Memoires 1990-A

[p. 57]

Amsterdam

28 januari 1990

Eduard haalde me vanmorgen op Schiphol af. Zijn auto stond heel handig, dicht bij de uitgang. Het wond me op, maar: I smelled a rat. En al gauw bleek wat er aan de hand was. Eduard heeft een nieuwe vriend die hij ontmoet had kort na mijn vertrek. Hij liet foto's zien van een aantrekkelijke kerel. Ik ‘zag’ onmiddellijk dat het geen blijvertje was.⁵⁵ Ik zal me dus voorlopig weer van Eduard moeten afdwenden, wat niet eenvoudig zal zijn.

Ploegde eerst door stapels post heen. Twee domme brieven van Marcel van Dam.⁵⁶

Ivo Gay van Ambo ziet geen commerciële kansen voor het boek met Jan Foudraine.⁵⁷

Greg Poulgrain zoekt Wim Klinkenberg.⁵⁸ Deze mijnheer is iemand om afstand van te bewaren.

Kees Knibbe vertelde een nieuwe botsing met ambassadeur Nothnagel van Zuid-Afrika te hebben gehad. Ik sta dus niet alleen in mijn standpunt Nothnagel een ramp te vinden.

Ludwig van Mulier van de Liga van Surinaamse Patriotten bevestigde dat Desi Bouterse mijn signalen had ontvangen en nog steeds de openstaande nu 87.000 gulden wilde regelen. Als het waar is, zou het een zegen zijn.

Toen Eduard en ik het huis binnenkwamen, bleek er te zijn gerotzooid met het lips-slot van mijn zitkamer, waar mijn dagboeken staan. Het stond scheef en de schroeven waren er uitgedraaid. Zij lagen in het bakje van de gang. Ik heb de zaak eerst moeten herstellen. Eduard is mijn getuige. Hij vertelde ook dat Jan Cremer hem had opgebeld, omdat hij hem en mij mee wilde nemen naar een opening van een tentoonstelling van zijn werk in Boedapest. De trip kostte vanwege een speciale regeling 1.299 gulden. Eduard vond dat ik mee moest gaan.

55 Waar ik gelijk in zou krijgen.

56 Zie bijlage 16.

57 Zie bijlage 17.

58 Zie bijlage 18, zie Memoires 1979-B voor de ontmoeting met Poulgrain.

[p. 58]

29 januari 1990

Eduard kwam opnieuw binnenwaaieren. Hij had bedacht dat als ik voor juni naar Zuid-Afrika verhuisde, ik 14.000 gulden kon innen als ik het huis verhuurde, het geld in Luxemburg op de bank kon zetten, et cetera. Ik begreep er absoluut niets van, maar het was lief bedacht. Intussen lijkt hij verliefd op zijn nieuwe vriend, maar is ook heel zorgzaam voor mij. Hij liet zelfs doorschemeren dat als ik 25 jaar jonger was geweest, het tussen ons anders zou zijn verlopen ‘maar dat is dus niet aan de orde,’ zei hij.

Francken van Vendex vertelde dat hij bij Anton Dreesmann mijn Memoires had ingekeken. ‘Het is toch een te duur project voor ons fonds. Bovendien vragen we ons af of er belangstelling voor uw dagboeken zal bestaan.’ Hij had Het dagboek als Camera Obscura gelezen ‘interessant, maar toch denk ik dat er maar weinig mensen zijn die het lezen of u kunnen volgen.’

Erich Honecker, van wie ik mij als laatste plaatje de kus in Oost-Berlijn van Michail Gorbatsjov herinner, is bij het verlaten van een ziekenhuis rechtstreeks naar de gevangenis overgebracht.

Steeds weer verbaas ik me over Eduard. Bij ons gesprek over mijn geldsituatie liep hij naar mijn stoel en fluisterde - en hij maakte er een handgebaar bij - om te waarschuwen dat er in Amerbos afluisterapparatuur was geplaatst. Dit is heel waarschijnlijk, het gerommel aan het slot van mijn werkkamer wijst er ook op. Het is nauwelijks te geloven. Je woont in een zogenaamd vrij land. Eerst was het excuus dat ik in de hoogtij dagen van het communisme immers voor de kgb zou werken, en dus verdacht was en daarom in de gaten moest worden gehouden. Wat zullen ze nu als excuus opvoeren? Eduard vond het gevaarlijk om naar Suriname terug te gaan, ten eerste vanwege de schuld van Desi Bouterse aan mij, en ten tweede vanwege de vreemde ervaring in 1988 toen twee Surinamers (duidelijk militairen in burger) me wilden aanvliegen om me af te schrikken ooit nog terug te komen.

30 januari 1990

Jan Foudraine en sannyasin Morari kwamen de video laten zien van de dood van de Bhagwan (Osho) en de verbrandingsceremonie meteen op de avond dat hij was overleden. Hij was slechts tien minuten opgebaard om vervolgens bij de rivier te worden gecremeerd. Jan was zelf ook in Poona geweest, waar hij ons manuscript verder heeft ‘bewerkt’, wat me ergert, maar goed, ik zal er naar kijken.

[p. 59]

We spraken uitvoerig en lang over de betekenis van meditatie, wat volgens hen het stopzetten van het brein, wat ik dan de chip noem, behelst. Het Vaticaan zou Zen zelfs gevaarlijk hebben genoemd. Ik ben van mening overigens dat denken niet is te stoppen, omdat niet-denken ook denken blijft.

Geert Mak schrijft over de devaluatie van het begrip ‘racisme’, een taboe op dood spoor.⁵⁹ Ik ken Geerts bovenkamer uit de tijd dat we beiden bij De Nieuwe Linie zaten. Afrika en Azië zijn terra incognita voor hem. Weliswaar baseert hij zijn overpeinzingen op het proefschrift Understanding Everyday Racism van Philomena Essed (Universiteit van Amsterdam), toch zie ik in Mak niet een bron bij wie ik over dit vraagstuk te rade zou gaan. Evenmin trouwens bij mevrouw Essed.

Helemaal het toppunt is dat de vpro met Adriaan van Dis adverteert met de verkoopslogan ‘Geen zinnig mens kan eigenlijk zonder’ (Van Dis).

Opmerkelijk is dat Philips bekendmaakte 300 miljoen dollar in Oost-Europa te hebben geïnvesteerd. Nu de ussr uit elkaar valt, komen de groten van het kapitalisme op rooftocht naar Moskou gedraafd. Walgelijk. Toen ik bijna twintig jaar geleden er begon te werken met de Club van Rome, en jarenlang probeerde, onder meer via Gerrit Jeelof, Philips geinteresseerd in de ussr te krijgen, mocht het niet van de grote broer in Washington, want die wilden er zelf met de buit vandoor. Toch ben ik overtuigd dat alles wat er nu gebeurt slechts neerkomt op uitstel van executie, want kapitalisme tot het uiterste, zoals bedreven in de vs, bevordert de ondergang van de mensheid, terwijl in de ussr tenminste een poging, zij het dat deze mislukte, werd ondernomen om een sociaal-economisch rechtvaardiger en vooral duurzamer samenleving op te bouwen.

59 NRC Handelsblad, 29 januari 1990.

31 januari 1990

Het gonst van geruchten dat Gorbatsjov de sigaar zou zijn, wat me nauwelijks verwondert. Nog mooi dat hij zo lang zijn idiote spelletjes kon spelen. De geruchten doen de internationale beurzen schommelen evenals natuurlijk de koers van de heilige dollar. nrc Handelsblad plaatst het kopje gorbatsjov verlaat mogelijk zinkend schip.

Erich en Margot Honecker zijn op vrije voeten, en zijn bij een kerkgenootschap ondergebracht, want niemand wilde ze meer hebben.

[p. 60]

1 februari 1990

Ik had een afspraak bij Veronica met Rob Out, die afwezig was. Maar Joop Daalmeijer, met wie ik voor de vara in Venezuela filmde, was beschikbaar. Ik bood hem een interview met F.W. de Klerk aan. Heel vriendelijk, maar Veronica had een eigen man in Zuid-Afrika. ‘Het is wel zo,’ antwoordde ik, ‘dat De Klerk mij als eerste een televisie-interview heeft toegezegd.’ Joop wilde niet, want hij ging er niet op in om mij een honorarium te betalen wanneer zijn man het via mij mocht maken. Wat overigens vrijwel onmiddellijk tijdens dit overigens prettige gesprek bleek, was dat hij absoluut niets begrijpt van wat er speelt in Zuid-Afrika. Hij liet zien dat ook mijn naam in het Veronica-boek stond voor mogelijke contactadressen in Johannesburg. Hij adviseerde het aanbod aan de vara te doen.

Ik stapte bij Carel en Liny Enkelaar af. Carel adviseerde naar de vpro te gaan. Bij een kop koffie vertelde Carel nu eindelijk dat de bvd indertijd ook naar Stephan Schoor was gegaan om via hem Carel te waarschuwen dat hij niet met Frans Lurvink in zee moest gaan. Schoor ging desalniettemin met Lurvink in zee, en kreeg er met zijn oude vriend Enkelaar de grootste ruzie om. Vervolgens meldde diezelfde bvd zich bij Frans Lurvink om niet met Enkelaar en Oltmans samen te werken. Carel zei dat Schoor voornamelijk met Lurvink in zee ging om de bvd te kunnen informeren. Er heeft na een verzoeningsgesprek weer een incident tussen Enkelaar en Schoor plaatsgehad, vanwege een poets die Stephan Schoor Carel in de Antillen heeft gebakken. De sabotage tegen Carel Enkelaar strekt zich zelfs uit tot de Media Club, waar hij lid van is. Hij heeft Richard Schoonhoven een brief geschreven en diens hulp ingeroepen. ‘Willem,’ zei Carel, ‘de bvd en Den Haag zullen je altijd blijven saboteren omdat je gewoon teveel weet.’

Ik kwam door deze deprimerende gesprekken teleurgesteld thuis. Momenteel lukt niets en de Haagse dreiging houdt aan, ook in Zuid-Afrika. Hoe kom ik ooit van die schoften af? Ik ben niet gemeen genoeg om ze effectief te bestrijden. Gelukkig maar.

Er lag een kaartje van Guruh Sukarno. Met Prince bedoelt hij Peter, de troetelnaam die Sukmawati en Guruh hem gaven.

Hugh Sidey somt het eerste jaar van George Bush op in

[p. 61]

Time.⁶⁰ Onder de Amerikanen is hij ongekend populair, maar Bush heeft de minste voorstellen goedgekeurd gekregen van alle presidenten in de afgelopen 35 jaar.

Na de ontvangen signalen dat Bouterse de zaak alsnog zou willen afwikkelen, heb ik hem een fax gezonden dat ik de 25 Februari-viering zeker bij wil wonen als hij me daarvoor zou uitnodigen.⁶¹

Sam Mabe van de Sowetan werd op cnn geïnterviewd. Ik zie hem als een van de veelbelovende journalisten voor het nieuwe Zuid-Afrika.

60 Time, 5 februari 1990, zie bijlage 19.

61 Zie bijlage 20.

2 februari 1990

In Zuid-Afrika heeft spoedoverleg plaats over de vrijlating van Nelson Mandela. Ik blijf me verbazen over het feit dat ik hier via cnn de toespraak van F.W. de Klerk in Kaapstad kan horen en volgen. Ik ben toch wel trots op deze man, die onomwonden verbanden legt tussen de ineenstorting van het communisme en de snelle ontwikkelingen in Zuid-Afrika, waar men al deze jaren voornamelijk beducht is geweest voor een mogelijke overname van het land door communisten en neocommunisten van het anc. Hij sprak het parlement toe, en maakte bekend dat het verbod op het anc, de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij en het Pan-Afrikaans Congres is opgeheven. Ook andere revolutionaire maatregelen werden genomen zoals het schrappen van de Seperate Amenities Act uit 1953. Het meest positieve wat Hans van den Broek hierover wist te melden, was dat hem was opgevallen dat de president niet over het opheffen van apartheid in zijn geheel had gesproken. Zwarte Zuid-Afrikanen zijn de straat opgegaan om de legalisering van het anc uitbundig te vieren.

Joop Daalmeijer herbevestigde gisteren wat ik al wist: namelijk dat Maartje van Weegen mij in Het Capitool had willen uitnodigen maar dat dit ‘van hogerhand’ werd verboden.

Aardig gesprek met Adriaan van Dis, die mij vandaag een brief had gezonden.⁶² Hij heeft dit seizoen nog vier uitzendingen en die zitten vol. Binnenkort interviewt hij ook Coen Stork, dus hij kan F.W. de Klerk er niet meer inpassen. Hij wil de Zuid-Afrikaanse president overigens wel graag filmen. Misschien is hij achteraf bezien ook de meest geschikte interviewer voor De Klerk. Hij vertelde ook dat hij vanmorgen nog in een radioprogramma had gezegd tegen sancties tegen Zuid-Afrika te

62 Zie bijlage 21.

[p. 62]

zijn. Hij begreep verder niet waarom ik mijn twee boeken bij Perskor uitgaf in Johannesburg: ‘een schandelijke pro-apartheid uitgever.’ Ik vertelde hem het advies van Carl Nöffke van de Randse Afrikaanse Universiteit te hebben gevolgd en dat ik betwijfelde of je Perskor op die manier kon betitelen.

Soms lijkt het of de goden tegen zijn en helemaal niets lukt. Intussen werd ik namens het programma Jongbloed & Joosten opgebeld met de vraag of F.W. de Klerk me vorige week ook had verteld wanneer hij Mandela ging vrijlaten. Ik kon mijn oren niet geloven.

Wat me verder over Moeder de Gans-land doet berichten, is dat de anc-vlag op het Amsterdamse Gemeentehuis is gehesen. Ed van Thijn is zo gek als een deur. Sietse Bosgra wordt op televisie opgevoerd als de miniheld, die Mandela hielp bevrijden en de vaste nummers van Tutu, Beyers Naudé en de Queen of Africa Winnie Mandela, krijgen minutenlang televisietijd opdat de natie hen kan bejubelen. Bosgra zal doorgaan met demonstraties tegen Shell. Ook Hans van den Broek ontbreekt natuurlijk niet om een duit in het zakje te doen.

Misschien ben ik nog wel het meest teleurgesteld dat Eduard morgen een lange reis gaat maken en niets meer van zich laat horen. Hij kent zijn nieuwe vriend misschien een paar weken en hij gaat nu al in lucht op.

3 februari 1990

Om 10:00 uur, vlak voor zijn vertrek, belde Eduard. We namen afscheid en ik hing kregelig op. Ik zal Eduard nu toch echt uit mijn hoofd moeten zetten. De verhuizing naar Zuid-Afrika biedt daartoe een prima gelegenheid. Varekamp verhuizers komt volgende week al kijken en een raming maken.

Arend Kistemaker, vuilnisman uit Hoorn, kwam op bezoek. Gehuwd met een blinde vrouw, met wie hij een dochter heeft. Hij beschouwt zijn leven als een opgave van God. Zijn beide broers zijn homo, één pleegde zelfmoord en de ander is actief in het Amsterdamse homocircuit. Hij was vrachtrijder in het leger, had ook wel scharrels met jongens gehad, ook in Thailand. Hij wil niemand kwetsen. Hij kwam op bezoek omdat hij een jfk- freak is en alles wat los en vast zit over de moord in Dallas leest. Hij is er sinds zijn veertiende jaar mee bezig en weet er verbluffend veel van. Ik bestudeerde hem en probeerde te begrijpen waar het allemaal vandaan kwam. Hij was niet onaantrekkelijk en in de stemming waarin ik verkeerde, zou ik een nummer hebben kunnen maken.

