeester David Dinkins van New York een Mandelaweek uitgeroepen. Het Empire State Building is verlicht met de kleuren van de vlag van het anc. Scholen hebben vrijaf gekregen. De Mandela's krijgen een ticker-tape parade door de stad.

Volgens het bekende recept: geef het volk brood en spelen, is koningin Beatrix in de kapel van Windsor Castle onderscheiden met de uit 1348 stammende Orde van de Kousenband. Deze idioterie zou ontstaan zijn toen koning Edward iii op een hoffeest de kousenband van een van zijn adellijke gasten op-

142 The Star, 20 juni 1990, Kaizer Nyatsumba.

[p. 90]

raapte, als gevolg waarvan de vrouwelijke gast bijna bezweek van schaamte. De hoffelijke toevoeging van de koning, bedoeld om haar de blos van de wangen te wissen, zou bijna uit een sprookje van Grimm kunnen komen.¹⁴³ Je moet toch werkelijk al ver heen zijn, om niet te zeggen geschift, om hiervoor anno 1990 naar Engeland te reizen en met een ernstig gezicht aan die bezopen poppenkast mee te willen doen? De voornaamste verdienste van het uitreiken van deze orde aan Beatrix gaat terug naar het onontkomelijke feit dat Bernhard dit ei op Soestdijk legde.

Er arriveerde een briefje van Lord Chalfont, waarvan ik een kopie naar Sean Cleary zond. Chalfont komt in september met zijn vrouw naar Zuid-Afrika.¹⁴⁴>

Ik was bij Peter en Edwin voor het avondeten. Peter had het koud waarop Edwin de verwarming aanzette. Ik vroeg of de verwarming weer lager kon omdat ik hoofdpijn kreeg van die warme lucht. Toen Peter de verwarming lager zette, ontstak Edwin een tirade af of ik me wel wat aantrok van het lot van Peter en zette de verwarming weer hoger. Ik kreeg het verwijt dat ik me niet netjes gedroeg, want als gast ga je niet klagen over de verwarming. Als het je niet bevalt, ga je maar naar huis. Ik had van Hans Lonis gehoord dat Peter hoopte dat het goed zou gaan tussen mij en Edwin. Dat lukt best, maar er zitten bij Edwin wel wat addertjes onder het gras. Ik had er weer genoeg van en ben naar huis gegaan.

143 NRC Handelsblad, 19 juni 1990, Hieke Jippes. Redactie: Honi soit qui mal y pense.

144 Brief d.d. 14 juni 1990.

21 juni 1990

Het is de verjaardag van mam. Hoe kan ik die dag, of wat 21 juni in onze jeugd op De Horst betekende, ooit vergeten. Zij zou 94 jaar zijn geworden.

Ieder mens steunt een leven lang direct of indirect op een ander, wat een denk- en gevoelsfout is. Een relatie kan maar op twee manieren duurzaam zijn: wanneer een partner bereid is de zit tegen iedere prijs uit te zitten - zoals in meer dan een opzicht bij mijn ouders het geval was (en ik bij Peter) - of, zoals ik denk dat bij Peter en Edwin gebeurt, one party simply turns a blind eye to the realities of the situation. Peter lijkt Edwin niet te zien zoals hij werkelijk is.

The Citizen meldt dat fanatieke marxisten binnen het anc duidelijk hebben gemaakt het niet eens te zijn met de wijze waarop Nelson Mandela en de leiding van de anc-sacp coalitie de onderhandelingen met de regering in Pretoria voeren. Deze

[p. 91]

warhoofden deelden mee: ‘Peace would only be possible by dismantling the state and replacing it with a new state founded on armed people (stel je even voor), organized to defend themselves with discipline.’¹⁴⁵

In New York.

Intussen gebeuren er gezellige dingen in New York. Mandela vertelde aan de The New York Times dat het anc niet met het socialisme getrouwd was, maar dat Anglo-American 75 procent bezit van de aandelen op de beurs in Johannesburg. Hij kon daarom niet toezien dat de rijkdom van het land in handen van een kleine blanke minderheid was, terwijl de zwarte meerderheid in absolute armoede verkeerde. Dat is waar. Maar je brengt geen verbetering aan door de zaak dan maar te nationaliseren en over te dragen aan empty brains.

Wat ook bijzonder handig van Mandela was, was dat hij in het hart van de vs zijn onveranderde trouw betuigde aan misschien de drie belangrijkste vijanden van Amerika: kolonel Khadaffi, Yasser Arafat en Fidel Castro. Inderdaad hebben deze drie heren het anc - Castro in Angola - tegen Pretoria geholpen. Het strekt Mandela bijgevolg tot eer dat hij op dit punt zijn vrienden trouw blijft en geen opportunistische praatjes verkoopt omdat hij onder de rook van Wall Street zijn mening verkondigt. Ik sympathiseer zelf ook met deze drie vrienden van Mandela en bewonder hem daarom om zijn heldere opstelling ten aanzien van de plo, Cuba en Libië.

Ik stond tanden te poetsen toen Peter op de deur van Circle Court 74 klopte, en even welterusten kwam zeggen. Voelde me gezegend. ‘Poes says hello,’ zei hij, maar ik vond dat hij heel ernstig keek. Ik overhandigde hem een grote stapel foto's van hem en tijdschriften waar hij in stond, die uit Amerbos waren meegekomen. Er staat hier nog een grote verhuisdoos met spullen van hem.

145 The Citizen, 21 juni 1990.

[p. 92]

22 juni 1990

Gorbatsjov heeft gezegd het voor mogelijk te houden dat hij over een paar dagen geen leider van de cpsu meer zal zijn. Gorby werd door spreker na spreker op het in Moskou aan de gang zijnde partijcongres bekritiseerd en aangevallen. Jegor Ligatsjov heeft hem met zoveel woorden gezegd maar liever af te treden. Boris Jeltsin heeft reeds gedreigd met het opzeggen van zijn lidmaatschap van de cpsu. Hoe zal dit aflopen?

Waarom gaf ik Peter gisteravond die stapel foto's en ander materiaal alleen maar door de tralies van de veiligheidsdeur in plaats van het ding open te maken en hem een zoen te geven, zoals ik het eigenlijk voelde? De uitdrukking van zijn ogen was heel ongewoon, maar zal het gevolg zijn van de botsing met Edwin op de 20ste. Dat ik zo geremd ben in het uiten van gevoelens is puur en alleen het gevolg van de de algemene situatie op De Horst in mijn jeugd, daarvan blijf ik overtuigd.

Het wordt een prachtige dag met het heerlijkste, zonnige weer van de wereld.

Nelson Botile kwam naar Circle Court. Ik zei het eens te zijn met Mangosuthu Buthelezi, die in een rede in Sandton de herverdeling van rijkdommen in Zuid-Afrika, zoals het anc steeds bepleitte, ‘in practice, the redistribution of poverty’ had genoemd. Botile bleek echter kritisch jegens Buthelezi. Diens rechterhand zou zijn afgetreden na een prakara¹⁴⁶ met vrouwen, en dit was een verzwakking geweest van Inkatha. ‘The anc has offered to meet with the Zulu king, but Buthelezi felt passed-by and said no. I would have said, by all means come,’ aldus Nelson Botile, ‘and then they would have found me chairing the meeting with the king. Gatsha thinks all the time of his position of power, but that position is secondary, he must keep the political goal of Inkatha in mind.’ Er werd geklopt en een vriend van Botile, een Zoeloe, Thomas, stond voor de deur, a real nice guy.

Het voorstel van Nelson was dat indien we door Sean Cleary's bureau zouden worden ingezet, we een missie naar KwaZulu-Natal zouden kunnen ondernemen om te bemiddelen tussen het anc en Inkatha. Mijn bezoekers waren van mening dat Buthelezi niet alle gebieden in KwaZulu meer onder controle had en dat er gedeelten van de Zoeloestaat waren, waar noch hij, noch de koning eigenlijk nog konden komen. We hadden een constructief en buitengewoon plezierig gesprek.

Newsweek behandelt de AIDS-epidemie.¹⁴⁷ In 1984 waren 4.500

146 Javaans voor affaire.

147 Newsweek, 25 juni 1990.

[p. 93]

Amerikanen met het hiv-virus besmet. In 1990 worden er iedere maand 3.000 nieuwe gevallen gemeld. Het totaal aantal bekende gevallen van aids is nu 130.000, terwijl naar schatting nog eens een miljoen Amerikanen in de aanloopfase van een ‘full scale hiv infection’ zitten. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie hebben 700.000 mensen in de wereld ‘full blown aids’, terwijl 6 tot 8 miljoen mensen de besmetting al in hun lichaam hebben opgelopen. Tegen het jaar 2000 schat men wereldwijd tussen de 5 en 6 miljoen aids-patiënten, terwijl twintig miljoen in de eerste besmettingsfase zullen zitten. Er wordt een overzicht gegeven hoe het werkt.

23 juni 1990

The Citizen publiceert een commentaar soul note. Het blad schrijft over het antwoord van Mandela in het televisieprogramma van Ted Koppel in Washington op een vraag over zijn vriendschap met Arafat, Khadaffi en Castro, de eerste zwarte schaduw over diens bezoek aan Amerika. Mandela onderstreepte dat de drie leiders het gevecht van het anc maximaal ondersteunen en ‘we have no time to look into the internal affairs of other countries.’ Een slappe verdediging. Maar dan zegt hij ook recht voor de raap: ‘We identify with the plo because they are fighting for the right of self-determination, just like we are. We are a liberation movement in the struggle to emancipate our people from one of the worst racist tyrannies the

[p. 94]

world has ever seen.’ Hij denkt waarschijnlijk echt dat het regime in Pretoria werkelijk van terreur en onderdrukking samenhangt. Maar hij kent de rest van de wereld niet, noch de zuidelijke staten van Amerika, waar ik in 1948 tot 1960 - toen Dwight Eisenhower tegen de Amerikaanse apartheid begon op te treden - dezelfde situatie aantrof, als in 1986 in Zuid-Afrika. Alhoewel, Zuid-Afrika heeft nooit een Ku Klux Klan (zoals opgericht in 1915 door William Joseph Simmons) gekend. In 1948 was het openbaar vervoer in Washington dc voor zwarten nog altijd gescheiden, evenals openbare gelegenheden en toiletten. Naar mijn mening is het in het belang van zwarten geweest dat in Zuid-Afrika de blanke en zwarte werelden aanvankelijk strikt uit elkaar werden gehouden om excessen tot een minimum te beperken. Maar ik weet dat dit heiligschennis is in relatie tot wat hierover bijvoorbeeld in Nederland wordt gedacht.

Had een afschuwelijke nachtmerrie over Peter. Je kunt in dromen je verbeelden, alsof je naar een film kijkt binnen je eigen hoofd, dat je vreselijk moet huilen terwijl je ligt te maffen. Ik betrapte Peter met een jongen in Amerbos in Amsterdam-Noord. Peter vertrok met die jongen zonder te groeten. Ik leende ongevraagd een auto om hem te gaan zoeken. Het loopt allemaal parallel aan de ervaringen met Du Toit: beduveld worden. Wat gebeurt er toch in je brein? Ik schreef Du Toit een brief.¹⁴⁸

Nelson Mandela heeft een nieuw stormpje veroorzaakt door in de Verenigde Naties te waarschuwen dat ‘armed white racists’ de levens van zijn zwarte broeders en zusters bedreigen. Hij zei dat apartheid een misdaad tegen de mensheid is en dat de sancties tegen Zuid-Afrika gehandhaafd moeten worden. In tussen zijn Joodse organisaties in de vs en overal ter wereld in verzet gekomen vanwege Mandela's vergelijking tussen het anc en de plo. Ik zei gisteren nog tegen Nelson Botile: ‘Ze trekken op Tuynhuys een flesje champagne open vanwege die verklaarde vriendschap van Mandela voor Castro, Khadaffi en Arafat, want het anc kreeg door die uitspraak belangrijke vijanden, terwijl De Klerk er alleen maar voordeel aan kan hebben.’