[p. 63]

Peter belde onverwachts uit Johannesburg. Ik was daar erg dankbaar voor.

4 februari 1990

Mijn gedachten zijn bij Eduard.

Cuba riep de Veiligheidsraad bijeen, want de terroristen uit Washington hebben weer eens op een Cubaans schip geschoten waar drugs in zouden hebben gezeten. Omdat de boot niet wilde stopppen volgens de orders van de Yankee zeepiraten, werd er meteen geschoten. Ze zijn het wilde westen nog altijd niet ontgroeid. Nu de Sovjets niet langer in de nek van George Bush hijgen, wapperend met raketten en atoomonderzeeërs, denkt de president dat hij kan doen en laten wat hem goeddunkt. Wanneer je op televisie ziet hoe hij met zijn handen in de zakken een laboratorium bezoekt, weet je dat je met een primitieve proleet te maken hebt.

Winnie Mandela probeert roet in het eten te gooien en heeft gezegd dat haar man wil dat ‘the struggle against apartheid will be intensified.’ Zij gaat vandaag naar hem toe en probeert hem dus bij voorbaat onder druk te zetten. Als Mandela naar zijn vrouw luistert, zal dit tot rampen leiden.

In Moskou lijkt het erop of Gorbatsjov de richting van het meerpartijensysteem van het Westen op wil gaan. Dit zal tot nieuwe schokken leiden, want de ussr is hier niet op ingesteld. De Sovjets weten niet waar Westerse democratie voor staat.

Jan Foudraine was vier uur op Amerbos om de laatste hand te leggen aan ons manuscript. Soms vind ik hem een beetje viezig. Zo nu en dan zit hij nota bene uit zijn neus te eten. Hij is dan natuurlijk in gedachten verzonken. Toch hebben we enkele nuttige aanvullingen gemaakt.

De televisie staat bol van de naderende vrijlating van Nelson Mandela. Paul Witteman was ‘ontzettend blij’ over de legalisering van het anc, maar ‘het is een getemperde blijdschap’. Alle vaste nummers over Zuid-Afrika komen weerr eens aan het woord. Natuurlijk burgemeester Ed van Thijn, Jeroen Krabbé (ook altijd van de partij), Jan Wolkers, Ruud Gullit, noem maar op en geen van allen hebben werkelijk enig idee van wat er speelt in Zuid-Afrika, of hebben de moeite genomen (zoals ik) erachter te komen. Ik heb in een briefje de onzin van Ed van Thijn uitkraamt proberen te onderlijnen.⁶³

63 Zie bijlage 22.

[p. 64]

5 februari 1990

Ik heb Ruud Zeeman, de klusjesman van Dirk Keijer, opgebeld om te horen wat er speelde en hoe het met hem ging. ‘Dat interesseert me geen kloten,’ aldus de, blijkbaar voormalige, lijfwacht van de familie Keijer. Nu dat weer. Dus nu heeft Keijer ook keet met Zeeman.

nrc Handelsblad laat voor de zoveelste keer de activist Sietse Bosgra op de opiniepagina aan het woord. Stel je voor dat ze eens een artikel van mij zouden plaatsen over hoe de kaarten liggen in Zuid-Afrika. Volgens Bosgra is er geen reden tot euforie omdat F.W. de Klerk de apartheid nog altijd niet heeft afgeschaft. Alsof je apartheid met een pennenstreek kan uitwissen. Zolang idioten als Bosgra hun complexen op het lezerspubliek kunnen botvieren - via ‘kwaliteitskrant nummer een’ - blijft het gedonder in de glazen om mensen kalmer over Zuid-Afrika te laten nadenken.

lota - de club van gemeenten tegen apartheid onder de bezielende leiding van Klaas de Vries - ziet in de recente gebeurtenissen in Kaapstad ook geen reden om haar koers tegen Zuid-Afrika te wijzigen.

Nadat ik Geert Mak had gevraagd of de tijd gekomen was om met hem eens een interview voor het Zaterdags Bijvoegsel van nrc Handelsblad te maken, waar hij zelf enthousiast op reageerde, deelde hij vandaag mee dat in de vergadering op de krant was geconcludeerd ‘toch maar liever geen gesprek met Oltmans’ te willen. Men was wel verbaasd dat ik F.W. de Klerk te spreken had gekregen. Geert viel het zwaar me te moeten opbellen met deze negatieve uitslag. Ik monterde hem op en zei: ‘Ze negeren me daar al jaren, er is niets nieuws onder de zon. Ze hechten meer waarde aan het brein van meneer Bosgra en consorten.’

6 februari 1990

Adriaan van Dis zei vanmorgen toen ik hem belde dat hij tranen in zijn ogen had gekregen toen hij F.W. de Klerk op televisie hoorde verkondigen dat het anc niet langer buiten de wet was gesteld. Ik schreef hierop Adriaan een briefje dat ik hem alsnog best bij de staatspresident - en dus mijn vriend Casper Venter - wilde binnenbrengen, zodat hij het eerste televisiegesprek met De Klerk voor Nederland zou kunnen maken.⁶⁴ Hans van den Broek is wakker geworden. Een voorstel dat uitbreidingsinvesteringen voor Nederlandse bedrijven in Zuid-

64 Zie bijlage 23.

[p. 65]

Afrika verbiedt, kan volgens hem na de maatregelen van De Klerk voorlopig in de ijskast.

7 februari 1990

Vervelende dag, ook omdat Hans Lonis de godganselijke dag om me heen is en over absolute onzin spreekt. Intussen doet hij uitstekend werk om het huis bij te schilderen en geschikter voor de verkoop te maken. Het is de heerlijkste plek die ik ooit heb gehad. Ik probeer er niet aan te denken dat dit de laatste twee maanden op Amerbos zullen zijn. Het enige huis dat ik dankzij mam ooit heb gehad, en dat echt van mij was en waar zoveel onvergetelijke herinneringen liggen.

lota wil nu, net als de Tweede Kamer, een delegatie naar Zuid-Afrika sturen. Dat hadden ze moeten doen voor zij met hun waanzin begonnen.

Jan Cremer vertrekt morgen met een charter en veertig vrienden en vriendinnen naar Boedapest, waar zijn tentoonstelling zal worden geopend. Hij wil per se dat ik mee ga, maar ik benadrukte dat ik er geen geld voor had en het me niet kon permitteren. Hij vroeg of ik dan geen artikel voor Panorama kon schrijven over deze reis. Het is nu te laat om dit te regelen. Ik belde toch maar even naar hoofdredacteur Ton van Dijk, maar die begon zich kritisch uit te laten over mijn reizen naar Zuid-Afrika. Bovendien had de Nieuwe Revu een lullig stukje geschreven dat Foudraine en ik ons boek niet kwijt konden. Jan onderstreepte dat hij juist wilde dat ik mee ging ‘want jij hebt die hele Hongaarse zaak via ambassadrice Anna Bebrits op gang gebracht.’ Dat is wel waar, al verwonderde het me dat hij dit nu openlijk erkende.

8 februari 1990

Eduard is in Australië. Waarom ben ik zo verdrietig als ik aan hem denk?

Michael Dobbs meldt dat na 72 jaar cpsu-bewind in de ussr de leiders van de Communistische Partij eindelijk hebben gestemd om hun door de grondwet gegarandeerd privilege op de macht, vrijwillig op te geven.⁶⁵ Er zal een presidentieel systeem van regeren worden ingevoerd.

Op een persconferentie noemde Michail Gorbatsjov dit besluit een keerpunt in de geschiedenis van zijn land. Kan je wel zeggen. Nooit heb ik, sinds ik in 1971 voor het eerst in Moskou arriveerde, kunnen dromen dat het ooit nog eens zover zou

65 International Herald Tribune, 8 februari 1990.

[p. 66]

kunnen komen. Het einde van de ussr zoals ik het land zeventien jaar heb gekend, is nabij. Er komt een meerpartijensysteem en een normale democratie.

Jan stuurde vanmorgen een slee om me op te halen. Vervolgens stopten we aan de Keizersgracht om Jan en Babette Cremer in te laden. Ook Babettes moeder, Tony Sijmons, werd opgehaald voor de rit naar Schiphol. Daar ontmoetten we het meereizende gezelschap. Waar ben ik aan begonnen? Het gaat om de verkeerde kliek, met o.a. Henk van der Meijden en Gert Jan Dröge. Ivan moest thuis blijven. Moeder Tony Sijmons, in een luipaardjas, vertelde dat Jan bij het overlijden van haar man in december ‘als een rots in de branding’ was geweest.

Oud-Nijenrode studiegenoot en oud-journalist van de Volkskrant Hans Beynon is een schijtlaars; voor de zoveelste keer. Ik had hem gevraagd mee te doen aan een commissie van aanbeveling voor de uitgave van mijn Memoires, maar hij voelt zich natuurlijk weer overrompeld, want mijn reputatie is immers veel en veel te slecht en controversieel om zijn nek voor uit te steken.⁶⁶

66 Zie bijlage 24.

9 februari 1990

Boedapest

Omdat op het laatst moment Joop van Tijn niet meeging, belde Jan gisteren dat ik op het reeds betaalde vliegbiljet van Joop kon meereizen. Ik kreeg kamer 404, voor Van Tijn gereserveerd en betaald, in het Duna Intercontinental Hotel. Ook de voor Van Tijn bestemde uitnodigingen zijn nu aan mij overgedragen.

Pas toen we een uur in de lucht waren, ontdekte ik naast de fameuze vredestichter Mient Jan Faber te zitten. Hij vertelde over een voorval uit zijn werkzaamheden. De nieuwe minister van Buitenlandse Zaken in Praag was een vriend van Faber uit de dagen van het verzet tegen het communisme en Moskou. Ze spraken af dat hij op 1 en 2 maart een bezoek aan Den Haag zou komen brengen. Faber belde de Nederlandse ambassadeur in Praag om deze op de hoogte te brengen. De man werd woedend, want de gemaakte afspraak was in strijd met het protocol en meer van dergelijke smoesjes. Vervolgens kreeg Faber te horen dat minister Hans van den Broek niet bereid was de collega uit Praag te ontvangen. Dit leidde tot een telefoongesprek tussen Faber en de secretaris-generaal van Buitenlandse Zaken in Den Haag, die bepaalde dat Van den Broek hem ‘natuur-

[p. 67]

lijk’ een half uur zou ontvangen. Vervolgens belde Faber premier Ruud Lubbers. Twee dagen later belde Lubbers terug dat hij ‘natuurlijk’ de gast uit Praag zou willen ontvangen, maar dat juist die dagen ook de premier van Hongarije in Den Haag zou zijn. Er moest dus even geschoven te worden. Maar nadat Faber de naam van de betreffende minister liet vallen, viel er een pijnlijke stilte. Daarna liet ook Lubbers het afweten. Faber zat min of meer met de handen in het haar hoe dit op 1 en 2 maart zou aflopen. Ik adviseerde hem Ben Knapen te bellen, die een commentaar zou kunnen schrijven: bijvoorbeeld onder de kop: ‘Gemiste kans’.⁶⁷ Het blijven dwazen daar in Den Haag, die alles saboteren wat ze niet zelf hebben bedacht.

In de bus van het vliegveld naar het hotel gisteren, aarzelde Henk van der Meijden even, maar ging toch naast me zitten. Hij wist niet waarom ik al sinds 1956 op de zwarte lijst bij De Telegraaf stond en daar bemoeide hij zich verder ook niet mee. Hij wist niet wie Sibolt van Ketel was.⁶⁸ En verder leekt het hem een uitstekend moment om de Zuidafrikaanse rand te kopen. Hij herinnerde zich mijn Beatrix-verhaal voor zijn blad Privé, waarin ik vertelde hoe de prinses indertijd samen met de ambassadeursvrouw Agnies Beelaerts prins Claus en diens gasten had bediend bij gebrek aan personeel. Van der Meijden vond Beatrix ‘een vervelend mens’, waar ik hem geen ongelijk in kon geven, althans wat haar theateropvoering als koningin betreft. Hij droeg een kleine typemachine mee, open en bloot zonder bescherming.

De voor Joop van Tijn gereserveerde kamer waar ik in kon trekken lag gunstig op een hoek, met uitzicht op de Donau en de brug tussen Boeda en Pest. Ik hoorde de moeder van Babette zeggen: ‘We hebben maar één uitstekende ambassadeur: Coen Stork.’ Dit ging me te ver. Ik vertelde beide dames de geschiedenis van het hondje Malu. Ze walgden van deze geschiedenis. Het schijnt dat de Nederlandse ambassade in Boedapest geen poot heeft uitgestoken om iets te doen aan de Jan Cremer-tentoonstelling. Jan benadrukte nogmaals dat ik op het ticket van Joop van Tijn, de voor hem geserveerde kamer en dus ook de aan hem geadresseerde uitnodigingen hier was ‘omdat Joop overspannen is.’⁶⁹

Van de hand van Ronald Smothers stond een artikel in de International Herald Tribune over de speciale teams van ‘mental

67 Ik ging er even aan voorbij dat Ben Knapen teveel een angsthaas is om een dergelijk commentaar te schrijven.

68 De Telegraaf correspondent in Johannesburg.

69 Dit noteerde ik letterlijk in Boedapest, omdat Jan me twee jaar later een deurwaarder voor dit vliegticket op mijn dak zou sturen.

[p. 68]

health professionals’ in Fort Bragg, North-Carolina die daar werkzaam zijn. Ze staan militairen bij die door de idiote strapatsen van hun superieuren, die hen op onbegrijpelijke missies hebben gezonden, waar zij ook nog gerede kans liepen hun leven te verliezen te helpen ‘to prevent or detect symptoms of post traumatic stress disorder as nightmares, feelings of guilt, extreme sensitivity to loud noises and irrationality.’ De enige irrationele klootzak die nagekeken zou moeten worden is George Bush zelf - en diens bende van medewerkers - die de vs in onacceptabele avonturen stortte, zoals onlangs weer eens in Panama is geschied.⁷⁰

Ferry André de la Porte, zoon van een broer van Han André de la Porte, is mee als fotograaf om het Cremer-gebeuren hier in Boedapest vast te leggen.

Ik lees in nrc Handelsblad van gisteren dat Hans van den Broek in het parlement heeft gezegd dat de druk op Zuid-Afrika gehandhaafd moet blijven. Wanneer Den Haag te vroeg soepel zou worden ‘zou dit stuiten op veel onbegrip bij de zwarten in Zuid-Afrika,’ aldus Van den Broek. ‘Om hun bevrijding gaat het.’ Hansje begrijpt nog altijd niet dat hij in de ruimte zwetst wanneer hij over Zuid-Afrika babbelt. Alsof blanken en zwarten in Zuid-Afrika op dit cruciale moment in hun geschiedenis zich ene moer aan zouden trekken van wat er in Den Haag wordt uitgekraamd over hun wel en wee.