148 Zie bijlage 31.

24 juni 1990

Mijn vaders geboortedag. Ook Freddy Heath was vandaag jarig en Sumarto, de luitenant in het Indonesische Garuda bataljon. The long chain of appearing and disappearing souls continues,

[p. 95]

for what? Dit allemaal om de menselijke soort in stand te houden. Die soort vermengt zich steeds meer met andere soorten. Wat zou er gebeuren wanneer een chimpansee op een orangoetan zou gaan zitten? Maar die doen zoiets niet. Wat mijn vader (in Indië geboren) noemde ‘de lijsters met de lijsters en de merels met de merels.’ Breinen worden nu ook niet meer stap voor stap ingevuld en voor het leven klaar gestoomd, maar breinen liggen anno 1990 onder een bombardement van informatie, waardoor inderdaad ‘dolgedraaide breinen’ in het leven worden geroepen, wat de titel van het boekje van Foudraine en mij zal zijn.

Ik ben het eens met het commentaar in de Sunday Times. Deze krant pleit voor een consequent optreden tegen alle vormen van geweld, zonder dat de kleur, zwart of blank, daar een rol bij speelt. De tijd van accepteren van geweld is voorbij, zowel voor de overheid als voor anc en pac.¹⁴⁹ Sunday Star beschrijft de ‘Supermandelamania’ in de Big Apple met ‘mob scenes’ in Harlem - het Soweto van New York - of hoe in de vn en overal waar Nelson en Winnie verschijnen de mensen elkaar verdringen om een handje te mogen geven.¹⁵⁰ Het blad komt eveneens met een commentaar waarin wordt geanalyseerd wat er gebeurt als de ‘lunatic fringe’ in het geweer zou komen. Professor Pierre du Toit van de universiteit van Stellenbosch schrijft over hoe ‘de tirannie van de minderheid nu wordt vervangen door de tirannie van de meerderheid.’ Ook de leider van de Conservatieve Partij, Andries Treurnicht waarschuwt dat een one man-one vote verkiezing ‘would subject the white people of their political rights and their right to live as a white community. In the end they would lose everything. The thought of a non racial democracy based on a supposedly nonracial population is in total contradiction of the basic human realities of South-Africa. Therefore, if we ignore the reality of ethnicity, we cannot preserve real human rights and group rights in our country.’ Treurnicht zegt zelfs: ‘We demand a white election now because the Government does not have a mandate for what it is doing.’ Met die club en hun aanzienlijke aanhang heeft De Klerk eveneens terdege rekening te houden. Sefako Nyaka sprak voor de Sunday Star met Chris Hani. Hij vertelde: ‘I went to the Soviet Union, doing basic guerrilla training and learning the principles of secret underground work.’ In Zimbabwe functioneerde Hani reeds als ‘a commissar’, ‘his task is to ensure that political work is organized and

149 Sunday Times, 24 juni 1990.

150 Sunday Star, 24 juni 1990.

[p. 96]

to see to the welfare of the comrades, because the guerrilla's strength is his conviction in his cause.’ In de ussr geleerd, puur rood geklets. ‘A commissar has to convince his comrades every day that ultimately victory is inevitable. Umkhonto we Sizwe (mk) is an army of the oppressed with a mission to deprive the regime of the monopoly of violence - violence which has kept us enslaved for so many years,’ een gedachte waar ik natuurlijk wel mee sympathiseer. Toch denk ik dat het mk-leger van Hani niet meer nodig zal zijn en in zeker opzicht te laat komt, want Pretoria gooit het roer om vanwege de sancties, maar ook vanwege het bezwijken van het regime in Moskou, waardoor afsplitsingen als de mk ook niet langer een werkelijke bedreiging vormen. ‘A nuisance,’ ja, maar hanteerbaar.¹⁵¹

Peter en Edwin kwamen naar de vorderingen in mijn flat kijken. Peter bracht een kop soep mee. Hij is heel erg koel tegen me en manifesteert zijn band met Edwin door hem ‘ventje’ te noemen. Ik wacht rustig af. Edwin draagt langzamerhand vijftig procent van alles wat ik ooit voor Peter mee hen gebracht. Nu draagt hij ook mijn leren lievelingsjack, waarvan mejuffrouw Buringh Boekhoudt de bruine wollen manchet opnieuw voor me breidde. Maar dat is prima, want het is zowel voor Peter als mij te strak geworden. Toch irriteren die dingen me.

151 Idem.

25 juni 1990

Gisteren kwam ik Hoflands artikel over het geheugen tegen.¹⁵² Het is een soort memoires. Vriendjes zijn hem lang bespaard gebleven. ‘Ik had een moeder, dat was genoeg.’ Hij was enig kind. Dan volgt een passage over mevrouw Hofland die me zeer treft. Ik kende haar immers uitstekend. ‘In ieder geval weet ik (van vroeger) veel meer dan de meeste mensen,’ schrijft hij. Dat denken ze allemaal, schreef ik in de kantlijn. Wat hij er verder over schrijft, wat betreft datgene wat hij zelf zou hebben onthouden, zie ik als wishful thinking. Toch ademt het artikel de Hofland zoals ik hem op Nijenrode leerde kennen, en toen hij mijn meest dierbare vriend was. Wat is er toch allemaal gebeurd dat we nu dit ellendige stadium hebben bereikt? Voor het eerst zond ik hem een kaart, maar ik maakte eerste een kladje. Je kunt natuurlijk ook uit je geheugen schrijven in plaats van van geschreven dagboeken uitgaan, zoals ik al 55 jaar doe.

152 Haagse Post, 13 juni 1987, zie bijlage 32.

[p. 97]

Vanmiddag heb ik een uur en een kwartier met Sean Cleary doorgebracht. Hij liet me de oprichtingsstukken zien van een nieuwe stichting, gericht op het bemiddelen bij problemen in de townships, waarbij strategieën moeten worden ontworpen hoe daarmee om te gaan. Hij stelde voor dat ik consultant zou worden van die stichting en daarmee mijn opgebouwde netwerk in zwarte townships bij hen binnen zou brengen. Dit zou dan allengs kunnen worden uitgebreid. Het materiaal wat hij me liet zien, was uitermate gedegen. Kennelijk besteedt Cleary ook veel werk uit aan andere bedrijven.

Sean Cleary stond er voor open om een invitatie te sturen aan Rienk Kamer, maar was hij geschikt om namens de beurs van Johannesburg een uitnodiging te sturen? Ik dacht bliksemsnel na en realiseerde me dat ze binnen de kortste keren zouden ontdekken dat Kamer in de vs in de bak had gezeten, dus misschien beter niet. Eind augustus is er een investeringsconferentie in Johannesburg. Hoe dit te regelen?

Ik moet met deze kans, die ik uitsluitend aan Du Toit en zijn contacten en bemiddeling heb te danken, natuurlijk heel voorzichtig omspringen. Cleary zei als gebaar van goede wil mij vast een eigen kantoor te willen aanbieden. Ik verwachtte bij deze aanloop dat hij eveneens over een renumeratie zou beginnen, dus ik antwoordde vragenderwijs of dit niet te vlug ging. Hij wilde in ieder geval van Karen en mij samen een memo hebben over de plannen die we met Botile en Kolisang zouden kunnen ontwikkelen.

Het Nederlandse kabinet vindt het nog te vroeg om een begin te maken met het terugdraaien van sancties tegen Zuid-Afrika.¹⁵³ Je schaamt je dood voor je eigen regering. Ze luisteren in Den Haag liever naar Mandela en zijn rooie vriendjes, dan naar De Klerk, die een heroïsch gevecht is aangegaan om een accommodatie te vinden die in het voordeel van zowel zwart als blank Zuid-Afrika zal uitpakken. Den Haag zit er altijd naast, net als in Indonesië en Suriname. Vroeger zou ik meteen Lubbers een brief hebben geschreven. Ze zijn het niet waard. Why bother? Iemand had via Radio Nederland gehoord dat Brunswijk in Frans-Guyana was gearresteerd en dat hij politiek asiel in Nederland had aangevraagd. Dat zal niet moeilijk zijn voor deze Surinaamse Klaas de Jonge.

153 NRC Handelsblad, 16 juni 1990.

[p. 98]

26 juni 1990

Ik ervaar het als buitengewoon onaangenaam dat ik het zowaar met de basterd George Bush eens ben, dat hij Mandela & co. op de vingers tikt dat ze kalmer te werk moeten gaan bij het anc nu er een reeks belangrijke maatregelen zijn genomen om de verzetsbeweging tegemoet te komen. De Klerk probeert een wonder te verrichten door met een minimum aan bloedvergieten een einde aan een in wezen koloniale machtspositie te maken in het rijkste en meest geavanceerde zwarte land van Afrika.

Opmerkelijk overigens dat Mandela, die het zo langzamerhand naar het hoofd moet zijn gestegen, bij de officiële ontvangst op het Witte Huis tegen de Amerikaanse president met zoveel woorden zei dat hij niet wist waar hij over sprak. Hij is zijn Robbeneiland-manieren nog niet echt kwijt.

The Citizen publiceerde vanmorgen een gaaf commentaar over Winnie Mandela. Zij kraamt aan de zijde van haar man blijkbaar de nodige onzin op deze Amerikaanse reis uit. In een massabijeenkomst in Harlem riep zij: ‘We want to count on you... that if things go wrong at the negotiating table... we know you will be there with us when we go back to the bush to fight the white man.’ En verderop weer: ‘If anything goes wrong, I will be the first to go back to the bush, take up arms and fight.’ Sean Cleary zei gisteren ook al: ‘Die dame is haar hele leven nog nooit in de bush geweest.’ Winnie Mandela is hopeloos beschamend voor haar man.

John Kilroe, de baas van Shell in Zuid-Afrika, heeft in de zon-

[p. 99]

dagskranten een pagina tekst laten plaatsen, die voortreffelijk en verstandig is.¹⁵⁴ Dat zouden de brandstichters van benzinestations in Nederland maar eens goed moeten lezen, of anders Klaas de Vries met zijn lota-club, of last but not least Wim Kok, die over Zuid-Afrika slechts babbelt aan de hand van horen zeggen.

Deze flat met balkons heeft een paradijselijk uitzicht op Transvaal, zeker bij het meer dan schitterend weer. Heb toch maar naar Ruud Lubbers geschreven.¹⁵⁵

In Time veel aandacht voor het bezoek van Mandela aan de vs. Het blad benadrukt dat George Bush de beroemde Zuid-Afrikaan naar het Witte Huis nodigde, om aan te geven dat hij wel degelijk begaan is met de problemen van zwarte burgers. Slechts negen procent van de zwarte Amerikanen heeft op Bush gestemd. Bush was nu een prima gelegenheid geboden om via de held van Afrika aan zijn populariteit bij zwarte Amerikanen te sleutelen.¹⁵⁶

Om 16:15 uur kwam Nelson Botile naar Circle Court om te overleggen, hoe we onze taak voor Sean Cleary het beste zouden kunnen vervullen. Omdat Nelson bleef zitten, bood ik aan een biefstukje te bakken, waarop hij zijn vriend Thomas opbelde, die ook verscheen. Later toen we aan tafel zaten, vertelden ze dat Afrikaners nooit zwarten in hun werkkamer uitnodigden, laat staan dat ze mochten gaan zitten. Ze bleven dan in ieder geval staan, terwijl mee aan tafel gaan om te eten helemaal uit den boze was. Het zit dus allemaal wel erg diep. Ik dacht: op De Horst was dit hetzelfde. De chauffeur of de tuinlieden kwamen soms in huis, hoed in de hand en bleven staan. Die waren blank. Ik denk trouwens niet dat ik de klusjesman in dit gebouw, Johannes, hier aan de dis zou uitnodigen. Botile was een voormalig burgemeester. Ik liet hun lezing van de gebeurtenissen dus maar passeren. Botile valt bijna altijd tijdens onze discussies in slaap en steekt mij soms daarbij aan.

154 Zie bijlage 33.

155 Zie bijlage 34.

156 Time, 2 juli 1990.

27 juni 1990

The Citizen schrijft vanmorgen terecht dat De Klerk tijdens zijn internationale rondreis een uitstekende indruk maakte en alle autoriteiten waren bereid water in de wijn te doen ten aanzien van de sancties.¹⁵⁷ Maar toen kwam Mandela eroverheen en werd de klok weer teruggedraaid - ook in Den Haag. Toch

157 The Citizen, 27 juni 1990.

[p. 100]

heeft de Assistant Secretary of State for African Affairs Herman Cohen duidelijk gemaakt dat het hameren van Mandela op het voorzetten van de gewapende strijd - ook na wat De Klerk inmiddels al heeft gedaan - in Washington niet wordt geapprecieerd. Cohen weet dat De Klerk ook te rekenen heeft met de conservatieve Afrikaners, zoals Jaap Marais van de Herstigte Nasionale Party waar men ervan uitgaat dat het doel van het anc blijft de blanken te verjagen en te vernietigen.