Ik liep vandaag tegen de man van mijn dromen aan, de Japanner Toshihisa Wanami uit Tokio. Ongeveer 24 jaar, jeans, peau de suède laarzen, een wit ski-jack en een zalige lach. We gebruikten koffie in Hotel Duna. Het was ook nog zijn verjaardag. Hij was op rondreis in Berlijn, Praag, Belgrado en Boedapest en ging morgen via New York naar huis terug. We namen foto's die hij zou opsturen. Ik omhelsde hem bij het afscheid en mijn lichaam reageerde op het voelen van zijn warme wang tegen de mijne. Hij zou het ideale gezelschap voor de nacht zijn geweest. Later hoopte ik in bed op een wonder, namelijk dat hij terug zou komen, wat niet geschiedde.

Marshall Goldman, directeur van het Sovjet Research Center op Harvard University wijst er in de International Herald Tribune op dat Michail Gorbatsjov geen keuze had bij het toestaan van een meerpartijensysteem.⁷¹ ‘People are not prepared to sit back until the laws change in de ussr. They are prepared to go ahead and express their feelings - particularly in the outlaying republics.’ Dit lijkt me juist.

70 International Herald Tribune, 8 februari 1990.

71 Idem.

[p. 69]

Vandaag zag ik eindelijk Anna Bebrits terug, die ooit in Den Haag werkte.⁷² ‘You are the architect of this achievement around Jan Cremer's exhibition,’ zei ik, maar zij was bescheiden over dit gunstige resultaat. Zij zei Jan - die ik ooit aan haar had voorgesteld - nu vijftien jaar te kennen en hem als een landgenoot te beschouwen. Tijdens zijn eerste reis naar Hongarije stuurde hij haar een kaartje. Liefde op het eerste gezicht. Babette verscheen vandaag in een fel rood lederen deux-pièces met een rok zeker tien centimeter boven de knieën. Voor Boedapest beslist de verkeerde keuze, maar waarschijnlijk heel duur. De Nederlandse ambassadeur is ook komen opdagen. Henk van der Meijden staat om hem heen te dringen.

Ik had een hartelijke en interessante herontmoeting met Eugen Randé, oud-ambassadeur en nu General Secretary of the World Federation of Hungarians.⁷³ Hij zag er gezond uit en droeg een blazer en grijze flanel. Hij had gehoord dat ik problemen met de persafdeling van het ministerie van Buitenlandse Zaken had gehad. ‘Not at all, all problems originated from a crook Frans Lurvink, who ran The Alerdinck Foundation, so let us not spent time on these people.’ Hij is bijna zeventig jaar. Volgende week vliegt hij voor het eerst naar Zuid-Afrika om contacten te leggen met de Hongaarse gemeenschap aldaar. Hij vertelde, als voormalig Hongaars ambassadeur in Wenen (waar ik hem eveneens opzocht) een manuscript te hebben geschreven over Hongarije vanuit het perspectief van Oostenrijk. Ook had hij geschreven over Egypte en de Arabisch-Israëlische oorlog, maar niets was gepubliceerd omdat dit toen te controversieel was. Zijn zoon was vier jaar in Londen en werkt nu voor een Amerikaans bedrijf in Boedapest ‘so he is safe’.

Niemand weet wat er precies in Hongarije zal gebeuren wanneer het land zich zal losmaken uit het Sovjetblok. Iedereen liegt om zijn huid te redden. Hij vertelde dat eens luidruchtige procommunisten van de ene op de andere dag luidruchtige anticommunisten waren geworden. Nee, mevrouw Anna Bebrits behoorde niet tot die groep. ‘All values seem to have lost their meaning,’ constateerde hij zorgelijk.

‘What do you think of our part of the world,’ vroeg ik.

‘It also has to do with the television bombardment through values-destroying fantasy stories like Dallas, Dynasty and all the rest. They assist in destroying values and morals everywhere. It affects the collective consciousness of masses in all parts of the

72 Zie ook Memoires 1975-1980, 1983-1985, 1987

73 Ik ken hem sinds 1958, toen hij radiocorrespondent was voor Hongarije. Zie ook Memoires 1957-1963, 1975-1976, 1978-1981.

[p. 70]

world, because the Yankee garbage goes nowadays everywhere through electronic media.’ Hij vertelde dat de Amerikaanse ambassadeur in Boedapest zich had aangesloten bij demonstrerende menigten tegen de communistische bewindvoerders in Hongarije. Kort tevoren had deze Amerikaan nog tennis gespeeld met de communistische premier. Dus een soort Coen Stork-gedrag, maar ditmaal door de vertegenwoordiger van een grootmacht. Hij refereerde ook aan de activiteiten van de cia in Oost-Europa om de omwenteling te helpen versnellen. In het hotel zou een diner plaatsvinden. Alles was in de war. Er waren 26 gasten, maar geen 26 geprepareerde borden. Er moest gepast en gemeten worden. Ik ging naast Anna Bebrits zitten en Jan Cremer zat tegenover ons. Ook ambassadeur Hendrik van Oordt en echtgenote - een afschuwelijke dame met rode kousen en een paardenstaart - zaten aan de overkant. Evenals Geert Dales, zakelijk leider van het Holland Festival die zijn vriend, een 22-jarig vlerkje had meegenomen. Deze figuur had gisteravond een brandende sigaret op zijn arm uit gemaakt als proeve van diens mannelijkheid. Henk Schiffmacher, een vriend van Cremer die onder de tatoeages zit, en tijdens het diner zijn broek naar beneden deed om de tatoeëring op zijn bil te tonen reist ook mee.

Anna Bebrits hield een eindeloze toespraak die als een soort psychoanalyse van Cremer kon worden uitgelegd. Toen zij bijvoorbeeld verkondigde dat Ik, Jan Cremer 100.000 exemplaren had verkocht, begon Jan smakelijk te lachen. De ambassadeur bond zijn servet om zijn buik en zat na afloop aan tafel open en bloot in zijn gebit te porren. Ik dacht aan Johan en Agnies Beelaerts, toen zij hier Nederland vertegenwoordigden. We gaan er bepaald niet op vooruit. Anna Bebrits herinnerde ook aan het feit dat zij door Jan was toegezegd dat er een Hongaarse expositie in Nederland zou komen. Ook maakte zij bekend dat Jan onder vier ogen de wens te kennen had gegeven enige tijd als professor aan de Art Academy in Boedapest te worden benoemd. Later zei ik tegen Jan: ‘Mooie kop in Panorama. Jan Cremer professor in Boedapest?’

‘Waarom een vraagteken,’ antwoordde hij ad rem. Dat professorschap voor Cremer zou de grap van de eeuw zijn.

Vandaag is het zonnig koud weer. Heerlijk om in de stad te wandelen en naar mensen te kijken. Er lopen heel wat aantrekkelijke jongens rond. Veel gelezen en naar Horowitz geluisterd. Charles Krauthammer citeerde Samuel Huntington van Harvard, dat de ‘rijke landen’ in de wereld niet zozeer lijden aan ‘imperial overstretch’ maar aan ‘creeping inflexibility, what

[p. 71]

might be called industrial sclerosis - precisely the ability to change and adapt.’⁷⁴ Dan wordt de ussr als een basket case opgevoerd. Gorbatsjovs grootste probleem is ‘the inculcated habits of mind’. Maar dit geldt voor alle landen en volkeren. ‘The genius of democracy is that about twice a decade it produces a new President.’ Ja, dat hebben we gezien, Roosevelt, Truman, Eisenhower, jfk, lbj, Nixon, Ford, Carter, Reagan en nu Bush, van kwaad tot erger.

Sigmund Freud kreeg in 1895 een dochter. Hij schreef aan zijn vriend Wilhelm Fliess in Berlijn: ‘If it had been a son, I would have sent you the news by telegram.’⁷⁵ En Ezra Pound noteerde tegen het einde van zijn leven ‘summing up his writing’ als ‘stupid and ignorant all the way through.’ Onvoorstelbaar om met die woorden op je leven terug te kijken.⁷⁶

Om 12:15 uur stond de Jan Cremer-kudde voor het hotel om per bus een trip te gaan maken. Ik nam plaats op de eerste rij en warempel, Henk van der Meijden kwam weer naast me zitten. We zaten te zitten en er gebeurde niets. In een impuls dacht ik: wegwezen. Ik wenste iedereen een fijne trip en verliet de bus. Ik haat zulke kuddetripjes nu eenmaal. Nadat ik was uitgestapt, zag ik een blonde nicht zwaaien, die langs de kade liep. Hij heette Janos en was beeldhouwer, met een gespierd lijf. Hij viel op oudere mannen à la Frits van Eeden uit Den Haag. Hij was in gezelschap van een Hongaarse danser en diens vriendje. Zij stelden voor naar de plaatselijke sauna, Heilbad Rácz te gaan, aan de andere zijde van de rivier. Entree: 32 forint. Ik bevond me spoedig in een enorm rond bad met wel honderd mannen, velen op leeftijd, maar er zaten ook een aantal aantrekkelijke jonge kerels tussen. Janos liet me niet alleen en begon een zoenpartij terwijl hij onder water met mijn pik speelde. Later werd ik door een donkere, jonge Hongaar in de sauna gepakt, die ik aanvankelijk voor een Indiër hield.

Later wandelden twee Japanners het bad in. Een grote, zeer sexy kerel met een heerlijke lach en een zalig lijf en een kleinere Japanner die kennelijk hetero was. Mijn nieuwe vondst: Akihiro Toriyama van de rechtenfaculteit van de Seikei universiteit in Tokio. Zijn reisgenoot lag ziek in bed, dus hij was naar het Heilbad gekomen met een landgenoot die hij toevallig had ontmoet. Ik nodigde ze uit per taxi mee te gaan naar Hotel Duna. We besloten de donkere Hongaarse jongen ook maar mee te nemen. De dames in de koffieshop, die kennelijk in de

74 Time, 30 januari 1990.

75 The New York Times, 16 oktober 1988.

76 The New York Times, 15 december 1988.

[p. 72]

gaten hadden wat er zich afspeelde, wierpen ons vernietigende blikken toe.

Akihiro bereidde zich voor op een carrière in het bankwezen. ‘You will die in a bank. You are a creative person,’ zei ik. De andere Japanner was het hiermee eens en vertelde dat Akihiro viool speelde.

Intussen keerde het Cremer-gezelschap terug van een rampzalig uitje, waar Henk van der Meijden over zei: ‘Willem, het was een gouden greep dat je de bus hebt verlaten.’ Ze waren uiteindelijk bij een restaurant aangekomen waar ze zouden lunchen, maar dat gesloten bleek. Ze hadden eigenlijk alleen maar rondgereden en in files gestaan en rammelden allemaal van de honger. Ik vertelde dat ik intussen (en overdreef het een beetje) een onderwater blow job in een sauna had gehad. Al met al waren deze dagen toch wel de moeite waard.

11 februari 1990

Gisteravond was er ergens in een restaurant een allervervelendst etentje. Ik zat naast Gert Jan Dröge die druk in de weer was voor zijn societyrubriek in Haagse Post. Hij maakte driftig aantekeningen in een Margriet-blocnote. ‘Je schrijft niets,’ voegde hij me toe.

‘Omdat niemand iets van enig belang zegt.’ Jan zag dat ik wilde vertrekken en hij zei met zijn ogen te blijven zitten. Babette had teveel gedronken en begon rond te lopen. Er was een zogenaamd Hongaars orkestje met een afschuwelijke violist met ongewassen haren. Ik vroeg hem Liebestraum van Liszt te spelen, wat hij op afschuwelijke wijze maltraiteerde. Ik ben weggegaan en liep door de koude nacht terug naar het hotel.

Jan regelde vanmorgen volgens afspraak de betaling van mijn hotelkamer. Ik heb deze dagen niet meer dan honderd gulden uitgegeven. Kon ook niet anders.

Amerbos

Ik lifte met Henk van de Meijden van het hotel naar het vliegveld. Hij had het kamermeisje 600 forint gegeven. Zij was op haar knieën gevallen. Op het vliegveld vroeg de douane of hij nog Hongaars geld had en het irriteerde hem grenzeloos dat hij zijn forinten moest aangeven. We reisden weer samen en hebben nu veel gelachen. Hij wil nu ook naar Zuid-Afrika en dacht dat we daar wellicht samen dingen konden doen. Henk schijnt ook een soort impresario te zijn. Hij vroeg om mijn kaartje, adres en telefoon. Hij gaf niet het zijne en ik vroeg er dus ook niet om.

[p. 73]

In Amsterdam waren anc-vlaggen op de trams en bussen aangebracht, dus concludeerde ik dat Mandela moest zijn vrijgelaten, wat inderdaad het geval bleek te zijn. Televisie toonde emotionele beelden over Mandela - met aan zijn hand Winnie - voor het eerst op vrije voeten.

De pagina van Henk van der Meijden gisteren in De Telegraaf over Jan en Babette in Boedapest is maar zozo.

Wim Hazeu gaat ervan uit dat mijn dagboek achttien delen zal gaan beslaan.⁷⁷ Hij begrijpt er dus nog altijd niets van. Uitgever Bruna heeft het manuscript met Jan Foudraine met belangstelling gelezen, maar zal het niet uitbrengen.

Peter van Ingen zal vanavond in zijn tv-programma Belevenissen Conny Braam portretteren. Die begrijpt er dus ook niets van.

Derk Jan Eppink wel. Hij is naar Gatsha Buthelezi in Ulundi gegaan voor een gesprek. Buthelezi wees er andermaal op dat hij zijn leven lang in Pretoria voor de vrijlating van Nelson Mandela had gepleit. Dit terwijl hij juist in het buitenland altijd als ‘de buikspreker’ van het apartheidsregime is voorgesteld. Wat dus anc-geklets is dat opzettelijk is verspreid om de invloed van de machtige Zoeloestam door middel van leugens in te perken.

The Sunday Times meldde gorbachev faces bloody revolution. Boris Jeltsin heeft in een exclusief gesprek hiervoor gewaarschuwd. Jeltsin blijft echter levensgevaarlijk. Hij wil kennelijk zonder dralen overstappen op een vorm van Wester-

77 Zie bijlage 25.

[p. 74]

se democratie, wat natuurlijk niet zo maar kan en waartegen de conservatieve vleugel van de cpsu met alle denkbare middelen tegen in opstand zal komen.

Ik heb Jan en Babette in een briefje bedankt voor ‘de onvergetelijke trip’ naar Boedapest op hun persoonlijke uitnodiging. Amsterdam staat op zijn kop en viert gigantisch feest, aangezwengeld door Ed van Thijn en de zijnen vanuit het gemeentehuis. Hij zei het geweldig te vinden om op die manier uiting aan zijn persoonlijke blijdschap te kunnen geven. Hij wacht verdere ‘instructies’ van Mandela af. Er waren 20.000 mensen naar het Leidseplein gekomen dat tijdelijk in het Mandelaplein schijnt te zijn omgedoopt. Er hing een enorm spandoek met de tekst ‘Mandelaplein’. Uiteraard had Sietse Bosgra weer toegang tot het nos Journaal. Er zullen straten en pleinen naar Mandela worden genoemd en misschien wordt de beroemde brug bij Arnhem wel de Mandelabrug. Ook Conny Braam zegt de helft van haar leven - zij is nu 42 jaar - aan de antiapartheidsbeweging te hebben geschonken. De enige reactie op alle onzin is: ze weten niet beter.

Coen Stork zit bij Van Dis. Hij vraagt om jenever, die er niet is en neemt dus niets. Hij zegt dat toen hij in Roemenië werd benoemd, nauwelijks wist waar het land lag. Ik zie dat Henk Hofland in de zaal aanwezig is met zijn bijzit, de juffrouw van Het Parool. Stork had het gevoel gekregen, omdat hij zijn post in Havana ‘zo enig’ had gevonden, dat het ministerie hem om die reden naar Roemenië had gezonden. In Cuba had hij enthousiasme kunnen opbrengen voor de oorsprong van de Revolutie. Het was in Cuba beter geweest dan de Amerikanen de wereld vertelden. ‘Dat heb ik geprobeerd mijn ministerie duidelijk te maken.’ Hij zei het jammer te vinden dat Washington tegen Michail Gorbatsjov blijft zeggen dat Cuba een obstakel blijft om tot werkelijke detente te kunnen komen. Op een gegeven moment - kennelijk afgesproken werk - vraagt Adriaan aan Henk Hofland vanuit het publiek aan tafel te komen. Henk ziet er eigenlijk verlopen uit. Zonder das. Hofland blijkt ingehuurd om naar diens eigen waarnemingen toen hij Boekarest bezocht, Stork als een zeer moedig man te omschrijven. Zo werken deze zaken in het journalistenwereldje, waarbij André Spoor achter de schermen soms ook nog een partijtje meeblaast via zijn ‘vrienden’ Hofland en Van Dis, want Spoor is ‘een hartsvriend’ van Coen Stork. Van Dis zelf was van top tot teen geschminkt en mooi gemaakt.

Casper van den Wall Bake belde later en zei dat hij Stork er net zo verlopen vond uitzien als Hofland. Soort zoekt soort.

[p. 75]

12 februari 1990

Henk van der Meijden volgde mijn advies en publiceerde een tweede pagina over Jan Cremer in Boedapest en plaatste diens wens om ‘professor’ in Hongarije te worden in de kop.

Op 29 januari deed ik bij de Nederlands Zuidafrikaanse Werkgemeenschap mijn beklag over het gedrag van Frank van Schaik, omdat mij door de burgemeesters uit Zuid-Afrika was gemeld dat hij zich zeer negatief had uitgelaten over mij.⁷⁸ Vandaag zond Van Schaik een soort verweerschrift.⁷⁹ Het is volledig onacceptabel wat ze hebben gedaan, maar ik heb nu belangrijker zaken aan mijn hoofd.

Er was trouwens ook een derde brief van Marcel van Dam, die blijft weigeren de zaak Sonja Barend/Conny Braam ook maar te bespreken. Je ziet maar weer wat voor types deze mensen zijn.⁸⁰

Marianne Joanknecht - een relatie van Jan Willem van Cruysen - kwam opnieuw Amerbos taxeren en zei dat ik er 285.000 gulden voor moet vragen en zeker kan krijgen.

Ik ben bezig knipsels, die in dozen in de garage staan - voornamelijk uit The New York Times - te sorteren en grotendeels weg te doen, want ik zal niet alles mee naar Zuid-Afrika kunnen nemen. Er staan al vier grijze zakken vol met dikwijls onderstreepte informatie bij het afval op straat. Afschuwelijk. Maar het zou ondoenlijk zijn die gegevens ooit mee te nemen in te schrijven dagboeken, want dan komen er niet 100 maar 500 delen Memoires uit.

Foudraine kwam langs en slurpte weer bij het koffiedrinken, wat ik hem toch maar heb gevraagd na te laten. Ik vroeg hem ook waarom zijn vriend, de fameuze Alexander Smit die ik een boekje toezond, zich niet had verwaardigd ervoor te bedanken. Hetzelfde geldt trouwens voor Ritsaert ten Cate van Mickery, de kennis van Lloyd deMause uit New York.

Een vrouw belde uit Amersfoort en vertelde dat zij een vriend, Wouter Kok, voor Valentijnsdag (volgende week) mijn telefoonnummer wilde geven, tenminste als ik de toezegging wilde doen hem te willen ontvangen. Hij had mijn boeken gelezen en was een bewonderaar of sorts. Ik vind het prima. Hij is 26 jaar. Hobby: wielrennen. Waarschijnlijk gespierde benen. Het stukje van Erik van Onna had ik natuurlijk nooit in die vorm in de Nieuwe Revu willen hebben.

78 Zie bijlage 26.

79 Zie bijlage 27.

80 Brief d.d. 6 februari 1990.

[p. 76]

Ik moet helaas minstens zeventig procent van de bewaarde documentatie weggooien. Krijg er hoofdpijn van. Zonde. Ik weet maar al te goed dat er nooit plaats voor zou zijn in de te schrijven verslagen. Hoe heb ik toch ooit zo onrealistisch kunnen zijn om alles zoveel mogelijk te bewaren?

Liep tegen Raymond van den Boogaard aan die op weg was naar Rotterdam, waar de hoofdredactie van nrc Handelsblad ambassadeur Coen Stork een werklunch aanbood. Zo werkt dit in Madurodam.

Mandela is geen inspirerende spreker, tenminste niet voor een niet-zwarte Zuid-Afrikaan, die volgens traditie en cultuur in hem vanzelfsprekend de goedheiligman ziet. Mandela balanceert tussen evolutie en revolutie. Ik vraag me af of hij hoe dan ook een massale achterban zal mobiliseren.

Henk Hofland schreef in De Journalist over zijn bezwaren tegen de vut-regeling. Het behoort een ieder vrij te zijn zelf te bepalen op welk moment hij de pen gaat neerleggen. Ik heb er niet bij stilgestaan omdat ik van mening ben dat journalisten zichzelf beperkingen behoren op te leggen en de fakkel behoorlijk dienen over te dragen. Louis Velleman - die ik verder niet kan plaatsen - vond het nodig een onzinstukje tegen Hofland te schrijven in De Journalist. De heren hebben blijkbaar niets beters te doen. Hier een openingspassage:⁸¹

81 De Journalist, 12 februari 1990.

[p. 77]

Chopin werd maar 39 jaar. Stel je voor, dat hij 69 jaar was geworden!

14 februari 1990

Adriaan van Dis heeft met Roelof Kiers bij de vpro een mogelijk televisiegesprek met F.W. de Klerk besproken. Casper Venter en de staatspresident hadden mij gezegd dat het mogelijk in juni zou kunnen, maar dit was voor beide heren onacceptabel. Het moest veel eerder, wat dus niet kan. Adriaan is van 12 tot 24 april in Zuid-Afrika, en wanneer het mij niet lukt De Klerk voor die periode te boeken, dan zal hij andere wegen bewandelen. Bovendien had Kiers Van Dis voorgehouden dat indertijd mijn reis naar Desi Bouterse met een vpro-team ‘ook was mislukt’. Ik heb Kiers hierover vervolgens geschreven en ook een brief aan Casper Venter in Kaapstad gestuurd. Margaret Thatcher heeft bekend gemaakt de sancties tegen Zuid-Afrika onmiddellijk te versoepelen om het president De Klerk gemakkelijker te maken het vredesproces volledig op gang te brengen. In Den Haag zei Hans van den Broek dat het doel van het Haagse beleid ‘volledige afschaffing van de apartheid blijft.’ Dus Nederland gaat door met sancties, evenals George Bush, maar daar noem je er dan ook een.

Ritsaert ten Cate vindt Het dagboek als Camera Obscura blijkbaar gedaas. Hij heeft nu toch gereageerd, maar legt uit dat het hem moeilijk afging om met zijn reactie niet te onaardig te zijn.⁸² Ik wil toch meer van zijn kritiek weten.

82 Zie bijlage 28.

[p. 78]

Er is weer het gebruikelijke gedonder over de Sovjetambassadeur die niet via Den Helder naar de begraafplaats van Russische gesneuvelden op Texel mag reizen. Deze marinehaven is immers supergeheim... Kamerleden van de PvdA hadden de minister van Defensie hier vragen over gesteld, maar het mag niet. Puur getreiter waar ze in Den Haag meester in zijn. Vroeger beklaagde ambassadeur Romanov zich ook al over die mentaliteit. Nu zit Gorbatsjov in het Kremlin en ze blijven even idioot doen in de residentie. Onlangs werden twee Sovjetschepen, die meldden dat zij in nood verkeerden, in Texel geweigerd. De PvdA'ers schijnen te hebben gevraagd of er met die bespottelijke vertoning nu niet eens kan worden opgehouden.

Dirk Keijer belde om uit te leggen dat hij miljoenen tegoed heeft uit Moskou en dat ik nu dus ook moet lijden, want dat hij de voor Kerstmis toegezegde 10.000 gulden niet kan overmaken. Maar uiteindelijk zou ik ze krijgen.

Mandela heeft 120.000 mensen in een stadion in Soweto toegesproken.

15 februari 1990

De beurs in Johannesburg zakte naar een ongekend dieptepunt na diverse uitlatingen van Nelson Mandela. Hij had regeringsgebouwen en installaties toebehorend aan de regering ‘legitimate targets for the anc’ genoemd. Een verslaggever van de bbc vroeg of winkelcentra - als voorheen - ook anc doelen zouden zijn. Mandela antwoordde expliciet dat het om overheidsinstellingen gaat. ‘You can't avoid people being caught up in crossfire when two groups shoot at each other,’ aldus Mandela. Toch zei hij bereid te zijn op compromissen aan te sturen met de blanke regering ook ten aanzien van een toekomstige grondwet ‘as long as blacks are guaranteed full voting rights.’

Mangosuthu Buthelezi gaf in Ulundi een verklaring uit ter gelegenheid van de vrijlating van Mandela. Het is belangrijk deze hier op te nemen, vanwege de categorische verkeerde beeldvorming die rond Buthelezi jarenlang, vooral in Westerse media, ten aanzien van zijn werkelijke positie heeft plaatsgevonden.⁸³

Bally Berrenstein, de man van Bouterse in Nederland, belde dat Christopher Burgzorg uit Paramaribo had gebeld dat ik voor de 25 februariviering naar Suriname kon komen, maar

83 Zie bijlage 29.

[p. 79]

dan wel op eigen kosten. Een land dat mij langzamerhand een kleine ton schuldig is en geen ticket wil geven, is niet serieus bezig. ‘Ik ga ook niet,’ aldus Bally, ‘want we zitten aan de grond.’

Ik nam contact op met André Haakmat. ‘Ze (Den Haag) hebben Ronnie Brunswijk veel geld geboden wanneer hij zou willen verklaren dat Desi Bouterse in de drugshandel zat. Ze wilden Bouterse eerst de vrede met Brunswijk laten bewerkstelligen en vervolgens hem ten val brengen. Hij had dit door en hij heeft zijn opdracht aan die vrede mee te werken dus teruggegeven.’ Mij viel in, gezien de toon van Haakmat, dat hij mee zou moeten gaan naar Paramaribo. Indien Bouterse hem zou opbellen en uitnodigen, viel het te overwegen, maar hij hield een slag om de arm. Inderdaad berichtte De Telegraaf vanmorgen dat Bouterse zijn opdracht als vredesonderhandelaar gisteren aan president Shankar had teruggegeven.

Vandaag heb ik eindelijk gedaan wat mijn broer Theo wilde, namelijk alle resterende brieven van mijn ouders, zowel aan elkaar als aan onze grootouders, in een ontluisterende grijze afvalzak klaargezet om aan de afvalverwerking mee te geven. Mijn ouders hadden nooit instructies achtergelaten wat ermee te doen. Om die reden ook is het onbehoorlijk en niet in orde er zelfs doorheen te bladeren, laat staan er iets van te lezen. De foto's heb ik zoveel mogelijk gered. Bovendien zou ik er op een dag Peter mee opschepen.

16 februari 1990

Rechts blank Zuid-Afrika is in Pretoria met 50.000 man de straat op gegaan, wat naar Zuid-Afrikaanse verhoudingen een respectabel aantal betogers is. Andries Treurnicht, de leider van

[p. 80]

de Conservatieve Partij, riep de mensen toe niet te zullen rusten voor de rechten van blanke Zuid-Afrikanen voor altijd zouden zijn veiliggesteld. ‘Don't wake up the Afrikaner tiger,’ aldus Treurnicht, ‘the tiger is friendly, but don't mess with us.’ Ook politiek wetenschapper Willem Kleynhans is van mening dat De Klerk veel te hard van stapel is gelopen en daardoor veel blanken de stuipen op het lijf heeft gejaagd, getuige het feit dat in één week tijd een demonstratie van 50.000 mensen kon worden georganiseerd om te betogen tegen het overhaast verlenen van politieke rechten aan zwarten. Gorbatsjov zou te langzaam hervormingen doorvoeren, uit angst voor conservatieven in de ussr, De Klerk gaat te vlug.

Vanmorgen kwam de vuilnisauto. De zak met alle liefdevolle brieven van mijn ouders en grootouders stond al op straat. Ik gluurde door een raam en keek de vrachtwagen na. Hoe triest, hoe triest. Daar verdwenen al die lieve emoties en herinneringen in het niets.

Loet Kilian, mijn kamergenoot in Kew Gardens belde dat ik op zijn 25-jarig huwelijksfeest aanwezig had moeten zijn. Ik zag hem voor me en smolt - zoals ik altijd heb gedaan - toen ik zijn stem hoorde. Ik voerde aan dat ik niet meer naar een vriend toeging die in 1973 voor het laatst een pas richting Amerbos zette. Hij vertelde trouwens dat in de opleiding communicatie bij de klm het televisiegesprek uit 1985 tussen Van Dis en mij zit, als voorbeeld van hoe het niet moet.

Suharto heeft twee Tjakrabirawa-militairen van het regiment dat voor de beveiliging van Sukarno zorgde, alsnog laten doodschieten. Het gaat om Mochtar Effendi Sirait en Pohang Harahap.⁸⁴ Het komt in het brein van deze massamoordenaar blijkbaar niet op om alsnog gratie te verlenen, nadat deze mannen 25 jaar in gevangenschap hebben doorgebracht. Eens komt de dag dat Suharto zelf tegen de muur zal worden gezet om te boeten voor zijn onbeschrijfelijk lange reeks misdaden.

Bezoekje aan Hermann von der Dunk in Bilthoven. Hij ontving me heel vriendelijk, maar keek al na een half uur op zijn horloge. Hij vindt deel i van de Memoires ‘echt één geheel’ maar de delen iii en iv ontberen ‘compositie’. Hij adviseerde vooral om irrelevante zaken weg te laten. Ontmoetingen met bepaalde mensen zouden een functie missen. Ik legde uit me dit uitstekend bewust te zijn, maar dat indien hij de rest van het verhaal zou kennen zoals ik dit doe, want ik heb het geleefd, hij beter zou begrijpen waarom juist bepaalde mensen wel

84 De Volkskrant, 16 februari 1990.

[p. 81]

werden genoemd, omdat ze een leven lang op komende pagina's blijven opduiken.