Mijn goede vriend en collega Sam Mabe publiceert een commentaar in de Sowetan, waarin hij ervoor pleit jonge schoolgaande kinderen niet te betrekken bij anti-apartheidsdemonstraties en andere acties gericht op het ondermijnen van de apartheidsstaat, acties die in de eerste plaats de ouders aangaan. ‘We have had instances,’ schrijft Sam, ‘where children have established kangaroo courts in which they appointed themselves as policemen, prosecutors and judges in domestic disputes. Elderly men and women have been dragged by physically out of their beds, to be subjected to hearings, were whipped with sjamboks. All this is done in the name of the struggle and under the supervision or with the knowledge of adults in one or the other community or political organization.’¹⁵⁸ De commentaren van Mabe zijn altijd gericht op de toekomst van nieuwe generaties en jongeren die uiteindelijk dit land zullen gaan opbouwen en besturen. ‘Eerste klas,’ zegt Du Toit van een artikel dat zijn instemming heeft.

Peter bezocht mijn flat en bracht de poes mee. Edwin is voor opnamen op een filmset.

In een rede van 45 minuten verklaarde Mandela - vergezeld van Winnie - aan het Amerikaanse Congres dat Washington het prerogatief over het moment van opheffen van de sancties tegen Pretoria, aan het anc moest overlaten. Mandela presenteert zich aan de wereld alsof hij de enige en onbetwiste stem is van dit land, wat een nogal overtrokken indruk geeft.

Ik ontving een brief van Antonio de Almeida Santos, de dirigent, en een vriend sinds Yale. Zijn hoofdkwartier is nu zijn buitenhuis in Saint-Rémy-de-Provence in Zuid-Frankrijk, want de villa in Miami wordt nu bewoond door Lynn, de vrouw van wie hij is gescheiden. Jammer. Hij heeft ook een flat in New York gekocht. Hij vloog naar Londen om in Covent Garden te dirigeren (toen hij me schreef). Zijn uitvoering van La Juive van Halévy heeft hem een Prix du Disque opgeleverd.

158 Sowetan, 27 juni 1990.

[p. 101]

28 juni 1990

De tegenslagen zetten zich voort. Terwijl ik Sean Cleary voorstelde om samen met Nelson Botile een bemiddeling in KwaZulu-Natal van de grond te krijgen, worden we al weer afgetroefd door een voorstel van de Pan African Congres (pac) om hetzelfde te doen. Ik telefoneerde met Botile. We gaan toch verder met ons plan.

Gisteren kwam Nina Overton naar mijn flat. Zij werkt op de Randse Universiteit in het bureau van Willem de Klerk, de broer van de president. Ik vroeg haar mij in contact met hem te brengen, omdat ik met hem zou willen overleggen hoe we een boek over de bedoelingen en het beleid van president De Klerk zouden kunnen samenstellen.

Opvallend is dat de Sowetan vanmorgen op de voorpagina afdrukte dat dominee Frank Chikane, algemeen secretaris van de S.A. Council of Churches - de club van Tutu, Beyers Naudé en Boesak - voor 700.000 rand een huis van twee verdiepingen in township Diepkloof aan het bouwen is, zoals de krant het noemt ‘fit for a king’. Onbekend is hoe de dominee uit Soweto aan het fortuin is gekomen, om de nieuwe woning te betalen.¹⁵⁹

Buthelezi heeft leden van het Amerikaanse Joodse Comité op bezoek gekregen in Ulundi en nogal opportunistisch in een rede gezegd dat zwart Zuid-Afrika niet de mening van het anc deelde om Arafat, Castro en Khadaffi als helden te beschouwen. In die kwestie sta ik dichter tot Mandela dan Buthelezi, want wat de Amerikanen met deze drie hebben uitgespookt, is misdadig. Ik denk dat Buthelezi mogelijk de feiten onvoldoende kent.

Er bevinden zich 400.000 zeehonden bij Port Nolloth nabij Kaapstad. Er zullen er 30.000, waarvan 25.000 jonge, worden doodgeknuppeld, want er is een nieuwe fabriek neergezet om ze ‘te verwerken’. Een afschuwelijke zaak.

In de dierentuin bij Washington is een eerste reageerbuistijger ter wereld gebracht. We zijn hartstikke gek.

De familie Gorbatsjov staat in Time.

Een kostbaar plaatje: kindermeisje Mina Thobedi paste op de veertien maanden oude baby van haar me-

159 Sowetan, 28 juni 1990.

[p. 102]

vrouw, toen twee zwarte mannen haar duizend rand boden, want een medicijnman in een township wilde het kind hebben. De vrouw weigerde en haar foto verscheen in The Star.¹⁶⁰

Sello ‘Chicco’ Twala, de zoon van een Soweto shebeen-koning¹⁶¹ is als componist/producer aan de top gekomen in de popmuziek en is er schatrijk door geworden. Hij schreef en produceerde het nummer Too Late for Mama, en haalde er ‘triple platinum’ mee.¹⁶² Er gebeurt zoveel in dit land waar de buitenwereld geen notie van heeft, en waar pers en televisie geen oog voor hebben. Wat zou ik niet allemaal op de Nederlandse televisie willen en kunnen laten zien als ik maar een kans kreeg, bijvoorbeeld een interview met Twala thuis in Soweto. Of een dagje met hem meegaan.

Simon Barber meldt in Business Day dat Winnie Mandela iedere keer tijdens het bezoek aan de vs de vuist in de lucht steekt en ‘Amandla!’ roept ‘but her husband is apparently less amused.’ Winnie schijnt de ene blunder na de andere te begaan. Wanneer ze bijvoorbeeld in een publieke toespraak zegt: ‘If you are a Communist in South Africa, nobody want to come near you,’ dan kijken Mandela en gevolg uiterst verstoord. Maar Winnie blijft haar gang gaan. Op een avond zei ze zelfs tegen de toehoorders: ‘When we get back to the hotel, I am going to be in trouble.’ Ze beseft dus haar man steeds in verlegenheid te brengen, maar ze gaat ermee door.¹⁶³

Bracht een bezoekje van twintig minuten aan Hennie Le Roes, medewerker van Ed Hern, de neef van generaal Du Toit, om te zien wat we in samenwerking met Rienk Kamer van de grond zouden kunnen krijgen. Ik gaf hem het boek Geld van Rienk plus diens laatste nieuwsbrief. Ik gaf hem een overzicht wat Kamer van hem wilde weten.¹⁶⁴

The New York Times leverde vandaag kritiek op Mandela dat hij ‘changed the rules at the expense of F.W. de Klerk by reserving for the anc and a black majority the right to decide when the us should lift sanctions.’¹⁶⁵ The Citizen meldt dat het anc,

160 The Star, 29 juni 1990.

161 Een shebeen is een illegale bar/club.

162 Black Enterprise, volume 33, 1990.

163 Business Day, 29 juni 1990.

164 Zie bijlage 35.

165 The New York Times, 28 juni 1990.

[p. 103]

Cosatu, het United Democratic Front en het South African Youth Congres een nationale staking gaan organiseren in de week van 2 tot 9 juli a.s. met het doel de gezagsstructuur van KwaZulu-Natal te ondermijnen en om Gatsha Buthelezi en zijn Inkatha-partij verder te isoleren.¹⁶⁶ Beide groepen strijden al zes jaar in KwaZulu-Natal. Deze ‘burgeroorlog’ heeft al drieduizend slachtoffers geëist. Buthelezi heeft de voorgenomen stakingen veroordeeld, maar tegelijkertijd riep hij zijn aanhangers op zich verantwoordelijk te gedragen. Iedere keer valt het weer op dat Buthelezi verreweg superieure brains heeft, zeker vergeleken met de moedwillige onrustzaaiers.

Het anc, aldus een commentaar in The Star, roept op om de ‘warlords’, de leiders van Inkatha, te arresteren, wat niet zal gebeuren, want koning Goodwill Zwelithini zal zich zeker niet overgeven.¹⁶⁷ De situatie in KwaZulu-Natal wordt verder bemoeilijkt door de weigering van het Pan-Afrikaans Congres en de aan haar verbonden vakbond Nactu aan de staking deel te nemen. The Star wijst er terecht op dat het anc en haar bondgenoten bezig zijn een oorlogstoestand voor de Zoeloes te creëren, die weinig kans van slagen heeft wat betreft het door de knieën gaan van koning Goodwill of prins Gatsha Buthelezi.

Ook het voor zwarten geschreven weekblad City Press schrijft dat het anc er wel erg gemakkelijk vanuit gaat voor heel zwart Zuid-Afrika te spreken. ‘We find this arrogant and naïve.¹⁶⁸

Dit is dus ook wat me ertoe heeft gebracht het boekje Listening to the silent majority te schrijven dat binnekort zal verschijnen. Een commentaar, squatter towns, in Business Day maakt gewag van de prognose dat tegen het jaar 2000 er 24 miljoen zwarte Zuid-Afrikanen rond de grote steden zullen wonen.¹⁶⁹

De komende tien jaar zullen 8 miljoen zwarte Zuid-Afrikanen naar de steden trekken. Daarvoor zal ‘mass housing’ nodig zijn als men wil voorkomen dat er nog meer ‘squatter towns’ met planken en zinken daken door de mensen zelf worden gebouwd, meestal op illegaal in beslag genomen grond. Het zakenblad wijst erop wat er te wachten staat. ‘Armies of squatters will appear very soon in parks, on golf courses, and along highways or railway lines. The movement has already begun.’

Ik ontmoette Karen Bateson in het Johannesburg Sun Hotel. Zij wilde nadere bijzonderheden hebben over mijn contacten in townships en schreef alles op. Ze sprak over het opzetten van

166 The Citizen, 28 juni 1990.

167 The Star, 29 juni 1990.

168 City Press, 1 juli 1990.

169 Business Day, 29 juni 1990.

[p. 104]

databases, om daarmee te werken. ‘Wat ze eigenlijk in de zwarte woonoorden nodig zouden hebben, zijn vrije verkiezingen,’ zei ik.

‘Onmogelijk,’ antwoordde ze terecht, ‘vanwege de intimidatie der verschillende lokale partijen.’

29 juni 1990

Cecilia Brits en een meisje kwamen met twee ontwerpen voor de omslag van mijn boek Listening tot the silent majority. Ze zeiden links te zijn en spraken zich kritisch uit over apartheid. Ik probeerde het wat te nuanceren, maar hun oordeel stond al vast. Het was toch een aardige ontmoeting.

Peter kwam gisteren nog langs en vroeg me wat er tussen mij en Edwin aan de hand was. Ik zei dat Edwin zich nog steeds jaloers gedroeg, wat nergens voor nodig was omdat ik met Peter gewoon een vriendschap heb, verder niets.

Wandelde een uur in het zonnetje in de stad. Dit land is een paradijs. Peter zou ook eens in de stad moeten wandelen. Ik zag een aanplakbiljet waarop 1.000 rand werd uitgeloofd voor wie een gestolen baby terugbrengt. Ongelofelijk.

30 juni 1990

Willy Venter bracht gisteren de laatste drie boekenkasten. Ben daarom heel de dag bezig geweest mijn boeken te organiseren.

1 juli 1990

Ik luister naar het pianokwartet van Gabriel Fauré, dat we op De Horst dikwijls speelden en later voerde ik het op Yale uit. Ik kreeg de plaat van Jim Carmichael, die er ook al niet meer is. Ik heb toch een heel ander leven gehad dan mijn beide broers.

[p. 105]

Ik kreeg weer een aardige brief van Hans van Ketwich Verschuur.¹⁷⁰ Ook een faxbericht van Dennis Livson. Hij heeft dus geruchten gehoord over wat werkelijk mijn geschilpunt met Marcel van Dam is, de man die weigert de televisie-uitzending uit 1986 over Soweto en de beruchte muur van Conny Braam om de zwarten binnen te houden te corrigeren. Mijn twist met die mijnheer gaat over de integriteit van Sonja's programma, that is all.¹⁷¹

Mijn vriend Themba arriveerde. Hij vertelde over een conferentie van zwarten aan Yale in 1985, waarbij afgevaardigden van het anc en het pac elkaar letterlijk te lijf gingen, omdat ze het niets eens konden worden. Hij is er dan ook voor dat de nieuwe generatie zwarten alle bestaande zwarte partijen die uit het verzet zijn voortgekomen, moesten opheffen om geheel nieuwe zwarte politieke bewegingen op te richten. Hij is het eens met de portee van het citaat van Alexander Mitscherlich dat ook Zuid-Afrika zich moet aanpassen aan nieuwe realiteiten.

We hadden even wrijving over de uitlatingen van Mandela in de vs ten aanzien van Khadaffi, Castro en Arafat, maar hij wil me toch meenemen naar zijn grootmoeder in Soweto. ‘Oké, maar dan wil ik er ook blijven slapen,’ zei ik. Dat kon. Er zou een mat op de grond worden uitgerold. Ze hadden ontdekt dat de ‘hut’ van zijn grootmoeder op een kerkhof stond, want er werden schedels in de bodem ontdekt. Hij vond het logisch dat mensen geen gemeentebelasting betaalden, want er is zestien jaar niets voor de mensen gedaan. Hij stelde voor samen op vakantie naar Transkei te gaan.

Misschien zijn dit de heerlijkste momenten. In een lange stoel op het terras, genieten van de zon, een zacht briesje, en dan de ogen sluiten. Vervolgens welt bijna meteen de sfeer van de de weldadige tuin van De Horst uit mijn jeugd in me op, met de klanken van Fauré op de achtergrond.

Ik wandelde naar de flat van collega Otto Krause in Parktown en vertelde over Themba, die hij graag wilde ontmoeten. Krause beschikt over enorm veel informatie, want hij heeft alles wat hier gebeurde vanaf Hendrik Verwoerd meegemaakt. Ik zou eigenlijk de kennis van deze man willen tappen in een boek. Maar als hij dan even later absolute onzin over Sukarno spreekt, twijfel ik weer.

De sabc vertoont Spartak van Katchaturian door het Bolsjojballet gedanst.

170 Brief d.d 26 juni 1990.

171 Zie bijlage 36.

[p. 106]

2 juli 1990

Nelson Mandela trekt verder door de vs en heeft nu verkondigd ook de indianen te willen gaan helpen in hun strijd tegen Washington. Heel handig dus. Generaal Magnus Malan heeft het ‘globetrotten’ van Mandela veroordeeld en gezegd er niet over te piekeren om ‘soldaten’ van het anc in het Zuid-Afrikaanse leger op te nemen.¹⁷²

Peter Applebome meldde in The New York Times dat het voornaamste gevolg van de reis van de Mandela's door de vs is ‘that the passionate feelings of pride and renewal aroused by Mr. Mandela can have profound consequences for American blacks.’¹⁷³ De keerzijde van de medaille.

Minister Ali Alatas van Indonesië is in Peking en schijnt na 23 jaar de diplomatieke betrekkingen tussen China en Indonesië weer op gang te willen brengen. Wordt de hoogste tijd.

Simon Barber beschrijft hoe George Bush en minister James Baker van Buitenlandse Zaken zich niet hebben laten meeslepen door de Mandela-gekte tijdens het bezoek aan Amerika van Nelson en Winnie.¹⁷⁴

172 The Citizen, 2 juli 1990.

173 The New York Times, 1 juli 1990.

174 Sunday Times, 1 juli 1990.

3 juli 1990

Kaffer Mandela is nu in Londen en beging opnieuw een blunder. Deze keer heeft hij zich met de ira en Noord-Ierland bemoeid en heeft verkondigd dat Engeland en de ira moeten gaan onderhandelen, waar zowel Margaret Thatcher als Neil Kinnock meteen negatief op reageerden. Eigenlijk heeft hij misschien wel gelijk ook, maar Londen is geen Pretoria. Wat in Zuid-Afrika opgaat, kan niet op Noord-Ierland worden toegepast. Er zitten hier weer heel andere voetangels en -klemmen aan het conflict. In ieder geval ontketende Mandela een gigantische rel.

Vanmorgen kwamen Rinus Wijnbeek en diens zoon Dirk naar Circle Court. Hij is nu 50 jaar en wurmde zich bij de sabc naar binnen en wil hier nog tien of vijftien jaar werken. Hij nam de video en folder over de kloosters in de Lage Landen mee, die Wim Hazeu hier op televisie wil brengen. Ik beschouw Rinus toch wel als een vriend van het eerste uur in dit land. Hij zei het normaal te vinden dat de bisschoppen in Crossroads mij

[p. 107]

vroegen het gebed te zeggen ‘want jij als oudste op dat moment, was het dichtst bij hun voorouders. Je moet niet onderschatten - dit is Afrika, niet Europa - wat voodoo betekent in de psychologie en het gedrag van zwarten.’

The Star bekritiseert Magnus Malan voor diens kritiek op het anc, kritiek die niet van te voren met het bureau van De Klerk zou zijn afgestemd en waardoor hij onnodige problemen zou hebben veroorzaakt. Ik ben het eens met de kritiek van Malan. Het lijkt me hard nodig dat zijn stem meeklinkt in het concert van verzoening. Ook professor Lawrence Schlemmer van het Centre for Policy Studies aan de universiteit van Witwatersrand, verklaarde dat Malan absoluut niet ‘out of step’ met het kabinet was, maar alleen duidelijker dan andere ministers zei wat uiteindelijk iedereen wel degelijk denkt.

Karen Bateson heeft voor de zoveelste keer een afspraak afgezegd, waardoor er weer een week voorbij is gegaan waarin niets is gebeurd. Ik heb Sean Cleary nu een tweede memo gezonden, dat ik toch zijn aanbod wil aannemen om vast te komen werken in de voor mij gereserveerde kamer in zijn kantoor.

Hendrik meldt dat het slechter gaat met Theo, die een gebrek aan rode bloedlichaampjes zou hebben. Hij noemt het leukemie. Hoe kan dit allemaal? Was het eenzelfde probleem als zich bij moeder voordeed in haar laatste dagen? Wat hangt ons boven het hoofd? Peter heeft momenteel ook weer veel last van zijn rugprobleem.¹⁷⁵

175 Gevolg van een blessure die hij jaren geleden opliep toen hij van een schip de Adriatische Zee in dook.

4 juli 1990

De Wit Wolve hebben een aantal bomaanslagen gepleegd, onder andere bij het Vrye Weekblad.¹⁷⁶

Oscar Dhlomo is benoemd tot directeur van de Board of the Development Bank of Southern Africa. Hij is onder de pannen. Maar eigenlijk is hij als politicus te waardevol voor die functie.

Het onderlinge gekrakeel in Moskou neemt steeds dreigender vormen aan. Jegor Ligatsjov bekritiseerde het zig-zagbeleid van Gorbatsjov, wat door Sjevardnadze met verve werd verdedigd. Desondanks koos het partijcongres van de cpsu met 3.166 tegen 1.046 stemmen Gorbatsjov als voorzitter van het Staatscomité, dat binnen tien dagen met nieuwe partijregels op de proppen zal moeten komen. Time publiceerde een overzicht van de huidige hoofdrolspelers.

176 The Citizen, 4 juli 1990.

[p. 108]

Pieter Lakeman zond het contract en een promotietekst voor het boek met Jan Foudraine.¹⁷⁷

Nu alle kasten zijn afgeleverd en ik mijn boeken heb uit kunnen sorteren, zijn Peter en Edwin (met poes) de flat wezen inspecteren. Peter vindt het gezelliger dan Amerbos en noemt het ‘een nest’. Ik ben er ook erg gelukkig mee en volkomen tevreden met de twee gigantische kamers en balkons.

177 Zie bijlage 37.

5 juli 1990

Ben diep geschokt. Mijn collega en vriend Sam Mabe, die ik steeds heb bewonderd, is vermoord. Hoe is dit godsterwereld mogelijk? He was one of the best and brightest. Levens betekenen in dit land niets. Het is angstwekkend.

Heb eerst een brief aan Eduard geschreven. Hij was sterk in mijn gedachten.

Er is op Wimbledon een Joegoslavische tennisser verschenen, Goran Ivanisevic, die ik buitengewoon aantrekkelijk vindt en die bovendien als een razende roeland aces slaat. Eindelijk een levensteken van ambassadeur Van Buuren, met een vreemd verhaal dat ik een eerdere brief niet zou hebben gekregen. Natuurlijk ontving ik niets.¹⁷⁸

Ontmoeting met Karen Bateson. Ze vroeg opnieuw, alsof we dit nooit eerder besproken hebben, wie mijn contacten in de zwarte gemeenschap waren en schreef alles nog eens op. Wat wil ze eigenlijk? Intussen ben ik nog steeds niet bij Sean Cleary begonnen. Ik legde uit dat ik in Crossroads en de townships in Transvaal had ondervonden gemakkelijker het vertrouwen van de bevolking te kunnen winnen dan van Afrikaners. Dit scheen haar te irriteren. ‘Blacks feel now they can run their own affairs and they are anti-foreigners.’ Ik dacht: nee, juffrouw, Afrikaners en u zijn anti buitenlanders, die zich anders en gelijkwaardiger jegens zwarten opstellen. Ook Nelson Botile was het eens dat Karin onzin klepte. Ze vertelde dat er een overeenkomst met mij werd ontworpen, opdat beide partijen precies zouden weten waar zij aan toe waren. Toen zij over een vergoeding van 800 rand per maand sprak, moet ik met enige verontwaardiging hebben gezegd: ‘Dat is het salaris van een

178 Zie bijlage 38.

[p. 109]

vuilnisophaler in Kaapstad, althans wat die mensen na een staking kregen.’ Ze vertrok geen spier en zei mijn opmerking goed te begrijpen. Zij werkt aan een Masters Degree in Nationale Strategie bij Hein du Toit. Er zijn momenten dat ik bij de pakken neerzit, en denk: ik kan de vleugel verkopen, naar Amsterdam terugkeren en op een uitkering gaan zitten zoals Hans Lonis. Van Du Toit hoor ik absoluut niets meer en alle deuren hebben zich, lijkt het, hermetisch gesloten, in tegenstelling tot hoe het er uitzag toen ik begin dit jaar na het gesprek met president De Klerk besloot de sprong naar hier te wagen.

Ik vertelde Peter het contract met Lakeman te hebben getekend, maar dat ik toch Jan Foudraine als enigszins gaga beschouw. ‘Ach Willem, dat waren Nietzsche en Reich ook,’ zei hij, ‘and still they were quite special.’ Dit zijn de dierbare momenten met Peter.

De Daily Mail schrijft over een brief van 47 politici en academici, onder wie Georgii Arbatov, aan Gorbatsjov gericht en in Komsomolskaya Pravda was gepubliceerd. Zij vragen om het leger weg te halen van de exclusieve controle van de cpsu en het onder parlementaire controle te plaatsen. Ze zijn gek. Wie denkt dat de ussr rijp is voor een Westers systeem moet zich laten nakijken. De ondertekenaars gewagen ervan dat het leger in handen is van conservatieve diehards. Onbegrijpelijk dat Arbatov hieraan meedoet onder het motto van eerst boter dan kanonnen. Bij de huidige machtsverhoudingen in de wereld blijft de dreiging van Sovjetkanonnen onontbeerlijk om de idioten in Washington in toom te houden. Wil ook Arbatov naar een totale Amerikaanse militaire alleenheerschappij? Hij is gek. Sinds ik hem bijna twintig jaar geleden voor het eerst in Moskou ontmoette, is er heel wat veranderd in zijn brein.

6 juli 1990

Kon niet slapen, tegen mijn gewoonte in en was om 03:45 uur op. Hoe kom ik uit de huidige problemen?¹⁷⁹ Ik zal rustig en kalm te werk moeten gaan. Ik heb een beroep gedaan op de directeur-generaal van Buitenlandse Zaken, Marc Burger, die me verzekerde dat zijn deur altijd voor mij open zou staan. Ik vertelde in diplomatieke termen de indruk te hebben dat ambassadeur Nothnagel in Den Haag in handen van mijn vijanden was gevallen ‘want in 35 jaar journalistiek bedrijven maak je vrienden, maar ook vijanden.’ Ik lichtte hem in over de botsing op 6 juni l.l. in de werkkamer van Nothnagel in Den Haag en

179 Ik had toen nog geen idee hoe Buitenlandse Zaken te werk was gegaan om mijn verblijf in Zuid-Afrika te verpesten.

[p. 110]

waar ik zoal mee bezig was. Ik benadrukte dat mijn vestiging in Zuid-Afrika in Nederland enige aandacht had getrokken, omdat ik bovendien wilde demonstreren vertrouwen in de toekomst hier te hebben.