Von der Dunk zei dat Marguerite Yourcenar drie maanden oud was toen haar moeder overleed. Sedertdien zei ze altijd dat het begrip ‘moeder’ voor haar niet van belang was, want zij had nooit een moeder gehad. Pas toen zij 54 was, ging zij naar het graf van haar moeder. Zij begon haar herinneringen met de emoties van die dag te beschrijven. Ik antwoordde dat ik dus anders te werk ging en zuiver chronologisch mijn aantekeningen bewerkte. ‘Dan maak je blijkbaar geen onderscheid tussen dagboek en Memoires,’ aldus Herman. ‘Je noemt je boeken Memoires en je presenteert voornamelijk een dagboek.’ Ik schrok toen hij dit zei, want ik realiseerde me dit voor de eerste keer.

Ik roerde nog een comité van aanbeveling voor mijn dagboeken aan. ‘Wat die dingen betreft, ben ik net een kind,’ aldus Von der Dunk. ‘Ik heb geen idee hoe dit aan te pakken. Holland is eigenlijk een kneuterig old boys circuit en wanneer je er eenmaal buiten zit, rust er een taboe op je.’ Een aanbeveling van Adriaan van Dis zou belangrijk kunnen zijn zei hij, waar ik het niet mee eens ben. Hermann benadrukte overigens dat ik ten aanzien van Zuid-Afrika gelijk had gekregen. Maar of ik ook gelijk zou krijgen ten aanzien van mijn afkeurende houding ten aanzien van Michail Gorbatsjov viel nog te bezien.

17 februari 1990

Wat bezielt Brunswijk? Het Junglecommando heeft de Amerikaanse ambassade in Paramaribo gevraagd hulp te verlenen bij het bestrijden van de handel in verdovende middelen vanuit het Surinaamse binnenland. Je hoeft niet te vragen van waaruit dit werd geadviseerd.

Herman van Veen schreef een briefje volledig verrast te zijn door de snelle opeenvolgende gebeurtenissen in Zuid-Afrika.⁸⁵ Het gaat inderdaad met een sneltreinvaart waar De Klerk in Kaapstad mee bezig is. Er gaat een delegatie, zowel van anc'ers uit het buitenland als van partijleden binnen Zuid-Afrika, naar Tuynhuys.

Newsweek belicht het feit dat De Klerk zowel zwarte als blanke Zuid-Afrikanen met zijn snelle besluiten en maatregelen volkomen heeft overrompeld. Hij is een meester gebleken in het hanteren van het fait accompli. Hij kletst er niet langer over, hij doet het gewoon.⁸⁶

85 Zie bijlage 30.

86 Newsweek, 12 februari 1990.

[p. 82]

Ik stelde Jan Foudraine een omslag voor ons boek voor. Deze foto zegt exact wat ik bedoel.⁸⁷

Frans Kellendonk (39) is overleden. Diepe, diepe schok en tranen.⁸⁸ Wat zonde. How cruel. Was dat de reden dat ik de laatste tijd niets meer van hem hoorde? Frans, waarom heb je er niet met me over gesproken? Nu is het te laat. Ik vrees dat hij aan aids is overleden, maar weten doe ik het niet. Ik geloof gelezen te hebben over ‘de ziekte van Frans’. Ik schrok er toen van, maar hoopte dat this beautiful guy dit niet zou overkomen.

87 Zie bijlage 31.

88 Zie bijlage 32.

Trein

Ik ben op weg naar Nellie Hazeu-Sloos in Waalre. Ik luister naar Horowitz en denk aan zijn ijskoude graftombe ergens in Milaan.

Trein (terugreis)

Ik heb een buitengewoon plezierige dag gehad met Nellie, waar ook haar dochter Erika gedeeltelijk aan deelnam. Zij reed me later naar station Eindhoven. Zij werkt nog altijd als tolk bij de eeg in Brussel en woont daar ook.

Toen Erika in de keuken bezig was, vroeg Nellie: ‘Wie zijn nu zoal je vrienden?’ Ik ging op Peter - en ook Eduard - in, maar ik schrok er eigenlijk bij nader inzien van dat mijn verhaal met hen beide eigenlijk ophield. Er is nog een inner circle met Loet Kilian en Frits van Eeden; Richard Thieuliette is al heel ver weg, dan zijn er Casper van den Wall Bake, Frank Heckman en Tage Domela Nieuwenhuis, ik noemde Han André de la Porte en Egbert Kunst, van wie ik eigenlijk ook nooit iets hoor. Ik vertelde ook over Hannah de Zantis.

Ik lees een afschuwelijk verhaal van David Wojnarowicz, een seropositieve schilder, fotograaf en schrijver, die zegt dat er een nieuwe onderdrukking in de vs is ontstaan, namelijk die van aids-patiënten. ‘Een droom van rechts is waarheid geworden: homoseksuelen en drugsverslaafden worden weggevaagd. Ik word elke morgen wakker in deze moordmachine, die Amerika heet. Ik draag die woede bij mij als een met bloed gevuld ei.’

[p. 83]

David beschrijft - en dat weet ik uit ervaring - dat in de vs geweld en seksualiteit dikwijls samengaan. ‘Mensen randden mij aan, of drogeerden mij. Ze gaven me door aan anderen. Maar als hoerenjongen werd ik in ieder geval aangeraakt en soms was er zelfs iemand die om mij gaf. Het was de enige manier waarop ik liefde van mensen ondervond. Ik was aangetrokken tot geweld en een zekere intensiteit. Vroeger raakte ik daarvan in de war, omdat de meeste mensen dat niet leken te hebben.’ Later leerde David een fotograaf kennen die een van de belangrijkste mensen in zijn leven werd, maar ook hij overleed aan aids.⁸⁹

Eindelijk lees ik het interview met Boris Jeltsin in The Sunday Times. Hij mag dan een lichtgewicht zijn, maar met veel van wat hij zegt ben ik het roerend eens, vreemd genoeg. Hij bekritiseert Gorbatsjov voor de eindeloze reeks compromissen die hij is aangegaan. Het blijven halve maatregelen en de ellende wordt er alleen maar groter door. Wat dat betreft zit F.W. de Klerk met zijn ombouwing van apartheid op een veel rigoureuzere en radicalere lijn.

‘The Communist Party is five years behind on perestroika,’ meent Jeltsin. ‘That is why Gorbachev, together with the Politburo and the Central Committee is constantly trying to get on to the last wagon of the last train.’ Het is wel nakaarten, maar dat het misloopt, staat ook voor mij vast. Toch blijf ik even huiverig voor Jeltsin als ik vanaf het begin van de perestrojka voor Gorbatsjov ben geweest.

89 De Volkskrant, 17 februari 1990.

18 februari 1990

Wouter Kok was een buitengewoon aardige, jonge, volkomen hetero; niet groot, donker haar, ook niet aantrekkelijk of mooi, maar toch wel sexy. Hij is in 1963 geboren en is de oudste van vier broers. Hij bracht fotoalbums en andere informatie mee. Hij komt van een boerderij in Voorthuizen. Hij nam ook cijferlijsten van examens mee, diploma's en tekeningen die hij als betontekenaar bij een multinational in Amersfoort maakt.

Wouter had sinds 1985 veel over en van mij gelezen. Zijn andere ‘liefde’ is Céline. Hij heeft een vriendin Gita, die mij heeft opgebeld, getrouwd en moeder van drie kinderen is, maar zij schijnt hem blow jobs te geven. Hij gaf me een beeldje van Shiva.

Meer in Newsweek over Zuid-Afrika en Mandela.⁹⁰ Eén pagina is ingeruimd voor the surprising statesman, F.W. de Klerk dus, die radicaal gebroken heeft met de blanke alleenheer-

90 Newsweek, 19 februari 1990.

[p. 84]

schappij over Zuid-Afrika en nu gedecideerd toewerkt naar een zwarte meerderheidsregering, een nieuwe grondwet, plus verkiezingen voor iedereen.

De Haagse Post is uitgekomen met een artikel van Gert Jan Dröge over het feestje van Jan Cremer in Boedapest.⁹¹

91 Haagse Post, 17 februari 1990.

20 februari 1990

Ik kreeg een kaart van Eduard uit Sydney. Kreeg er tranen van in mijn ogen, geen sentimentele waterlanders, maar tranen van intens verdriet. Dit klinkt als een vorm van afscheid.

Ik kreeg ook een lieve brief van Penny Hedinah.⁹² Ik zal haar meteen antwoorden. Zij is de enige vrouw met wie ik al sinds 1957 correspondeer. Zal ik haar ooit terug zien?

Ik ben naar de mis in de Sint Nicolaaskerk voor Frans Kellendonk gegaan. Brandde een kaars in afzondering, knielde en probeerde in contact met hem te komen. Maar dat werkt dus niet op die manier, met overal schuifelende en mompelende mensen. Een geestelijke begon een rede af te steken, maar voor mij is ieder woord er een teveel bij zo'n gelegenheid. Het was de juiste beslissing om bij de begrafenis van mam niemand toe te staan te gaan babbelen. Trouwens, ik zou willen dat er niemand was bij mijn doodgaan. Waarom mensen ermee lastig vallen? Misschien is het een kwestie van laatste eer, zoals ik tenslotte hier ook naartoe ben gekomen. Muziek ja, woorden nee.

Lex Poslavsky en zijn vrouw, Lucy van Mierop, kwamen lunchen op Amerbos. Ik heb hen een doos met films uit onze jeugd meegegeven. Zijn vader, Ilia graaf Poslavsky maakte deze opnames in Sprimont, lang voor de oorlog van 1939. Ik gaf Lex ook een boek uit 1864. Hij wilde ook Decoding the Past van Peter Loewenberg lenen. Ik spuide mijn gal over Hendrik, die Hein du Toit door mijn broer niet verwerkte verhalen uit de oorlog had verteld, bovendien zei ik boos te zijn dat Theo het geld terugvraagt wat hij voorschoot voor twee delen Memoires en bovendien Hendrik ‘een pedofiel’ had genoemd.⁹³

Ik werd om 15:00 uur opgehaald voor de televisieshow van Gert Berg (rtl-Véronique) in Utrecht.⁹⁴ Plaats: discotheek Fellini, onder het gemeentehuis. Een andere gast was Bob Geurts (25) een bekende bobsleeër.

‘Wat neem je mee naar Zuid-Afrika,’ begon Berg het televisie-interview.

92 Ik ontmoette haar in 1957 in Indonesië. Zie ook bijlage 33.

93 Na 1996 zou me blijken dat Theo enige reden had dit te stellen.

94 Redactie: de uitzending is te zien op: https://www.youtube.com/watch?v=lai7CowYixI&feature=player_embedded.

[p. 85]

‘Mijn brains,’ zei ik, ‘en deden anderen dit ook maar.’ Berg laat je niet uitspreken. Hij switcht voor je het weet naar een ander onderwerp, vooral als je antwoorden geeft die hij niet verwacht of om andere redenen vervelend vindt.

Er arriveerde een brief van mijn vriend Lloyd deMause. Hij voegde een artikel bij, plus een exemplaar voor Georgii Arbatov.⁹⁵

Babette heeft mij al enkele malen gebeld of ik via mijn vriend Cor Knulst niet kon helpen bewerkstelligen dat Jan Cremer bij zijn vijftigste verjaardag een koninklijke onderscheiding zou krijgen.⁹⁶ Waarom hecht Jan hieraan, en waarom vraagt hij Babette mij hierover te bellen? Zoals ik tegen Lex Poslavsky vanmiddag zei, ik vind mijn lintje van prins Paul-Théodore Paléologue-Crivez in Rome (1956) veel amusanter.

Mijn neef Abraham Oltmans, kolonel b.d. bij de Koninklijke Luchtmacht, geboren in Gondangwinangoen op Java, is op zestigjarige leeftijd in Brussel overleden.

Ik schreef Wim Hazeu of er toch geen mogelijkheid was deel zes nog dit jaar uit te brengen. Misschien kunnen we een kleine bijeenkomst organiseren om na te gaan hoe subsidiefondsen te bewegen in de reeks te investeren.

Vandaag zei Wim Klinkenberg dat onze generatie journalisten was uitgespeeld en geen kansen meer kreeg. Hij is begonnen zijn memoires te schrijven. Hij vertelde dat de Joop van den Ende alle rtl-Véronique-medewerkers wilde ontslaan, maar dat de nvj hier nog tijdig een stokje voor kon steken. De nvj liet gewoon al zijn rekeningen blokkeren. Wim noemde het guerrillapraktijken. Hij karakteriseerde de Joop van den Endeonderneming dan ook als ‘pure maffia’. Het verbaast me niets. Je ziet het aan die mijnheer zijn smoel dat hij niet zuiver op de graad is, maar hij zal dus ook heel rijk worden.

95 Zie bijlage 34.

96 Cor Knulst was secretaris van de Militaire Willems Orde.

21 februari 1990

Jan Foudraine belde. Hij vond Gert Berg een debiel. Kees Knibbe vond hem een vlerk, evenals Yonda Poslavsky. Zelden bleken zoveel mensen het televisiegesprekje te hebben gezien. Zelf vond ik het een ramp, maar zoals Beatrix eens zei tegen Mies Bouwman: ‘Je moet roeien met de riemen die je hebt.’ Wim Zaal schreef een pagina in Elsevier ter herinnering aan Frans Kellendonk.⁹⁷ ‘Mijn eerste probleem is dat ik een waarheidzoeker ben,’ had Frans eens tegen Zaal gezegd. Frans

97 Elsevier, 24 februari 1990.

[p. 86]

voelde zich een leven lang zweven in een vacuüm tussen waarheid en theater, gestrengheid en verbeelding. ‘Mijn boeken zijn niet autobiografisch,’ had Frans gezegd, ‘al hebben zij soms die schijn omdat ik zoals elke schrijver vaak een beroep op mijn geheugen en ervaringen doe.’

‘Steeds kwam hij in het grensgebied van waarheid en mythe bij een gruwelsprookje uit,’ analyseerde Zaal.

Herinneren betekent in mijn optiek het herbeleven van voorbijgegane gebeurtenissen. ‘The memory process is measured by recall, reproduction, recognition and relearning. In recall the subject must demonstrate that he can remember what has been learned without the aid of stimulus cues,’ aldus het Dictionary of Psychology. Mijn stimulus cues zijn vastgelegd in dagboeken vrijwel op het moment dat verre gebeurtenissen plaats hadden. Ik kan als geen ander aantonen dat wat ik me herinner, waar is. Ik ben dus, als Frans, een waarheidszoeker maar dan met een naslagwerk in de aanslag.

Wim Zaal schrijft dat de ziekte van Frans ‘noodlottig snel verliep. Hij stelde orde op zaken, dankte de hemel dat hij altijd ernstig had gewerkt zodat zijn oeuvre, ofschoon gefnuikt, toch moedig en edelmoedig was geworden, en wachtte de totale ontluistering niet af.’ Zou Frans er een einde aan hebben gemaakt, of hebben laten maken? En dit alles wordt op één miserabele afscheidspagina gemeld.

Het omslagverhaal van Elsevier handelt over tien jaar Desi Bouterse in Suriname.⁹⁸ Bert Bommels zegt dat er in 1980 nog 400 miljoen dollar reserve in de staatskas zat, terwijl in 1987 er reeds 200 miljoen dollar tekort was. Van 1980 tot 1987 zou Bouterse 130 ministers hebben versleten. En warempel schijnt Desi 25 februari a.s. opnieuw, en nu met een 27-jarige Javaans-Indiaanse dame, te gaan trouwen. Dus Ingrid is permanent afgeschreven. Zeer rommelig allemaal. Ik kan me geen voorstelling meer maken van hoe Bouterse nu is.

Romanov schrijft een aardige brief vanuit Moskou, waarin hij zich vriendelijk beklaagt al een half jaar niets van mij te hebben gehoord. Zal hem natuurlijk meteen schrijven.

Jan Foudraine gaf me een brief die hij van Bert van Dien ontving van uitgeverij Prometheus.⁹⁹ Ze willen ons boekje niet uitgeven omdat hen ‘de essentie’ ontgaat.

Roger Penrose schreef The Emperor's New Mind: Concerning Computers, Minds and the Laws of Physics. Hij valt Marvin Minsky, en dus ook mijn vriend Robert Jastrow aan, die stellen dat

98 Idem.

99 Zie bijlage 35.

[p. 87]

computers in de toekomst slimmer zullen zijn dan mensen. Minsky van het mit beweert zelfs dat we in de toekomst van geluk zullen mogen spreken als we door computers nog als troeteldieren in huis zouden worden geduld, zo schrijft Felix Eijgenraam in nrc Handelsblad.¹⁰⁰ ‘Ik vind zulke zienswijzen extreem en begrijp niet dat mensen ze serieus nemen. Een jaar of zes geleden keek ik naar een aflevering van Horizon op de bbc, waarin ook dergelijke toekomstvisies werden ontvouwd, zonder noemenswaardige argumentatie. Dat programma was voor mij de directe prikkel er een boek over te schrijven,’ aldus Roger Penrose.

Ik kreeg bezoek van Rineke van Houten. Zij schrijft een artikel over freelancers voor De Journalist.¹⁰¹

Michael Duffy schrijft dat de populariteit van George Bush te wijten is aan de drie p's: ‘Peace, prosperity en Panama,’ waar hij een leger naartoe stuurde om generaal Noriega te kunnen arresteren.¹⁰²

nrc Handelsblad komt met het zoveelste vlees-noch-vis-commentaar: keerpunt in indonesië. Er wordt gedoeld op de jongste executies door Suharto en men trekt eindelijk een vergelijking met de Decembermoorden in Suriname. Suharto vermoordde honderdduizenden mensen sinds 1965, Bouterse zou verantwoordelijk zijn voor vijftien doden. En wat schrijft nrc Handelsblad in haar onnaspeurlijke wijsheid? Ja, de moorden in Indonesië en Suriname werden dikwijls met elkaar vergeleken ‘al gaat het in termen van buitenlands beleid om niet direct vergelijkbare grootheden,’ aldus een idioot bij die krant. Pronk wil ontwikkelingshulp aan Suharto langzamerhand opschorten, want voor die mijnheer zijn 500.000 doden blijkbaar dan toch een ernstiger zaak dan 15, maar Hans van den Broek is hier tegen, want hij wil bij het voeren ‘van praktische politiek’ zijn handen niet gebonden zien. In werkelijkheid gaat het erom dat Suharto honderdduizenden linkse Indonesiërs liet koud maken, terwijl Bouterse vijftien ‘oude orde’ Surinamers zou hebben laten executeren. Den Haag - net als Washington - loopt alleen warm voor rechts, terwijl bij links stiekem wordt gedacht: opgeruimd staat netjes.

100 NRC Handelsblad, 20 februari 1990.

101 Zie bijlage 36.

102 Time, 26 februari 1990.

[p. 88]

Gert Jan Dröge heeft een tweede pagina in de Haagse Post aan het Cremer-uitje in Hongarije gewijd en voegde er een vervelend commentaar aan toe waarbij hij mijn vertrek naar Zuid-Afrika ridiculiseert.¹⁰³ Jan Foudraine en sannyasin Morari kwamen het uiteindelijke manuscript brengen. Na Prometheus heeft nu ook uitgeverij Boom nee gezegd tegen ons boek. Jan houdt vol dat het een revolutionair verhaal is, want ‘we wijzen de weg naar iets anders dan God.’ Hij had niet eerder de confrontatie in 1985 met Adriaan van Dis gezien. Hij keek er op de rand van zijn stoel naar. ‘Jij hebt een zodanige schors opgebouwd, jij kan dat,’ zei hij.

‘Ik heb niets opgebouwd en kan niets bijzonders, ik ben gewoon me. Sommigen kijken naar mij als een she, terwijl ik mezelf totaal he voel.’

‘Bij jou vergeleken ben ik een she,’ reageerde Foudraine. Hij vervolgde dat hij veel te zacht was. Hij zei veel van het gesprek met Adriaan te hebben geleerd, vooral wat betreft hoe je vijandige vragen moet behandelen.

103 Haagse Post, 24 februari 1990.

23 februari 1990

Eduard is terug uit Sydney. Ik vertelde hem van Janos, de beeldhouwer in Boedapest en over het bezoek van Wouter Kok, de Valentine boy uit Voorthuizen. Trok vervolgens de polders in. Het was er heerlijk. Ik zal dit zeer missen in Hillbrow. Het lijkt wel lente. Sommige heesters staan in bloei.

Oek de Jong schrijft in het Cultureel Supplement Literair van nrc Handelsblad een hommage aan Frans Kellendonk. In 1987 heeft Frans aan De Jong verteld dat hij aids had ‘al kwam het woord niet over zijn lippen, en ook niet over de mijne.’ Waarom in godsnaam niet? Drie weken later sprak Frans in de Pieterskerk in Leiden de eerste van drie schitterende voordrachten uit over Vondels Altaergeheimenissen, een leerdicht over de transsubstantiatie, de wezensverandering van brood en wijn in het lichaam en bloed van Christus. Oek de Jong: ‘Een aaneenschakeling van ziektes en operaties sloopte zijn sterke lichaam,

[p. 89]

niet zijn geest. Als er weer een bos bloemen in een vaas bij de andere boeketten werd gezet, kon je hem horen zeggen: “Ja, het is hier net een begrafenis”.’ Eigenlijk ben ik blij - en dankbaar - dat Frans niets heeft gezegd, want ik had het afschuwelijk gevonden hem in die toestand terug te zien. ‘Op de rand van het bed zat tenslotte een uitgeteerde oude man van negenendertig jaar,’ schrijft de Jong.¹⁰⁴

104 NRC Handelsblad, 23 februari 1990.

24 februari 1990

Wim Hazeu stuurde me een nieuw voorstel om mijn Memoires in series te verkopen.¹⁰⁵

Om l8:00 uur kwam Tage Domela Nieuwenhuis voor het avondeten naar Amerbos. Onveranderd. Kale versleten jeans. Hij herinnerde zich ons etentje hier met Frans Kellendonk in 1988, ter ere van Frank Heckman die naar de vs vertrok. Tage bracht Frans die avond terug naar de Betaniënstraat. Wij wisten toen niet dat hij al aids had.

Tage maakt het prima. Zijn vriendin Theresa, die bij het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking werkt, is drie jaar geleden uit Mauritanië teruggekomen met een dochtertje, verwekt in vriendschap met een vriend van haar uit dat land. Tage voorziet dat ze uiteindelijk met zijn drieën zullen leven, wat ik voor hem hoop, want Theresa is voor hem altijd de ware geweest. Ik toonde de video van Krystian Zimerman die het eerste pianoconcert van Brahms speelde met Leonard Bernstein. Tage en ik genieten altijd intens van muziek. Tage heeft nog steeds geen televisie, wat ik werkelijk absurd en wereldvreemd vind.

Het is afschuwelijk, maar ik kan de muziek van mam voor viola (alt) niet blijven bewaren of mee naar Zuid-Afrika nemen. Haar handtekening staat overal op de omslag rechtsboven. Ik bewaar één exemplaar.

105 Zie bijlage 37.

25 februari 1990

Kohl slaat door en is op hol. Hij is naar Bush op Camp David gereisd, want hij moet en zal de Duitse hereniging doordrukken. Hij rent van hot naar haar terwijl hij zich dus eigenlijk zou moeten bezighouden met het welzijn van de mensen in die gebieden, met milieu, de werkgelegenheid, de welvaart. Hij lijkt geobsedeerd om de geschiedenis in te gaan als de grote hereniger van Duitsland.

[p. 90]

Ik kreeg een uitnodiging om een lezing te houden voor studenten in Groningen. Het zou moeten gaan over de drijfveren van machthebbers.

Ben de hele dag bezig geweest met dozen bewaarde knipsels op te ruimen. Ervaar het als een ramp, omdat ik de informatie met veel zorg verzamelde.

Belfleur vraagt een stukje over Beatrix, voor een speciale uitgave vanwege het tienjarig jubileum als koningin.¹⁰⁶

106 Zie bijlage 38.

26 februari 1990

Eduard had me een brief geschreven uit Bangkok, om de voor mij bittere pil te vergulden dat hij nu een relatie met Marco heeft. Hij vindt het jammer dat het mij zoveel moeite kost opgewekt te blijven.¹⁰⁷ Inmiddels is hij terug en kwam op Amerbos een broodje eten. Hij had uit Bangkok een cadeautje meegebracht, een batikshirt. Hij adviseerde me voor een ouderdomspensioen te zorgen. Hij leek gelukkig en blijft ook niet meer zo lang als vroeger. De tranen stonden in mijn ogen bij zijn vertrek en ben snel de polders ingegaan voor wat frisse lucht en wind. Hij omhelsde me en zoende me als altijd, maar toch leek hij heel ver weg. Waarom blijft me dit zo triest maken?

Bij de verkiezingen in Nicaragua heeft Daniel Ortega 43 procent van de stemmen gekregen en de marionetten van de vs onder aanvoering van Violeta Barrios de Chamorro 53 procent. George Bush feliciteerde beiden schaamteloos, terwijl je op je vingers kunt natellen hoe het werkelijk is gegaan.

107 Zie bijlage 39.

27 februari 1990

Ik droomde van Richard Thieuliette, althans dat meen ik me te herinneren.

De vuilniswagen verdween opnieuw met acht dozen en zes zakken zorgvuldig geknipte, onderstreepte en bewaarde knipsels.

Hans Buddingh en Gijsbert van Es - met hem heb ik gesproken - schreven in nrc Handelsblad over hoe Desi Bouterse mensen zou kunnen betoveren en dat hij zo graag de grote leider zou willen zijn, twee onzinuitspraken van mensen die de man niet kennen. Ik word weer eens foutief geciteerd en heb daarover Van Es en Bouterse geschreven. Uitvoerig heb ik Van Es uitgelegd welke rol de Amerikaanse ambassadeur, Howland die vroeger in Djakarta zat, in Paramaribo heeft gespeeld. Te-

[p. 91]

genwoordig spreek je niet met toegewijde journalisten, maar met brood- en relschrijvers.

Ik ben op het hoofdkantoor van de amro aan de Herengracht geweest, waar we als kinderen al kwamen als we met vader - voor de oorlog - mee naar Amsterdam mochten, Theo en ik, ieder aan een hand. Ik ging akkoord dat de heer Coté nu het restant van mijn erfenis van mijn ouders, het goud, gaat verkopen om de schuld aan de amro te verminderen. Het brengt de schuld met 46.573 gulden naar beneden. Ik verliet het gebouw uiterst gedeprimeerd. Ik word alleen maar steeds armer. Alles wat ik van mam kreeg, is nu verkocht. Ik sta nu 230.000 gulden rood, met Amerbos als onderpand. Mijn beleid is rampzalig geweest. Maar ik lig dan ook al 34 jaar onder vuur van officieel Den Haag.

28 februari 1990

Ik schreef Bouterse en Mijnals dat wat me gisteren op de bank is overkomen, veroorzaakt is mede dankzij het niet nakomen van wat zij me schuldig zijn.¹⁰⁸

Arnold Heumakers, het waardevolste contact van uitgever Wim Hazeu bij de Volkskrant, vertelde toen ik hem thuis opbelde dat hij Het dagboek als Camera Obscura niet had gelezen. Hij was kennelijk ook niet van plan dit nog te doen, laat staan erover te schrijven.

Henk Hofland heeft ter gelegenheid van zestig jaar Keesings Historisch Archief bij een toespraak in Nieuwspoort gezegd: ‘De

108 Zie bijlage 40.

[p. 92]

journalist is eigentijds historicus tegen wil en dank geworden.’ Hier ben ik het uiteraard mee eens, wat trouwens de aantekeningen van dit dagboek bevestigen. Volgens Hofland hebben historici gefaald bij de uitvoering van hun taak. Zij hebben veel te danken aan journalisten omdat die ondertussen veel meer zijn geworden dan de registrators van het verleden. Het moderne dagblad is geworden tot het dagboek van de wereld.¹⁰⁹ Cors van den Brink vraagt zich in De Journalist af wat een hoofdredacteur van een groot Nederlands publiektijdschrift (Nieuwe Revu) bezielt ‘om in de Sovjet Unie een blad voor de Sovjets te gaan maken? En waarom verwacht zijn uitgever (vnu) dat zo'n onderneming succes kan hebben?’¹¹⁰ Het kan geen zuivere koffie zijn, deze onderneming van Derk Sauer. Wanneer de inlichtingendiensten een man als Raymond van den Boogaard voor hun karretje denken te kunnen spannen als hij als correspondent naar Moskou gaat, dan kan je op je vingers natellen wat ze bij Sauer hebben geprobeerd.

Ging de polders in, en luisterde naar Mahler. Ik werd erg verdrietig. Hoe een traan te verklaren? Maar het lot dat Kellendonk trof, doet me schamen over mijn eigen klaagzang. Toen ik terug was belde Eduard dat hij alles had uitgezocht voor wat betreft een ouderdomspensioen. Ik zou bepaalde formulieren krijgen toegezonden. Ik stond perplex. Erg lief.

Er arriveerde een fax van Casper Venter. Hij herbevestigt te zullen nagaan of Adriaan van Dis in april een gesprek met De Klerk kan hebben, maar zal berichten hierover onveranderlijk via mij laten lopen.¹¹¹

109 De Journalist, 26 februari 1990.

110 Idem.

111 Zie bijlage 41.

1 maart 1990

Weer zo'n vreemde dag. De locomotief die mijn overgrootvader Alexander Oltmans in Semarang kreeg bij zijn afscheid als voorzitter van het Comité van Bestuur van de Nederlandsch Indische Spoorwegen zal bij Sotheby worden geveild.

Het gaat me aan het hart. Als kind tilde onze vader ons op, dan mochten we een hendel

[p. 93]

overhalen en gingen de wielen draaien. Het toestel kon ook fluiten. Mam maakte zich altijd grote zorgen wat er met de aandenkens van de familie zou gebeuren. Aanvankelijk had ik de locomotief voor het Spoorwegmuseum in Utrecht voorbestemd, maar wanneer de verkoop ervan bij Sotheby nu 15.000 gulden opbrengt, kan ik er de verhuizing naar Zuid-Afrika van betalen. Een zekere Patrick van Maris van Sotheby kwam kijken. Ook het Chinese beeld van mijn grootouders moet worden geveild. Het gaat me allemaal erg aan het hart, maar het kan niet anders. Het schilderij van de scheepjes in mijn zitkamer, dat door Abraham Hulk is gesigneerd, daar zei Patrick onmiddellijk van dat dit geen authentieke Hulk was. Het schilderij uit Indië van Carel Dake vond hij wel prachtig. Maar eigenlijk wil ik dit niet kwijt, want mijn grootvader gaf het aan mijn vader, die het op mijn veertigste jaar aan mij gaf. Hij nam foto's. Al met al een nare dag dus.