Er verscheen een foto van de zoontjes van de vermoorde journalist Sam Mabe, Nkululeko (9) en Bandile (11) in The Star. Het gaat me door merg en been. Jabulani Patose belde uit Sebokeng om samen naar de begrafenis van Mabe te gaan. Ik bracht Jabulani tenslotte bij Sam binnen. Maar ik heb geen auto dus dat kan weer niet.¹⁸⁰

Foudraine zond nieuw toegevoegde, ellenlange monologen voor ons boek, waar ik op deze manier niets tegenin kan brengen. Ik heb Pieter Lakeman geschreven hier niet mee akkoord te kunnen gaan.

Schitterende wedstrijd tussen Becker en Ivanisevic.

180 The Star, 6 juli 1990.

7 juli 1990

Marcel van Dam had tegen Dennis Livson gezegd dat ik ‘boze brieven’ aan hem schreef. Dit vond Livson vervelend en hij verweet me dit. Dan zie je maar weer wat Van Dam voor een figuur is. Ik heb Dennis geschreven dat ik verheugd was indertijd te horen dat hij de vara ging leiden, eindelijk brains bij die club. Ik geloof hem indertijd zelfs geschreven te hebben best onder hem te willen werken. Ik heb hem thans in een brief er-

[p. 111]

aan herinnerd dat de enige reden dat ik hem schrijf, het gelazer met Sonja Barend is, die Conny Braam in een interview met mij betrok, die vervolgens krankzinnige verhalen ophing over het apartheidsregime. En met gelul over een muur die om Soweto gebouwd zou worden om de zwarte bevolking in quarantaine te plaatsen mij in discrediet probeerde te brengen. Sonja en Braam probeerden vervolgens de lachers op hun hand te krijgen ten koste van mij, die als verdediger van Pretoria werd opgevoerd. Tegen leugens over Pretoria zal ik me zeker verzetten. Alle pogingen die zaak gerectificeerd te krijgen, strandden sinds 1986, dus inderdaad heb ik er Van Dam over geschreven. Op deze manier probeert Van Dam leugens te verspreiden om mij als de veroorzaker van problemen voor te stellen, terwijl het mij uitsluitend om eerlijke journalistiek gaat. Marcel van Dam is geen knip voor de neus waard.

Het anc, Cosatu en de udf hebben buitenlandse diplomaten in Zuid-Afrika verzocht om Gatsha Buthelezi links te laten liggen. Dat is de ware aard van deze mensen, die straks de lakens willen gaan uitdelen. Teken aan de wand.

8 juli 1990

Ik heb Wim Klinkenberg van de nvj geschreven dat ik de koffer die ik vijf jaar geleden in Havana bij ambassadeur Coen Stork in goed vertrouwen achterliet, volkomen leeggehaald heb teruggekregen. Of de nvj me wil steunen bij een claim op Buitenlandse Zaken om schadeloos gesteld te worden. Zo gedraagt zich de bei uns populaire ambassadeur Stork in werkelijkheid, naast het feit dat hij zijn huisdieren op straat laat dumpen als hij met verlof moet.

Ik kwam een bandopname met Gerard Croiset tegen en draaide een stukje. Alsof hij in de kamer met me zat te praten. ‘Ik stem nooit, ik wil niets met politiek te maken hebben. Er moeten capabele mensen komen,’ zei hij. Maar capabele mensen gaan niet in de politiek.

In KwaZulu-Natal zijn al 90.000 hiv-gevallen geconstateerd. De City Press maakt melding van een studie dat binnen acht jaar achttien procent van alle Afrikanen tussen 15 en 60 jaar hiv-positief zullen zijn. Dit kan niet waar zijn. Op dit moment zou een op de honderd zwarten in Zuid-Afrika aids hebben.¹⁸¹

Ik vind het heerlijk om de klok uit De Horst in mijn werkkamer te horen slaan, de klok die mijn ouders bij hun huwelijk

181 City Press, 8 juli 1990.

[p. 112]

kregen. Waarom? Niemand kan het uitleggen. Of misschien toch. Peter zou zeggen return to the womb.

Samuel Kolisang belde vanuit het kantoor van de oude zakenman Ephraim Tshabalala. Ze zeiden: ‘We need your advise about what to do in a new world.’ Dat is nu precies waarom ik hier ben, en hier zou willen werken.

Vanavond ben ik enkele uren op Pretoria Street geweest to feel the mood. Groepen jonge zwarten, soms met stokken, onrustig en soms bedreigend. Later ontstond een ruzie op de beruchte hoek waar dagga (marihuana) wordt verhandeld. Twee blonde binken, detectives in burger, probeerden een kleine zwarte jongen achterin een gele politieauto te wurmen, maar de jongen vocht als een leeuw. Ze kregen het niet voor elkaar. Tot een andere jonge blanke toeschouwer, die zei in militaire dienst te zijn, er zich mee ging bemoeien, en tegen beide politiemannen zei dat ze hem moesten loslaten. De ruzie liep hoog op, en de voorbijganger trok zijn hemd uit om te gaan knokken. In de verwarring smeerde de zwarte jongen hem. Hij deed dit door het hemd waaraan hij werd vastgehouden over zijn hoofd uit te doen. Ik vroeg deze militaire omstander waarom hij de twee politiemannen in burger was afgevallen terwijl zij hun werk deden. Ik kreeg geen antwoord. De daggagebruiker werd al enige tijd gezocht. De twee blonde jongens werden uitgejouwd toen zij wegreden. Ze zeiden geüniformeerde agenten te zullen gaan halen. Er is in dit land natuurlijk ook geen beginnen aan de drugshandel aan te pakken.

Later raakte ik in gesprek met een lange zwart jongen, die de hoofdhandelaar van dagga op Pretoria Street is. Hij gaf toe een soort bendeleider te zijn. Hij had een aantal jaren in de gevangenis gezeten. Hij was aan drugs verslaafd.

Laatst was zijn moeder onverwacht thuisgekomen en was gewaargeworden dat hij had gerookt. Zij was hem aangevlogen. Hij zei precies te weten wanneer geheim agenten bewapend waren, en waar zij hun revolvers hadden verstopt, zoals in een laars. Hij praatte maar door. Trieste ervaring. Omdat Duitsland de wedstrijd tegen Argentinië had gewonnen, begonnen toeterende auto's door Hillbrow te rijden. Het was niet te doen. Ging naar huis.

9 juli 1990

Nelson Mandela is volgens The Times in de Britse hoofdstad teruggekeerd ‘on a wing and a gaffe’. De blunder zou verband houden met wat hij over de ira opmerkte, terwijl hij ook niet van plan is zijn vrienden Castro en Khadaffi te verloochenen,

[p. 113]

omdat Washington dit zo graag wil. Ik bewonder Mandela juist om die loyaliteit en weigering zich te laten intimideren via chantage met dollars.¹⁸² Zo zei Bung Karno in 1956 voor het Amerikaanse Congres dat hij zijn eigen niet-gebonden koers volgde en niet zou buigen voor een Niagara van dollars - of van roebels for that matter. Dat is immers de kern van non-aligment. Dat journalisten bij The Times, waar een krant wordt gemaakt die in het Gemenebest wordt gelezen, dit nog altijd niet op de feiten in plaats van op emotie kunnen waarderen, blijft onbegrijpelijk. Ik heb het voorrecht gehad dat de architect van de Bandungconferentie in 1955, de voorloper van de Beweging van Niet-Gebonden Landen, me dit persoonlijk heeft uitgelegd. Maar ik ben dan ook naar hem toegegaan om veel van hem te leren.

De krantenjongen noemde me ‘ou baas’, waar ik van schrok en wat me toch amuseerde. Ook vroeg ik de twee (blanke) monteurs van onze lift voor een kopje koffie binnen. De een zei: ‘I better do not buy a gun, because when I get mad at these blacks, I start shooting.’ De ander zei: ‘I have no respect for De Klerk who grabbed the job from Botha just prior to the election,’ wat waar is. Misschien is het wel juist om er vanuit te gaan dat De Klerk zal worden weggestemd als er morgen verkiezingen zouden plaatsvinden.

Ik belde met Bill Faure. Hij zei: ‘The sabc television can not be trusted. They are building up the right by condemning Chris Hani for having said on Sunday that the sadf could not remain operating in the new South Africa. It is pure incitement via television.’

Tot mijn verbazing belde André Haakmat. Ambassadeur Herrenberg was bij Jerry Rawlings in Ghana geweest en had vanuit Parijs Haakmat verzocht naar Frankrijk te komen. ‘Ik heb de hele nacht met hem gesproken. Eerst wilde hij niet over u spreken vanwege een brief die u heeft geschreven. Ik heb hem echter gezegd dat u ondanks alles, inbegrepen dat u nu uw huis heeft moeten verkopen vanwege de missende 100.000 gulden uit Suriname, achter de bevelhebber bent blijven staan.’

‘Dat is waar,’ had Herrenberg geantwoord. Haakmat is als gast van Bouterse voor een week naar Suriname uitgenodigd. ‘Ik heb dit in beraad gehouden,’ aldus Haakmat ‘en gezegd, dat ik nu als advocaat voor u optreedt en ben momenteel dus niet in een positie hierop in te gaan, althans niet zonder dat de zaak Oltmans is opgelost.’ Ik heb Haakmat herbevestig dat tien pro-

182 The Times, 8 juli 1990.

[p. 114]

cent van de ton van Suriname voor hem zou zijn, als hij het geld binnen wist te halen. Haakmat zei dat Herrenberg had gezegd: ‘Geef me tien dagen om die schuld van Oltmans in orde te brengen.’

Ik ging meteen naar de flat van Peter om te vertellen dat als de ton van Suriname zou komen, ik Amerbos zeker niet zal verkopen, en zoals iedereen me adviseert zal verhuren. Hij vroeg of ik al gegeten had, en drong erop aan: ‘You should steam your vegies not cook them.’ Dat is Peter.

10 juli 1990

Ik heb Cleary een fax gestuurd dat ik morgen wil beginnen. Onvoorstelbaar wat er in Moskou gebeurt; een burgeroorlog staat voor de deur. En Kohl en Mitterand bieden in feite aan om onder het mom van miljardenhulp de boel over te nemen. De klootzakken denken dat ze daarmee het oosten kunnen omhalen en een nieuw te exploiteren financieel imperium kunnen stichten, met volop goedkope arbeidskrachten en goedkope grondstoffen.

De golf van geweld is nu ook overgeslagen naar Namibië. We zitten midden in een revolutie van steeds groter wordende verwachtingen. Net als in Zuid-Afrika totaal onrealistisch.

Belde Dirk Keijer. Hij zei dat de Sovjets langzaam maar zeker met geld over de brug kwamen en dat ik binnenkort ook wat zal krijgen. Ook zou de catalogus met Sovjetbedrijven snel komen. Ik heb daar meteen Du Toit over ingelicht.

Ik ben blij dat ik Time nog kan lezen, want als je het van de Zuid-Afrikaanse media moet hebben, weet je niets van wat er in de wereld gebeurd, laat staan over de Sovjet Unie.

Ik ben als een bezetene alle bewaarde knipsels uit de garage in Amerbos op datum in mijn dagboeken aan het stoppen, zodat het schrijven aan de Memoires later wat makkelijker zal zijn. Ik kwam ook nog brieven van Frans Kellendonk en de vader van Jan van Wieringen tegen. Ik zal die jongens nooit vergeten.

Brunswijk was in de Vaste Kamercommissie, en Frans Weisglas voerde weer het hoogste woord. Zij denken dat Brunswijk namens de granmans komt, maar dat is complete onzin. Wat zijn het toch een miserabele amateurs in Den Haag.

Heb nog geen enkele reactie vernomen van Cleary, op mijn fax om morgen te beginnen. Ik hou me maar rustig.