Het Junglecommando van Brunswijk heeft twee vliegtuigen gekocht voor het transport van personen en goederen in het binnenland. Niemand schijnt zich af te vragen waar deze rotzooimakers hun geld vandaan halen om Bouters & co dwars te zitten.

2 maart 1990

Eigenlijk neem ik een gigantische gok door mijn hele hebben en houden naar Zuid-Afrika te verschepen te midden van een wereld waar niemand gedane toezeggingen nakomt, zoals Keijer en zijn tienduizend gulden. Het doet me denken aan hoe collega Bernard Person ten onder ging in New York, waar ik getuige van was.

Vanmiddag kwam Frank Willems langs, mede op introductie van Wim Klinkenberg. Hij schijnt met het Indonesië Comité samen te werken. Zijn brein leek me niet erg efficiënt te functioneren. Hij mist logica en soms was hij niet te volgen.

Jiří Dienstbier, de Tsjechische minister van Buitenlandse Zaken, waar vredesapostel Mient Jan Faber zoveel gedonder met Den Haag over had, is gearriveerd en deed een beroep op het Westen om Gorbatsjov te steunen. Opmerkelijk in dit verband was een commentaar in nrc Handelsblad waarin Gorbatsjov nu ‘een verlichte despoot’ wordt genoemd.¹¹² Dat is wel een andere kwalificatie dan de afgelopen vijf jaar als ‘redder des vaderlands’ en ‘Gorby’.

112 NRC Handelsblad, 28 februari 1990.

[p. 94]

3 maart 1990

Ben toch een beetje op Eduard afgeknapt nu hij die affaire met Marco is begonnen. Ik zag hem de elf dagen dat hij vrij was eigenlijk helemaal niet. Wanneer mensen van iemand dans la lune zijn, worden, zijn ze ontoerekeningsvatbaar, waar ik zelf van kan meepraten.

Het lijkt wel of ik een soort weerzin tegen Amerbos aan het opbouwen ben. Hoe werkt dit? Het is sinds 1968 de heerlijkste plek ooit voor me geweest. Ik begin met dit vertrek naar Zuid-Afrika een belangrijk avontuur, want het zal de afsluiting van mijn leven op het zuidelijkste puntje van het Afrikaanse continent worden. Het is een gok, maar wie niet waagt die niet wint. Ik geef Netty en Enkie Feldhaus van Ham uit Middelbeers een antiek koperen vaasje, wat mijn ouders indertijd meebrachten van een van hun reizen naar Italië. Ik wil dat zij iets uit De Horst hebben als aandenken van hun vriendschap, die dateert uit de oorlog. Peters moeder geef ik een leren lijst met een lievelingsfoto van Peter, en zijn zus Trees krijgt een miniatuur uit Iran, dat ik daar ooit opduikelde.

Ik ontmoette professor Harry Peeters op station Tilburg. Hij zal een aanbeveling geven om mijn Memoires uit te brengen. Hij adviseerde het televisiegesprek met De Klerk niet aan Adriaan van Dis te geven, maar dit zelf te maken, ondanks mijn controversiële reputatie hier. Hij gaat in mei naar een congres van psychohistorici in Finland.

Ik had de fiets van Peter uit Amerbos meegenomen en reed deze naar het huis van zijn moeder. Trees begreep eerst niet dat die voor Peter was bestemd, maar hij verdween in de schuur. Ik sprak anderhalf uur met zijn moeder, en dacht er niet aan dat zij niet wist dat Peter vanuit Zuid-Afrika ww uit Amsterdam trekt. ‘Ik ken hem door en door Willem, dat moeten we dus ook niet weten.’ Peter moet na mijn vertrek dus bij iemand in Amsterdam worden ingeschreven. Ik heb zijn moeder toch maar verteld dat ik, ook al zijn Edwin en Peter erg goed samen, Edwin buitengewoon egoïstisch en egocentrisch vind, alleen maar over zichzelf spreekt en er bijvoorbeeld nooit aan dacht dat Peter een eigen plek in huis zou willen hebben, zoals op Amerbos. Maar wanneer ik het bureau van mijn moeder mee neem naar Zuid Afrika (dat eens aan Abraham Oltmans toebehoorde), dan kan dit anders worden.

Peters moeder vertelde dat hij als kind er de brui aan gaf en het verdomde om te bidden. Maar dan kon hij daarvan weer niet slapen en dan riep hij zijn moeder naar zijn kamer om toch maar eerst te bidden. Enkie Feldhaus van Ham kwam me ha-

[p. 95]

len. Peters moeder zei heel nadrukkelijk tot ziens, waarmee zij aangeeft dat we elkaar terug zullen zien. Dit moet ik Peter vertellen.

4 maart 1990

Trein

Ik logeerde bij Feldhaus van Ham waar Toon Quarles me kwam halen voor een bezoekje aan Vught. Etty Röell-Wijchgel, de moeder van Inez schijnt vorige week op 94-jarige leeftijd te zijn overleden.¹¹³ Ook Phryne Quarles (Toons dochter) en haar man Jan Quist waren aanwezig.

Er is een boek geschreven over het avontuur van Enk Feldhaus van Ham, die voor de Duitsers in Noord-Afrika terechtkwam, overliep en in het vaderland als lid van de Prinses Irene Brigade terugkeerde. Het boek komt uit bij Peter Gottmer.¹¹⁴ Ze waren verbaasd dat ik Peter Gottmer uitstekend kende. Ik vertelde er maar niet bij dat zowel Peter als ik seks met hem hadden gehad. Netty zegt dat Enk nog altijd met zijn oorlogsverleden worstelt, en dat ze soms het gevoel heeft met ‘een patiënt’ te zijn getrouwd. Dit vind ik veel te hard. Ik ben erg op Enk gesteld, al is hij een zenuwpees. Netty en ik hebben nog een stuk voor twee piano's gespeeld.

Netty vertelde dat zij als ouders nu los van de kinderen zijn (drie getrouwde dochters en een getrouwde zoon). ‘Zij azen nu al op alles hier in huis wat later van hen zal zijn.’ Dit vond ik afschuwelijk om te horen. De hemel zij gedankt en geprezen dat ik dit niet hoef te ervaren. Netty huilde toen ik vertrok.

Nu heb ik nog veertien dagen om Amerbos op te doeken, en de stap van mijn leven te maken. Toon Quarles herinnerde zich hoe ik op 24 februari 1953 ook al eens naar Zuid-Afrika was vertrokken, maar op het allerlaatste moment van de boot was gesprongen.

De bbc zond een programma uit ter gelegenheid van vijf jaar Michail Gorbatsjov in de ussr. Ook Evgeny Velikhov werd opgevoerd. Ik telefoneerde met Volodja Molchanov in Moskou. ‘Je moet hier komen. Ik wil je dingen laten zien die veel interessanter zijn dan Zuid-Afrika,’ zei hij. Wat ik natuurlijk eigenlijk wil, is het met Dennis Livson afgesproken interviewprogramma samen met Volodja maken.

Derk Jan Eppink berichtte uit Johannesburg dat de koersen op de beurs daar flink schommelen vanwege de uitspraken van Nelson Mandela, waarbij hij een warm pleidooi afstak voor de

113 Zie vooral Memoires 1925-1953.

114 Willem van der Veer, De kameleon, Gottmer Uitgevers Groep, Haarlem, 1990.

[p. 96]

nationalisering van de mijnbouwbedrijven en de banken. Gavin Relly, topman van Anglo-American heeft vervolgens een bezoek aan Mandela gebracht om hem de realiteiten van Zuid-Afrika en de wereld anno 1990 uiteen te zetten. Het anc heeft altijd gesteld dat nationalisering een onmisbaar instrument zal zijn om de rijkdom van het land opnieuw te verdelen. Die club gaat er blijkbaar als vanzelfsprekend vanuit dat voor het beheren van 's lands mijnbouwbedrijven of banken geen kennis en expertise vereist is.

President De Klerk laat in uiterst hoffelijke bewoordingen weten van mijn aanbod om de afdeling van Casper Venter te komen versterken, geen gebruik te zullen kunnen maken.¹¹⁵

115 Zie bijlage 42.

5 maart 1990

William Webster, directeur van de cia, heeft in het Huis van Afgevaardigden gezegd dat de militaire dreiging van de ussr nooit meer zal worden wat het eens geweest is. Hij is hiermee in tegenspraak met wat minister van Defensie, Dick Cheney, beweert. Cheney wil natuurlijk voorkomen dat op zijn defensiebudget wordt gekort en op haar beurt heeft de oorlogsindustrie natuurlijk alarm geslagen, want die willen blijven verdienen.¹¹⁶ Ik wacht nu vijf jaar lang op de koffer met de spullen, die ik bij Coen Stork in Havana in goed vertrouwen achterliet. Ik heb Buitenlandse Zaken aangetekend een ultimatum gezonden de koffer voor 19 maart te willen terugontvangen.¹¹⁷

Patrick van Sotheby belde dat de locomotief van Alexander Oltmans minimaal 10.000 gulden moet opbrengen. Het schilderij van Hulk zou maar 600 gulden waard zijn, het Chinese beeld minimaal 1.000 gulden en het schilderij van Dake 3.000 tot 6.000 gulden. De verhuizing zal dus gedekt kunnen worden door de verkopen bij Sotheby.

Eduard kwam met een enorme bos witte bloemen, maar bleef maar twee uurtjes. Ze zijn erg mooi. Het zullen de laatste bloemen zijn die ik in dit huis krijg. Ik wil van niemand anders meer bloemen hebben.

Piet Vroon blijft voor mij een onverbeterlijke kletskous. Hij schreef een verhaaltje over ‘denken’. De man begrijpt niet dat dit een neurofysiologisch proces is dat zich in het brein afspeelt. Hij meldt in plaats daarvan dat 1 op de 25 Nederlanders niet kan lezen of schrijven.¹¹⁸

116 De Volkskrant, 5 maart 1990.

117 Zie bijlage 43.

118 De Volkskrant, 3 maart 1990.

[p. 97]

6 maart 1990

Eds bloem zijn fris en mooi.

Dvoraks Aus der neuen Welt, de lievelingsmuziek van mijn vader, dus wellen de tranen op.

Peters moeder zei het geruststellend te vinden dat ik naar Johannesburg zou verhuizen. Toch zal ik nooit Peters hand vasthouden als hem iets zou overkomen, of als hij dood zou gaan. Evenmin bij Eduard. Zij horen iemand anders toe. Maar voor mij is er naast hen beiden niemand meer.

Ik hoorde vanmorgen de oude boekenkast uit Peters kamer, die Piet Becht indertijd had getimmerd, kraken toen hij door de vuilniswagen werd meegenomen. Een van de heren opruimers zag ik met een foto van mijn grootouders en moeder als kind, die ergens uit was gevallen, op straat staan. Hij liet hem op straat vallen. Meer tranen. Ik zou een stuk kalmer over alles zijn als ik - en niet Marco - in Eduards armen zou slapen. Ed belde dat hij was geslaagd voor het klm-examen flight safety. Even later belde Peter uit Johannesburg. Hij zei bezorgd over me te zijn vanwege alle aanstaande veranderingen. Hij kent me het beste van iedereen. Ik vertelde over het bezoek aan zijn moeder en Trees.

Vrij Nederland van 3 maart kwam in de bijlage met een reportage van Jan Bart Wilschut over suriname tien jaar later. Ik weet niet wie hij is, maar hij raadpleegde wel een aantal ter zake doende bronnen. Jan Bart schetst een geschiedenis van ‘gemiste kansen van een verloren revolutie en de wendbaarheid van Desi Bouterse.’ Fred Derby verhaalt summier hoe hij de schietpartij in 1982 op Fort Zeelandia overleefde. Hij vertelt het nu anders dan een paar jaar geleden hier op Amerbos. Nu zegt hij dat Roy Horb hem zou hebben gered. In het verleden stelde hij het voor alsof Bouterse hem boven had laten komen en zijn redder was geweest. Op die manier komen we er nooit achter wat er in de nacht van de lange messen in Paramaribo daadwerkelijk is gebeurd.¹¹⁹

119 Vrij Nederland, 3 maart 1990.

[p. 98]

7 maart 1990

Ik maak vorderingen met de voorbereidingen voor de verhuizing naar Zuid-Afrika. Sommige kamers zijn al leeg. De gamelan van houtsnijwerk die via mijn grootmoeder bij mij terechtkwam, zal ik aan Loet en Tieneke Kilian geven.

De weduwe van Andrei Sacharov, Jelena Bonner heeft in Rome gezegd dat Michail Gorbatsjov niet de geschiedenis in zal gaan als de vader van perestrojka, maar als de instigator van massamoord. Ik heb de Sacharovs altijd voor mesjogge gehouden. Zij doelt op militair optreden van Moskou in de republieken van de Kaukasus. Wat moet Gorbatsjov dan doen? Die onrust in de ussr van door het buitenland en de cia opgestookte idioten maar rustig laten doorgaan?

Ik lunchte met Roy Sherwood van de Zuid-Afrikaanse ambassade. Uitstekend gesprek.

Ik gaf hem een memo, waarvan hij zei het mee eens te zijn.¹²⁰ Hij vroeg me hoe ik dacht mijn plan om jongeren in Nederland te interesseren zich voor Zuid-Afrika in te zetten, te realiseren. Hij waarschuwde voor misbruik. Bijvoorbeeld dat sommigen uit zouden kunnen zijn op een vakantie in een land met een heerlijk klimaat. Hij adviseerde via Sanlam en andere multinationals geld te werven. Hij adviseerde me ook van Nothnagel afscheid te gaan nemen: ‘Never leave under a cloud.’

Frans Goedhart, zijn alias in de oorlog was Pieter 't Hoen, is op 86-jarige leeftijd overleden. Ik zal nooit vergeten dat hij Werner Verrips als held beschreef in zijn boek Een revolutie op drift.¹²¹ De man is altijd een meeloper van de Amerikanen en de cia geweest. Hij wordt natuurlijk in Het Parool als held opgevoerd en beschreven. Hij noemde zich journalist en zat in de zakken van de PvdA en het Haagse gezag.

Peter belde opnieuw. Ik kreeg een onaangenaam voorgevoel. Hij sprak alleen Engels en zei dat ik goed moest luisteren. Hij verwachtte dat rechts in Zuid-Afrika een bloedbad zou gaan aanrichten en zijn waarschuwing klonk alsof hij wilde zeggen: zou je je wel onder deze omstandigheden in Zuid-Afrika vestigen? Zat Edwin van Wijk achter dit telefoontje? Hij waarschuwde namelijk ook dat ze misschien elders gingen wonen, en ik in dat geval voor niets zou komen.