Peter geniet van mijn platenspeler en radio. Gisterenavond luisterde hij naar de casettes van Jan Foudraine over zen, wat hij complete onzin vond.

Het verschil tussen de zwarte en de blanke televisie is enorm,

[p. 115]

zelfs in de tv-reclame. Het probleem is niet alleen dat de eerste en derde wereld onder een dak moet komen, maar dat ook de eerste en derde wereld-psyche gemengd moet worden.

11 juli 1990

Ik was om half zes opgestaan omdat ik naar Strategic Concepts wilde gaan. Op sabc hoorde ik een gebed: ‘Here, opdat ik vandaag met geduld en voorzichtigheid mijn besluiten zal nemen.’ Ik besloot om toch maar thuis te blijven, want Cleary, noch Karen had gereageerd op mijn fax. Ik ben inmiddels zo achterdochtig ten aanzien van iedereen aan het worden dat ik beter nog maar even afwacht.

Ik moet deze dag maximaal gebruiken. Ik heb zes uur lang knipsels opgeruimd. Ik kwam zelfs nog knipsels uit 1945 tegen. Had ik die maar gehad toen ik het eerste deel van mijn Memoires schreef. Nu heb ik er niets meer aan.

Om elf uur 's avonds belde ik broer Hendrik. Hij was bij Theo geweest. ‘Hij heeft een wondje aan zijn been en daar komt limonade uit,’ zei Hendrik. Hij vond dat het niet goed ging met Theo. Ik vertelde over het uitblijven van een reactie van Cleary. ‘Dat is Zuid-Afrika,’ zei hij. Het is vreemd dat ik niets hoor, maar ik blijf kalm. Ik zal naar Nelson Botile bellen. Ben nog naar de sauna geweest; de gebruikelijke gangbang affaires.

Heb vandaag niets van Strategic Concepts gehoord, maar de dominee zei vanmorgen dat ik geduld moest hebben.

12 juli 1990

Ik stond om half 6 op en vond dat het lang genoeg geduurd had en ben naar het kantoor van Cleary gegaan. Bij de bushalte kwam ik Karen tegen. We kwamen als eerste aan op kantoor waar ik begon met het lezen van kranten.

Karen kwam na een kwartier terug naar mij. Ze had blijkbaar met Cleary gesproken. ‘May be you don't like this,’ zei ze. Ik dacht: daar gaan we weer. Maar ik heb inmiddels genoeg ellende meegemaakt om er nog opgewonden van te raken. Ze leek me steeds meer van Strategic Concepts weg te drijven. ‘Only a retainer is possible,’ zei ze.

‘I had hoped for that,’ zei ik stellig. ‘Met Danie had ik afgesproken voor 800 rand per maand per 1 juli te beginnen.’ Danie was een ander departement. Ze zei ook dat er in de zwarte gemeenschap nog niets gedaan ging worden, misschien over een jaar, misschien eerder. Ik begreep er niets meer van. Ze waren goed te spreken over het voorstel ten aanzien van Bu-

[p. 116]

thelezi en mijn contacten met Botile, maar ik had me met de overheid ingelaten. Zij vond dat ik me beter moest profileren en me uitsluitend zakelijk moest verbinden met Sean. Dat werd dan de afspraak: ik moest Sean Cleary schriftelijk een nieuw voorstel doen wat ik wil en verwacht. Later deze maand zouden ze over mijn nieuw voorstel een besluit nemen. Ik voelde me verschrikkelijk, maar liet niets merken. Ik sprak vervolgens nog even met Danie die ook al terugkrabbelde. Een chauffeur bracht me thuis. Ik zag toen ik wegging Karen staan smoezen met de secretaresse van Sean Cleary. In ieder geval hoopt ze dat ik zou proberen mijn nieuwe voorstel vandaag nog af te geven omdat ze zeker weet wist dat Cleary morgen de hele dag op op kantoor is.

Om half twaalf was ik weer thuis en belde eerst met Du Toit, die nogal koel deed. Hij vertrekt zondag naar Boedapest. Helaas een kort een gesprek. Dan maar pianospelen. Ik wilde Du Toit nog een fax sturen, maar ben extra voorzichtig geworden en heb me ingehouden. Laat hij eerst maar op reis gaan.

Ik denk dat ik vanavond een rustig en paginagroot memo voor Sean Cleary heb geschreven, wat ik op Karens appartement heb afgegeven. Ik zal zien wat er nu gaat gebeuren.

Ik ging vervolgens eten met Bill Faure, Obie en Robin Moser. Bill meende dat het eerst een stuk slechter zou gaan met Zuid-Afrika voor het beter zou worden. ‘De Klerk heeft een riskant besluit genomen, maar we moeten ermee doorgaan.’ Hij was het beu steeds door de Afrikaners een mes in de rug te krijgen en dat ze veel van de ellende zelf hebben veroorzaakt met hun apartheid. ‘Nu wonen alle zwarten bij elkaar in townships and areas, het zijn gewoon tijdbommen.’ Bill was door de sabc verraden. In de vs wordt Shaka Zulu voor de vijfde keer uitgezonden, maar Bill ziet er geen cent van. Ook gebruikt sabc muziek van Shaka Zulu zonder enige vergoeding af te dragen. Bill wil een tv-special maken en daarin uitleggen wat er op dit moment plaatsvindt. Bill vindt het van belang dat De Klerk zal slagen in zijn opzet. De Klerk moet in het programma de centrale figuur worden. Hij had er met sabc en Casper Venter over gesproken. Casper zou zorgen dat Treurnicht en Mandela mee zouden doen. Treurnicht zou in vijf minuten uitleggen wat hij als president zou doen. Bill wil vervolgens laten zien wat er zich dan in het land zou gaan afspelen. Bill wil het goed aan de blanken uitleggen. Hij had private financiering geregeld, want met overheidsgeld zouden ze nooit kunnen zeggen of laten zien wat ze zouden willen. De opname van het programma zou binnen vier weken voor elkaar kunnen zijn. Maar toen

[p. 117]

bleef het stil. Er komt zelfs geen afwijzing voor de productie. Ik zei hem dat ik contact zou opnemen met Venter, maar hij wilde niet meer. Voor Bill was het te laat, hij is niet meer geïnteresseerd. Gekwetste trots.

13 juli 1990

Ik ga toch contact opnemen met Venter over die tv-special van Bill. Het zou zomaar kunnen dat hij het etentje gisteren op poten had gezet in de hoop dat ik mij er in zou mengen. Maar ik zal Bill ook een fax sturen dat ik wel een vergoeding verwacht als de film toch gemaakt gaat worden. Hoewel Bill had gezegd geen interesse meer te hebben, kun je in deze jungle niemand op zijn woord geloven.

Boris Jeltsin heeft zijn lidmaatschap van de cpsu opgezegd. Jammer dat je daar nauwelijks iets over ziet op de Zuid-Afrikaanse televisie. De toestanden in Polen waar Volodja het over had, slaan over naar de Sovjet Unie. Het wordt steeds spannender.

14 juli 1990

Mijn vriend, de student Themba wipte binnen. Hoe heb ik hem er die dag tussen al die studenten in Soweto in een oogopslag uitgepikt? Hij zei van mening te zijn dat de jonge generatie zwarten in zijn land noch naar Mandela, noch naar Buthelezi luisterden. Alle problemen in KwaZulu-Natal waren te herleiden tot het schisma dat is ontstaan tussen de traditionele Zoeloe stamhoofden en de nieuwe generaties. ‘Mandela en Buthelezi should lunch together,’ zei ik.

‘What good would it do?’ antwoordde Themba.

‘You have to start somewhere. That is how it worked between Mandela and De Klerk.’

‘Buthelezi was sent by the anc to secure KwaZulu-Natal for the anc,’ zei Themba. ‘Instead he built his own powerbase on the basis of tribalism.’ Hij gaf aan dat de nieuwe generatie zwarten het geen moer kan schelen of hun leiders uit specifieke stammen zijn voortgekomen. Hij vond Mandela en Buthelezi veel te ver af staan van de wortels van zwarten.

Bladerde in Modern Man in Search of a Soul, wat ik in 1968 - als direct gevolg van de ontmoeting met Peter en door hem gestimuleerd - heb gelezen.¹⁸³ Ik onderstreepte toen: ‘Our world is so exceedingly rich in delusions that a truth is priceles’ (p. 46). Hoe waar, om nooit te vergeten. Even verder: ‘The meeting of

183 C.G. Jung, Modern Man in Search of a Soul, Harcourt Brace & Co., New York, 1933.

[p. 118]

two personalities is like a contact of two chemical substances: if there is any reaction, both are transformed.’ (p. 49).

De Sovjet Unie staat op de kop. Samen met Boris Jeltsin zijn ook de burgemeesters van Moskou, Gavril Popov en van Leningrad, Anatoli Sobtsjak uit de cpsu gestapt. Er schijnt een leegloop van de Communistische Partij aan de gang te zijn. Onvoorstelbaar. Drie jaar geleden, bij mijn laatste korte bezoek aan Moskou, was iets dergelijks nog ondenkbaar, al was ik er reeds enige tijd van overtuigd dat Michail Gorbatsjov een absolute ramp was.

Ik studeerde op mijn lievelingsstukken Fantaisie Impromptu van Chopin en Consolations van Liszt.

15 juli 1990

Het 28^ste partijcongres in Moskou lijkt op een ramp af te stevenen. Een van de 4.657 afgevaardigden stelde zelfs voor om het hele Politbureau naar huis te sturen. De prominente econoom Leonid Abalkin heeft openlijk gezegd dat het socialisme niet meer populair is en dat de ussr naar een vrijemarkteconomie moet over schakelen. Intussen kreeg de conservatieve communist Jegor Ligatsjov nog altijd het warmste applaus van de afgevaardigden. Er is in Moskou een ramp in de maak, zoals ik al enige tijd heb zien aankomen.¹⁸⁴

184 Time, 16 juli 1990.

16 juli 1990

Sam Mabe is ter aarde besteld. Onbegrijpelijk.

Helmut Kohl is Gorbatsjov te hulp gekomen. Zij zouden nader tot elkaar zijn gekomen over de toekomstige militaire status van Duitsland ten opzichte van de Sovjet Unie. Zij gaven samen in Moskou een persconferentie. Gorbatsjov heeft verder de staatstelevisie en -radio van de ussr losgekoppeld van de cpsu, terwijl duizenden mensen in de Sovjethoofdstad demonstreren voor het opheffen van de Communistische Partij met zijn monopolie op de macht.

In Time stond deze brief: ‘No matter how many crowds come out to cheer him, soft-spoken Nelson Mandela is still a terrorist. Max Driessen, Leiden, The Netherlands.’¹⁸⁵

185 Idem.

17 juli 1990

Op televisie was Gorbatsjov te zien, wandelend in een bos met Kohl en Sjevardnadze. Genscher ontbrak. Valt er nog iets te redden of is Gorbatsjov verloren?

[p. 119]

The Citizen schrijft dat Inkatha van de Zoeloes 1,7 miljoen leden telt. Zou het waar zijn? Het is nu een multiraciale politieke partij geworden en kan het dus volledig opnemen tegen het anc¹⁸⁶

Ben nog steeds bezig om Oliver Stone voor de Zuid-Afrikaanse Oscaruitreiking naar Johannesburg te krijgen, en belde naar Californië met zijn medewerkster, Kristina. Bill Faure zond ik een fax voor zijn verjaardag. Hij organiseert die Oscar televisie-uitzending.

Ronnie Brunswijk heeft op het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag besprekingen gevoerd. Het is nauwelijks te geloven. Deze man is een ‘uitvinding’ van de Haagse rode knop geweest.

Time heeft een reportage over de klassentegenstellingen in Oost-Europa. Het communisme mag dan op de fles zijn gegaan, de spanningen tussen arbeiders en intellectuelen zouden alleen maar toenemen. We weten hoe werknemers het op den duur afleggen tegen de kapitalistische orde van vrijemarktsystemen. Dus het probleem zal van voorbijgaande aard zijn.¹⁸⁷

186 The Citizen, 17 juli 1990.

187 Time, 9 juli 1990.

18 juli 1990

De laatste gekte op de poppenmarkt in dit land is ‘the Winnie doll’. Kost 100 rand. De ‘Mandolla’-pop vliegt weg.

Heb nog eens dozen vol knipsels, na op Amerbos er reeds rigoureus het mes in te hebben gezet, met een nieuwe opruimingsslag weggegooid. Het was een hoeveelheid die nooit in mijn dagboeken te verwerken zou zijn geweest. Het wordt nu een te hooi en te gras keuze van knipsels, wat ik betreur.

Het Staatscircus van de Sovjet Unie is in Zuid-Afrika aangekomen. Dat is toch een hele gebeurtenis. In 1986, toen ik hier voor het eerst verbleef, was dat nog ondenkbaar.

The Citizen noemt Mandela in een commentaar ‘a great disappointment’, althans voor Zuid-Afrika.¹⁸⁸ Wat de krant niet begrijpt, is dat Mandela zich blijft uitspreken voor sancties tegen dit land terwijl de overwinning van het anc binnen handbereik ligt. ‘If he believes that apartheid is finished, why go around telling leaders that apartheid is still intact and sanctions must remain until apartheid is destroyed.’ Mandela is ‘confused’. Pretoria heeft de apartheidswetten geschrapt, maar er zullen generaties overheen gaan alvorens rassenscheiding in dit land niet meer zal bestaan. In de vs heb ik eind jaren veertig

188 The Citizen, 18 juli 1990.

[p. 120]

nog de bordjes ‘for whites only’ opgehangen gezien. Er is vooruitgang gemaakt in de vs, zeker, maar ook daar is apartheid nog verre van uitgeroeid. Mandela kletst en The Citizen heeft gelijk.

19 juli 1990

Na een sandwich in het Sun Hotel reden Nelson Botile en ik naar het kantoor van Sean Cleary in Sandton. Nelson wilde niet dat ik hem nog steeds ‘Mr. Mayor’ noemde - wat ik sinds ik hem als burgemeester van Soweto voor het eerst sprak, altijd ben blijven doen - ‘because they might think in Cleary's office: Oltmans is using this black fellow.’ Daar had ik absoluut nooit bij stilgestaan. Hij was kritisch ten aanzien van Chris Hani, die als militaire leider van het anc geen politieke uitspraken behoorde te doen. Ik zei maar niet dat generaal Magnus Malan in Pretoria niets anders doet dan politieke uitspraken.

Sean Cleary liet ons een half uur wachten, maar we hebben van 17:00 tot 19:00 uur een uitstekend gesprek met hem gevoerd. Hoe meer ik naar hem luister en hoe beter ik Cleary leer kennen, hoe meer ik ernaar uitzie met hem samen te werken.

Hij vertelde hoe er gewerkt werd aan een toekomstige vredesconferentie van alle partijen in Zuid-Afrika en gebruikte een schoolbord om zaken uit te leggen en toe te lichten. Ik vond het erg interessant. Botile zei later: ‘I work for this man for nothing.’

Cleary schatte dat vijf miljoen kinderen in het land in chaos verkeerden. In Natal stelden functionarissen van de udf jonge mensen de vraag hoeveel Inkatha ze vandaag hebben gedood. Er zijn zeven miljoen mensen met minimale behuizing in het land. ‘At the heart of it all, lays the question what basic values do you present them, they can identify with? How do you restore the family concept and restore the country to a healthy society?’ Sean stelde Botile rechtstreeks de vraag: ‘Is there one child in South Africa that respects his parents?’ Nelson antwoordde: ‘In Soweto very few.’ Cleary zei van mening te zijn dat het onmogelijk was ‘to socialize large numbers of black kids in a hut of nine square meters.’ Hij vervolgde: ‘How does independent personality develop? What socializing organisations are there for black children? There are no mechanisms available. The problems for black youths are the family and the school, this means housing and education. Those are the fundamental problems in South Africa.’ De vraag die moet worden beantwoord, was hoe een gezamenlijke toekomst te bouwen?

[p. 121]

Botile dacht na afloop dat Cleary onder de indruk van ons bezoek was geweest. Ik ben er minder zeker van. Hij gedroeg zich in het eerste uur van ons gesprek alsof Karen en ik niet aanwezig waren. Zuid-Afrikanen, ook figuren met de rang van ambassadeur, blijven in de grond van de zaak Boeren. Geleidelijk aan verbeterde zijn attitude. Ik zei trouwens tegen Nelson dat het me niet zou verbazen als Strategic Concepts hem inhuurt, zij mij voor het introduceren van Botile erkentelijk zullen zijn, maar verder nooit meer iets van zich zouden laten horen. Sean Cleary gaf ons trouwens te verstaan: ‘You realize, there is no money in this business.’ Er is natuurlijk wel geld om een prachtig kantoor in een van de duurste gebouwen in Sandton te huren.

Ik verbaas me er iedere keer opnieuw over, hoe een krant als The Star meedoet aan het opbouwen van Mandela's reputatie als een gematigde en pragmatische leider. Esmare van der Merwe zet hem neer als ‘one of the world's most remarkable statesmen.’¹⁸⁹ Mandela heeft nu veertien landen in zes weken op drie continenten bezocht. Op 22 juni heeft hij de Verenigde Naties toegesproken. Hij heeft gezegd geldmiddelen voor het anc te hebben gevonden ‘beyond my wildest dreams.’ De Mandela-banden met de sacp lijkt men vergeten te zijn. We zullen zien wat er gaat gebeuren.

Time publiceert een artikel over hoe mijn goede bekende, admiraal Elmo R. Zumwalt, de man is die opdracht gaf in de oorlog in Vietnam de oerwouden in de Mekong delta met Agent Orange te besproeien ‘a defoliant containing dioxin, a suspected carcinogen.’¹⁹⁰ Later werd ontdekt dat behalve Amerikaanse militairen ook de Vietnamese bevolking - en zelfs de dierenwereld - kanker en andere ziekten of deformaties ontwikkelden als gevolg van de door de vs gebruikte gifgassen. De zoon van de admiraal, luitenant ter zee Elmo iii, is in 1988 aan lymfklierkanker overleden, als gevolg van de door zijn vader toegepaste chemische oorlogvoering. Jarenlang is de waarheid over Agent Orange in de vs, bij een vrije pers in een vrije democratie, verzwegen. Niet alleen de levens van de Vietnamezen betekenden niets voor de leiding van Washington, ook de eigen mensen werden als proefkonijnen opgeofferd door misdadigers in het Witte Huis als Nixon, Kissinger en de rest, tot en met de beroemde vader, de admiraal die zijn eigen zoon met deze waanzin naar de verdommenis hielp.

189 The Star, 19 juli 1990.

190 Time, 23 juli 1990.

[p. 122]

20 juli 1990

Chris Hani heeft weer een krankzinnige opmerking gemaakt. Hij houdt het voor mogelijk dat het anc met geweld toch de macht zal moeten grijpen. Hij zei dit tijdens een rede voor drieduizend studenten in Transkei. Eindelijk schijnt De Klerk wakker te zijn geworden. Hij heeft een verklaring doen uitgaan dat Hani buiten zijn boekje is gegaan. Wereldstaatsman Mandela schijnt deze Hani niet in de hand te hebben. De Klerk heeft nu de term van Gorbatsjov overgenomen dat ook in Zuid-Afrika ‘new thinking’ moet worden toegepast.

Bisschop Thomas Siyolo uit Crossroads belde vanuit Pretoria, waar hij een conferentie bijwoont. Ik vroeg onmiddellijk of ze nu een nieuw kantoor hadden gekregen. ‘We first were assigned a room in the community building, a small one. But a few weeks later, the key was taken away.’ Godgeklaagd.

Nu wil het anc dat het Staatscircus van de Sovjet Unie niet komt, want het zou in strijd zijn met de culturele boycot jegens het apartheidsregime. No brains. Intussen hebben 6.000 Sovjetburgers zich voor emigratie naar Zuid-Afrika gemeld. Ook vanuit China neemt de emigratie toe. De toestand rond Gorbatsjov loopt helemaal uit de hand. Ik heb altijd geweten dat die man bezig was de ussr te gronde te richten.¹⁹¹

191 Time, 23 juli 1990.

21 juli 1990

Casper Venter, mijn vriend en de woordvoerder van de staatspresident heeft bekendgemaakt dat Frederik de Klerk en Nelson Mandela een uur samen hebben gesproken over hervatting van besprekingen op 6 augustus 1990 tussen de regering en het anc in Pretoria. Intussen heeft Hani zijn dreigement voor een staatsgreep herhaald.

Vanavond ben ik samen met Elphra Erasmus, journaliste bij Beeld naar een tentoonstelling van spotprenten nabij het Market Theatre gegaan. Er waren tekeningen van Alistair Findlay, Derek Bauer en Tinus Horn. Peter en Edwin ontmoetten haar even in mijn flat. Edwin wilde een video laten zien over zijn optreden als barones Von Riefenhausen. Ik begreep nu pas dat Edwin aan Peter had gevraagd hoe hij het zou moeten formuleren wanneer hij gevraagd zou worden naar wat zijn ambitie in zijn leven was. ‘The most important thing in life,’ vertelde Edwin van Wijk, ‘is to have no ambition in life - not to take part and become sucked up by the rat race of success, power and money.’ Peter sprak over een boek van een Amerikaanse

[p. 123]

psychiater dat hij jaren geleden had gelezen en dat zijn leven fundamenteel had gewijzigd. Hoe is het mogelijk dat ik hem 23 jaar ken en dit gewoon niet weet?

Findlay, een zwarte tekenaar, had The Treaty gemaakt naar het thema van Animal Farm. De Klerk was een soort feestvarken, Mandela als grote aap die op het punt stond genecklaced te worden. Op tafel lag de Grote Schuur overeenkomst tussen de regering en het anc. Ik vroeg Findlay wie het hondje onder de tafel was met het bot. ‘Dat is de president van Azapo,’ zei hij. Bij het raam stonden Treurnicht en Terre’Blanche gereed een katapult af te schieten. Ik had twintig rand bij me, die ik als aanbetaling gaf.¹⁹²

Heb overigens de stoute schoenen aangetrokken en Elphra gevraagd of het niet mogelijk was eens een interview met Beeld te maken. Zij zou het regelen. Wie niet waagt, die niet wint, al had ik het prettiger gevonden als zij het zelf had bedacht.

192 Helaas kan ik deze tekening niet vinden. Redactie: Voorbeelden van Findlay's werk zijn te zien in de fotobijlage.

22 juli 1990

Tony Leon van de Democratische Partij in Houghton verwacht dat Zuid-Afrika een zenuwinstorting nabij is. ‘Everywhere I encounter a free floating desperation - an inchoate palpable fear that disaster is just around the corner, and a paralyzing fatigue as well, a sense that the problems are too enormous to resolve and beyond individual effort to engage. Flames are fanned by fascist fear-merchants, who are unelected and unaccountable.’¹⁹³

De Wet Potgieter en Lester Venter presenteren op de voorpagina van de Sunday Times een schokkende reportage over het anc dat gewoon doorgaat met aanzienlijke hoeveelheden wapentuig, automatische wapens, raketlanceerinstallaties en mijnen (à la Klaas de Jonge) het land binnen te brengen voor de staatsgreep waar Chris Hani herhaaldelijk op zinspeelt. Nelson Mandela heeft bevestigd dat dit volgens anc-plannen gebeurt en dat pas wanneer de regering alle obstakels voor serieuze onderhandelingen heeft weggenomen, men het punt heeft bereikt om te bezien of het drukmiddel van mogelijke vijandelijkheden kan worden weggenomen.¹⁹⁴

193 Sunday Times, 22 juli 1990.

194 Idem.

23 juli 1990

Gisteren ben ik bij mijn buurman, journalist Otto Krause in

[p. 124]

Parktown te rade gegaan. ‘Denk je niet,’ vroeg ik, ‘dat De Klerk niet langer kan treuzelen en iets moet doen aan die dreiging met geweld door anc?’

Hij antwoordde: ‘If he does not, others will do it for him.’ Otto helt steeds meer over naar de Magnus Malan benadering van de problemen. ‘But maybe, after the government acted like angels, we can now demonstrate the bad faith of the opposite side.’ Ook dacht Krause dat tijdens de veel geroemde reis van Mandela door de wereld, het ware gezicht van het anc duidelijk is geworden (wat ik dus niet denk). Hij vervolgde: ‘The anc are now at least described as power monopolists.’ Hij vroeg verder of Sean Cleary's bedrijf voor het Zuid-Afrikaanse leger werkte. Hemeltje, dan zou dit een herhaling worden van de Jans Rautenbach-film en het televisiebedrijf! Het is hier een groot adderkluwen.

Hoe meer ik erover nadenk, en trouwens met ze contact heb, des te meer ik overtuigd raak dat zwarten van nature aanzienlijk minder bekrompen zijn dan blanken. Zwarten mogen dan onderontwikkelde chips hebben - en velen verkeren inderdaad nog steeds in het kafferstadium -, maar een man als Mandela en de meerderheid van zwarten met hem, wordt niet verteerd door haat tegen blanken, zoals omgekeerd wel het geval is. Hetzelfde constateerde ik bij Sukarno of Bouterse.

Nelson Botile kwam voor koffie en broodjes. We hebben twee uur de mogelijkheden iets met Sean Cleary te doen doorgesproken. Botile herinnerde eraan: ‘Cleary explained his association with a recently erected foundation in Cape Town specializing in collecting funds. Don't you remember? He suggested, we could perhaps get money for our own planned closedcorporation via there?’ Ik realiseer me dat ik nooit echt luister wanneer er over geld wordt gesproken. Hij adviseerde dat ik eerst zou zorgen zelf met Cleary in zee te gaan, om dan geleidelijk aan ook hem erbij te betrekken.

Ik vertelde de voormalige burgemeester van Soweto hoe ik de daggahandelaar op Pretoria Street had leren kennen. Hij wilde hem ontmoeten. Hij stelde voor dat patrouilles zouden worden gevormd door zes zwarte en zes blanke jonge mensen, die de drugscene zouden controleren, zoals in de metrostations van New York gebeurt.

Ik probeer nog steeds Oliver Stone naar Zuid-Afrika te krijgen, maar hij komt zelfs niet aan de telefoon. Sprak met zijn assistente Kristina. Geen lef. Ik schreef hem meteen. Ik herinnerde aan zijn uitspraak dat we binnenkort samen moesten overleggen, en dat ik ervan droomde dat we nog eens samen een film-

[p. 125]

project zouden maken. Ik herinnerde aan de keer dat hij op Amerbos binnenviel en voorstelde samen een film in Helsinki over een gevluchte Rus te gaan maken. Ik heb hem dat toen ten stelligste afgeraden, in zijn eigen belang.

Ik moet aangevoeld hebben dat hij met een belangrijk project bezig was. Het zou later de film jfk blijken te zijn, waarvan wij vijftien jaar eerder al de afspraak maakten dat we dat project, als hij het eens ging maken, samen zouden doen. Hij hield zich er dus niet aan, wat uiteindelijke tot een breuk tussen ons zou leiden.

Het blijkt nu dat de soldaten van het anc op vergaderingen waar Chris Hani het woord voert, openlijk bewapend met AK-47's verschijnen. De Klerk heeft weer gedreigd te zullen gaan optreden, maar doet het niet, waardoor hordes blanken binnen de kortste keren een overstapje nemen op rechts en ultrarechts. De Klerk wil het onderhandelingsproces op geen enkele manier onderbroken zien. Goed, maar het anc maakt hier gigantisch misbruik van.

Ik vraag me af of Oliver Stone onze vriendschap niet zal verpesten. Er kunnen twee dingen gebeuren: we worden hechter, of we gaan uit elkaar. Ik kan hem op een idee voor een film brengen, of ik hoor nooit meer iets van hem.

24 juli 1990

Buthelezi heeft Mandela uitgedaagd om publiekelijk mee te delen, of hij het eens is met de voortdurende campagne van Chris Hani, waarbij deze met geweld dreigt. De man heeft groot gelijk. Mandela heeft Hani niet in de hand.

De Sunday Times beklaagde zich in een commentaar over het bloedvergieten in KwaZulu-Natal, ‘our Beirut’, en deed een klemmend beroep op Mandela en Buthelezi ‘to exercise statesmanship’ en gezamenlijk naar een oplossing te zoeken.

Tegenwoordig - precies als in Amsterdam - gaat regelmatig mijn telefoon dood. Ze zijn weer bezig. Hoe kan je zo leven, met altijd weer de hete adem van de grote onbekenden in je nek? Er komt ook steeds weer een health inspector het appartement controleren, wat vroeger nooit gebeurde. De hemel mag weten wat de man werkelijk is.

Eduard is vaak in mijn gedachten.

Ambassadeur J.B. Hoekman heeft in Paramaribo het Groot Lint van de ereorde van de Palm ontvangen voor zijn verdiensten als diplomaat in Suriname. Zeer terecht. Ik ben blij hier een steentje aan bijgedragen te hebben, want Hoekman heb ik

[p. 126]

als een uitstekende vertegenwoordiger van ons land leren kennen. In Den Haag werd hij niet op zijn waarde geschat, omdat de idioten daar het altijd denken beter te weten dan de man ter plekke.

Op Pretoria Street riep een man van 81 jaar: ‘You Kaffir, I can still break you in two.’ De jongeman wierp de oude baas een ontwapenende blik toe en negeerde de belediging. Hij scheen een poging te hebben gedaan om de portemonnee van de man uit zijn achterbroekzak te jatten. Straks gebeurt mij dat ook, als ik bejaard ben.

25 juli 1990

Lag al vroeg wakker en te piekeren hoe het nu verder moet. Heb Sean Cleary voor de lunch uitgenodigd, maar hoor niets. Moet nog harder knokken voor mijn belangen.

Ik heb rechtstreeks per fax minister Pik Botha van Buitenlandse Zaken bericht dat ik hier plotseling een dijk aan obstakels op mijn weg vind, en of hij wil helpen deze weg te werken. Ik voegde er een curriculum bij, de lijst van mijn boeken en de brief van Indira Gandhi van 23 december 1975. Niets meer aan te doen. Fuck Nothnagel in Den Haag en zijn Hollandse roddelvrienden.¹⁹⁵

Terrence Sejnowski heeft een aan de Johns Hopkins-universiteit in de vs een ‘artificial neural network’ gebouwd, ‘a structureless, homogenized tabula rasa,’ om na te gaan ‘how the mind does arise from the brain.’¹⁹⁶ Dit zijn de onderwerpen, die me werkelijk interesseren, want daar hangt de overleving van de mensheid vanaf, niet met raketten naar verre planeten.

Lawrence Kutner schrijft in de The New York Times over hoe ‘teasing and being teased are ways for children to practice some of the social skills they will need as adults.’ Het is een universeel verschijnsel. ‘Like joking, teasing can define the boundaries of a social group or clique. Most commonly, teasing is a way of threatening or rejecting outsiders. Yet teasing can also be a signal of acceptance.’¹⁹⁷ Met dit laatste ben ik het zeer eens. Je plaagt geen mensen die je geen moer kunnen schelen. Jammer dat ik me al zo lang The New York Times niet meer kan permitteren.

Is Edmund White ‘the most influential writer in America’? Hij schreef in 1982 de autobiografische roman A Boy's Own

195 Zie bijlage 39.

196 The New York Times, 16 augustus 1988.

197 The New York Times, 18 augustus 1988.

[p. 127]

Story.¹⁹⁸‘Capote was a writer who happened to be gay. I am a gay writer,’ zegt hij in Time. Hij heeft bovendien aids. Jammer dat ik nog niets van hem gelezen heb.¹⁹⁹

Tod und Verklärung van Richard Strauss is prachtig. Het was Freddie Heath op Yale die me dit werk voor het eerst liet horen. Vorige week kreeg ik een brief van onze gezamenlijk vriend Antonio de Almeida Santos, een jeugdvriend van Freddy. Hij schreef me op 10 juli dat Freddy ‘a real void’ is. Tony was net terug uit Londen, waar hij in Covent Garden een opera dirigeerde. I will never forget these guys. Hij stuurde me een prachtige, recente foto toe.

Ik heb zolang als ik me kan herinneren, zeker ook sinds mijn studio in Kew Gardens, altijd een fotootje van Henk Hofland in een lijstje van vijf beste vrienden neergezet: Freddy, Erling Christophersen, Martin Portier en Sumarto. Henk heb ik nu vervangen door Richard Gere. Hij betekent niets meer voor me. Als hem iets zou overkomen, zou ik het vreselijk vinden, maar ik realiseer me dat vrienden als rijpe appels van de boom vallen. Vriendschappen raken overrijp en doen je daardoor al het respect verliezen. Het gebeurde zelfs met mejuffrouw Boekhoudt in de botsing naar aanleiding van het feit dat ik haar in het Bibeb-interview had genoemd.

198 Edmund White, A Boy's Own Story, Dutton Adult, Boston, 1982.

199 Time, 30 juli 1990.

25 juli 1990

Marguerite Moody meldt in The Star: ‘Children younger than ten years old are armed with home-made guns, knobkerries, knives and petrol bombs, youths meting out physical punishment on adults, children sleeping in the bush by the roadside at night, small children separated from their parents, this is the grim picture of the violence in Natal.’²⁰⁰ Er heerst een ‘war psychosis’ in Zoeloeland. Scholen zijn dicht. Kinderen gaan het oorlogspad op.

In Italië is door een interview met ex-cia-agent Richard Brenneke op de Italiaanse televisie een cia-schandaal bekend geworden, wat me nauwelijks verwondert. De basterds uit Washington zijn overal bezig in hun geschifte bezetenheid jegens Moskou. In Italië zou de cia via de vrijmetselaarsloge P2 hebben geopereerd. Er werd geld aan terroristische organisaties gegeven, maar ook werd terreur gepland en uitgevoerd. Aanvankelijk hadden de meeste mensen hun schouders opgehaald toen rai uno deze gegevens bekendmaakte, maar nu schijnen er

200 The Star, 25 juli 1990.

[p. 128]

politieke partijen wakker te zijn geworden. Ook journalisten zouden door de cia zijn gebruikt.²⁰¹ Ook niets nieuws. Het gebeurt al tientallen jaren, alleen West-Europa, en vooral Den Haag, sliep er doorheen.

201 NRC Handelsblad, 24 juli 1990, Marc Leijendekker.

26 juli 1990

De Beers uit Johannesburg heeft een lening van een miljard dollar aan de diamantindustrie in de Sovjet Unie verstrekt, opdat de ussr haar diamantindustrie in het noorden van Siberië kan gaan uitbreiden. Twee jaar geleden was zoiets nog ondenkbaar.

Briefje van Nel Oosthout.²⁰²

Buitenlandse Zaken zegt Coen Stork in Boekarest een reactie te hebben gevraagd op mijn brief over mijn koffer en de verdwenen inhoud.

Ambassadeur Herrenberg berichtte advocaat Haakmat dat het ernaar uitziet dat ik alsnog zal worden betaald.²⁰³

Altijd weer, wanneer ik een redevoering van Buthelezi onder ogen krijg, realiseer ik me dat hij verreweg het meeste verstand heeft van alle ‘kopstukken’ in dit land.

202 Zie bijlage 40.

203 Fax d.d. 18 juli 1990.

27 juli 1990

Business Day, een van de meest serieuze kranten in dit land, meldt dat president De Klerk van Mandela heeft geëist dat hij Joe Slovo van de sacp en diens delegatie uitsluiten van de komende onderhandelingen na de vondst bij de communisten van subversieve documenten. Dit is een onhaalbare kaart, want het anc zelf bestaat uit een groot aantal communisten. De krant komt met een commentaar trust betrayed, maar stelt de vraag waar de bewijzen zijn dat de oppositie een coup beraamde. Want als die er niet zijn en de Zuid-Afrikaanse politie, als in het verleden, een staatsgreep in elkaar heeft geflanst om de communisten te kunnen aanpakken, dan zou de ramp niet te overzien zijn.²⁰⁴

Eindelijk een positief bericht. Ik probeer al enige tijd een interview met minister van Defensie, Magnus Malan te krijgen en kolonel Herbst schrijft dat dit mogelijk zal zijn.²⁰⁵

Nelson Botile was al vroeg in mijn flat. Hij zei nu dat hij overtuigd was dat oud-ambassadeur Sean Cleary een door de regering opgezette operatie leidt met zijn Strategic Concepts.

204 Business Day, 27 juli 1990.

205 Brief d.d. 23 juli 1990.