120 Zie bijlage 44.

121 F.J. Goedhart, Een revolutie op drift, Indonesisch reisjournaal. Van Oorschot, Amsterdam, 1953.

8 maart 1990

Bij onrust in Bophuthatswana zijn twintig mensen om het le-

[p. 99]

ven gekomen. Pretoria heeft eveneens troepen gezonden naar Ciskei en Gazankulu om de orde te helpen herstellen. Misschien zat Peter gisteren televisie te kijken en besloot naar aanleiding van de onlusten mij te bellen en te waarschuwen.

Ik bezocht Pieter Lakeman. Hij reageerde spontaan dat hij het manuscript met Jan Foudraine mogelijk wel zou willen uitgeven, omdat hij zich tegenwoordig ook in deze tak van bedrijvigheid begeeft.

Later liep ik tegen Wil Ledel aan. Ik dacht meteen: hij heeft aids. Hij vertelde dat een gezamenlijk vriend van ons, Henk van Helsdingen in New York aan aids was overleden. En vervolgens vertelde hij zelf ook seropositief te zijn. Heel naar dus.

Ik bezocht André Haakmat. Hij wist te vertellen dat Brunswijk zelf aan Bouterse had verteld dat hem zeer veel geld was geboden, als hij Bouterse als drugshandelaar wilde aanwijzen. Bouterse had vervolgens president Shankar om bescherming gevraagd, die dit toezegde, maar niet uitvoerde. Om die reden had Desi zijn opdracht als vredesonderhandelaar teruggegeven. Haakmat houdt het voor mogelijk dat ze zullen proberen Bouterse te kidnappen, hem naar de vs over te brengen, en vervolgens te berechten op beschuldiging van cocaïnehandel. Ze zijn in staat in Washington om het internationaal voor te stellen alsof de regering Shankar om die Amerikaanse interventie zou hebben gevraagd. In Panama had de regering immers Washington ook niet gevraagd om zoveel soldaten te sturen? Het probleem in Suriname is dat ook al zou Bouterse worden geëlimineerd, dan zijn er nog altijd Graanoogst, Sital, Mijnals en de anderen.

Ik vroeg hoe Haakmat de oplossing dan zag. ‘Er moet een streep onder het verleden worden gezet,’ was het antwoord. Hij was het eens met een fax naar Bouterse om hem te informeren over de geruchten hier. Hij beloofde verder ‘een pittige brief’ aan advocaat Ritter in Paramaribo te zullen schrijven.¹²² Rob Tielman van de Gay Krant schrijft dat hij over mijn Memoires wil schrijven als hij een recensie-exemplaar krijgt toegestuurd.

Generaal Michael Calmeyer is overleden. Hij werd 94 jaar. Ik herinner me hoe ik hem in 1957 thuis in Den Haag bezocht om te pleiten voor een vreedzame en snelle overdracht van Nieuw-Guinea.

122 Zie bijlage 45.

[p. 100]

9 maart 1990

Justin Wiechers logeert hier. We hebben gisteravond zes uur met elkaar gesproken. We sliepen later samen en ik masseerde hem, wat hij kennelijk prettig vond. Maar hij liet doorschemeren dat hij hoopte dat mijn handen niet al te los zouden zitten, want dit zou een kloof tussen ons veroorzaken. Hij heeft een vriendin in Breukelen van zeventien jaar.

In antwoord op mijn briefje aan Ben Knapen van nrc Handelsblad, of het in de lijn der dingen zou kunnen liggen eens - want het gebeurde nooit eerder in de 37 jaar dat ik journalist ben - om ter gelegenheid van mijn vertrek naar Johannesburg een interview met zijn krant te hebben, verwaardigde hij in twee regels te antwoorden. Hij feliciteerde me met mijn komende verjaardag, maar sloot een interview uit. De Haagse rode knop doet effectief haar werk.¹²³

Ik heb tweemaal Roelof Kiers van de vpro gebeld. Ook hij verwaardigde zich niet me terug te bellen. Van Dis krijgt De Klerk dus zeker niet. Ik benaderde Pieter Varekamp van de avro, die zeer geïnteresseerd was. Ook Peter Brusse antwoordde niet op mijn verzoek me de artikelen te sturen die hij publiceerde toen wij samen in Zuid-Afrika waren.

Het is toch absoluut niet te geloven dat als Justin Wiechers bij Nijenrode afstudeert, hij een schuld heeft van 35.000 gulden en die jarenlang moet afbetalen.

123 Brief d.d. 6 maart 1990.

10 maart 1990

Deze dag was een langgerekte ‘begrafenis’. Na een dag lang alle andere bewaarde knipsels in de garage te hebben gesorteerd naar wat ik wil behouden en wat weg moet, heb ik toch besloten ook de dozen vol te bewaren knipsels toch maar weg te doen. Het is een ramp, maar ik kan het niet verwerken in mijn dagboeken. Jarenlang heb ik een fortuin uitgegeven aan tijdschriften en het kostbare abonnement op The New York Times en het materiaal zorgvuldig gelezen en verzameld, met het doel mijn dagboeken er later mee te kunnen verrijken. Maar deze droom is (voor één man) niet te verwezenlijken. Het is gewoon teveel informatie. Eigenlijk komt dit rampzalige besluit neer op het terugbrengen van toekomstige dagboekpagina's met misschien wel 75 procent. Er is immers geen vergelijking met wat er tot nu toe tussen de groene kaften van de dagboeken bewaard is en wat er in deze dozen zit voor later klappers. Maar er zou voor zoveel dozen knipsels ook in de grote con-

[p. 101]

tainer waarmee mijn spullen verhuizen naar Zuid-Afrika zelfs geen plaats zijn geweest. Vervolgens zou er onvoldoende ruimte voor al die dozen in mijn flat op Circle Court in Hillbrow zijn geweest. Zelfs de hoeveelheid toekomstig te publiceren Memoires (waar nog geld voor moet komen) is nog een vraagteken. Dus vandaag werd mijn dagboek, zoals ik me dit had voorgenomen geguillotineerd.

Hans Goderbauer schreef in de nrc Handelsblad dat er (na 25 jaar) eindelijk interne druk bij het ministerie van Ontwikkelingssamenwerking ontstaat om verbanden te leggen tussen de interne Indonesische mensenrechtensituaties en de betrekkingen tussen Djakarta en Den Haag.¹²⁴ Alleen al sedert 1985 werden 25 politieke gevangen voor het vuurpeloton van mijnheer Suharto gebracht. Lubbers schijnt te hebben voorgesteld om de overige politieke gevangenen in Indonesië in Nederland asiel te verlenen. Dan kent hij Suharto nog altijd slecht, want de man wil wraak kunnen nemen en bloed zien. Pronk lijk eindelijk bereid, ook tegenover Hans van den Broek stand te gaan houden. Deze laatste is in mijn ogen belachelijk na al deze jaren, en moeilijk nog serieus te nemen.

Mijn advertentie is in De Journalist van 13 maart a.s. geplaatst. Het kostte me nog enkele honderden guldens ook.¹²⁵

124 NRC Handelsblad, 9 maart 1990.

125 Er kwamen enkele telefonische reacties op, maar er kwam geen enkel aanbod binnen.

[p. 102]

11 maart 1990

Onverschrokken voortgegaan met de verhuizing. Het is duizendmaal meer werk dan ik ooit had gedacht. Ik betwijfel of alles wat ik wil meenemen, ook meekan.

Jan Foudraine arriveerde op Amerbos, wat ons tot een discussie bracht of ‘verlichtheid’ bestond. Ik zei dus nee, tenzij iemand echt alle controle op zijn zinnen heeft verloren. ‘Een mens is fundamenteel een misbaksel,’ zei ik, waar hij het hartgrondig mee eens was, ‘dus hij kan per definitie niet in die imaginaire staat van “verlichting” raken, zoals jij deze voorstelt. De verlichte is in een zodanige staat van waanzin terechtgekomen dat hij zelf misschien denkt dat dit “verlicht”-zijn betekent. En wanneer hij zijn act maar efficiënt genoeg opvoert, weet hij anderen wellicht mee te slepen, vooral de zoekenden of labielen van geest.’ Ik vroeg hem vervolgens op de man af waarom hij de zogenaamde ‘verlichtheid’ van Osho had geaccepteerd. Diep nadenkend zei hij: ‘Ik weet het niet.’ Het leek me een minder passend moment om hem te vragen waarom hij zich ooit geroepen had gevoeld zich als ambassadeur van de Bhagwan te laten benoemen, zoals het hier bijgevoegde briefpapier nader illustreert. Hij leek zich betrapt te voelen en dan is hij heel eerlijk en verbergt zijn verwarring helemaal niet, zeker niet tegenover mij. Maar dan denk ik dat zijn ‘verlicht’ totem toch even wankelt. Maar vervolgens steekt hij even later een video van Osho in de recorder en dan hervindt hij zichzelf - en zijn afwijking.

Adriaan van Dis had de schrijver James Purdy in zijn programma, nu ook een oude man geworden. Ik herinner me nog aantrekkelijke foto's van hem van vroeger. Eduard merkte op niet naar Van Dis te kunnen kijken, want de aanstellerij en onechtheid straalden van zijn smoel. ‘Totaal onbetrouwbaar,’ zei hij. Waar ik dus over kan meepraten, maar hij blijft uitermate succesvol bij de kudde en verkoopt meer en beter dan ooit, want ‘men’ projecteert een grote geest en schrijver in de man. Ze gaan hun gang maar.

[p. 103]

12 maart 1990

Foudraine belde om te zeggen dat hij mijn aanval van gisteren op ‘verlichtheid’ zag als voortgekomen uit de emotionele situatie rondom Amerbos en de verhuizing naar Zuid-Afrika. Ik antwoordde: ‘In tegendeel, ik ben blij hier te kunnen vertrekken en de Hollandse bende achter me te kunnen laten om aan iets nieuws te kunnen beginnen.’

Het nieuwe parlement van Litouwen heeft als eerste staat binnen de ussr de onafhankelijkheid uitgeroepen, wat Michail Gorbatsjov ‘een alarmerend besluit’ noemde. Je kunt er donder op zeggen dat het domino-effect nu is begonnen.

Ik ben de hele dag - met behulp van Hans Lonis - bezig met inpakken in dozen, die Varekamp hier heeft achtergelaten.

Ik wandelde bij Martin van Amerongen bij De Groene Amsterdammer binnen om hem te polsen of ik vanuit Zuid-Afrika van tijd tot tijd voor hem kon schrijven. Hij ging er niet op in. Misschien was het een aardige gedachte een afscheidsinterview te maken. Hij zou er met Geert Mak over bellen. Hij dacht dat Hofland zich teveel betrokken voelde om over mijn dagboeken te schrijven. ‘Geloof je dat zelf,’ vroeg ik.

‘Nee, misschien niet,’ antwoordde hij.

‘Denk je niet dat wanneer Henk eenmaal over mijn dagboeken zou schrijven, de rest van de Welingelichte kringen-kliek zou volgen,’ vroeg ik.

‘Ja, zo werkt het hier wel,’ was het antwoord.

Hans van den Broek heeft meegedeeld van minister van Buitenlandse Zaken Ali Alatas te hebben vernomen dat geruchten over voorgenomen nieuwe executies van politieke gevangenen in Indonesië ongegrond zijn. Als het waar is, voor hoelang worden er door Suharto geen tegenstanders doodgeschoten?

13 maart 1990

Adriaan van Dis zei vanmorgen desnoods toch bereid te zijn pas in oktober een televisiegesprek met F.W. de Klerk te willen maken. Als dit waar is, dan toch maar hem.

Mevrouw Hornkamp, die hier vele jaren heeft geholpen Amerbos op orde te houden, kwam afscheid nemen. Zij zei met heel haar hart het niet leuk te vinden dat ik wegging. ‘Als ik in Noord ben, kijk ik altijd of ik u ergens zie.’ Met tranen in de ogen zei ze verder: ‘Ik heb altijd een zoon als Peter willen hebben.’ Ik dacht: ik ook. In de familie van haar man waren debielen geweest, dus na haar dochter was haar man steeds doodsbang geweest om nog meer kinderen te krijgen. Mevrouw Hornkamp is voor mij iemand in de klasse van mam en

[p. 104]

Gertrude Buringh Boekhoudt. Zij is oprecht, haar eerlijke emoties gaan gepaard met echte tranen. Mevrouw Hornkamp is nu 77 jaar.

Er arriveerde een prachtige kaart van de moeder van Peter en zijn zus Trees.¹²⁶

Eduard was hier. Zijn nieuwe vriend verbouwt zijn keuken. Hij was op het nippertje geslaagd voor Duits bij de klm, vanwege de grammatica. Hij was lief en we waren close. Hij zag er erg lekker uit. Vervolgens arriveerde mijn Indische neef uit Maarssen, John Oltmans. Eduard nam een foto van ons. Hij is een boef, maar heeft sprekende ogen.

Jan Foudraine kwam, begeleid door sannyasin Morari, om tot de tegenaanval over te gaan. Hij had onze gesprekken over ‘verlichtheid’ teruggeluisterd, en er was ‘een kloof’ ontstaan. Het ging om ‘totale verlichting, of total no-mind.’

‘Iemand als Osho kan zelf wel denken dat hij zich in een staat van totale transcendentie bevindt,’ zei ik, ‘maar dan blijft het nog altijd de vraag of dit ook zo is.’ Jan voerde aan de boeken en tapes van de Bhagwan bestudeerd te hebben, naar Poona gereisd te zijn en daar door Osho te zijn overtuigd. Ik hield hem voor dat zijn specifieke geestesgesteldheid ten tijde van zijn Poona-reis kennelijk ontvankelijk was geweest om tot het geloof in de Bhagwan toe te treden, dat ik zelf naar Poona was gegaan en ook naar Osho (toen nog Bhagwan) had geluisterd, maar het pand vol walging had verlaten. Bovendien hield ik vast aan mijn stelling dat een staat van no mind onmogelijk is, op biologische en neurofysiologische gronden. Maar ik wil hier in ieder geval met Delgado in Madrid over spreken. Ik ben er meer dan ooit van overtuigd dat Foudraine in de Osho-overtuiging terecht is gekomen uit psychische nood.

Het blijft onbegrijpelijk dat Frans Kellendonk er gewoon niet meer is.

126 Zie bijlage 46.

14 maart 1990

De Telegraaf publiceerde mijn advertentie, maar voorlopig heeft niemand erop gereageerd.

Nelson Mandela is dus nog goed in de war. Tijdens een bezoek aan Zweden, met Winnie Mandela aan zijn zijde, riep hij de internationale gemeenschap op de sancties te-

[p. 105]

gen Zuid-Afrika te verscherpen en diplomatieke betrekkingen met Pretoria te verbreken. Hij begrijpt dus nog steeds niet hoe de wereld in elkaar zit, en wordt waarschijnlijk opgestookt door zijn echtgenote, met haar radicale gedachtegoed.

Ik zal het schilderijtje dat ik eens van Jef Last kocht van een djongos¹²⁷ in Indonesië, aan Jan Mets geven uit waardering voor wat hij allemaal voor de journalist Surjono heeft gedaan om hem in Nederland te krijgen.

Ik heb Christo Landman in Pretoria geschreven in verband met toekomstige werkzaamheden in zijn land.

127 Een Indische huisbediende.

15 maart 1990

Het Congres van Volksafgevaardigden in Moskou heeft Michail Gorbatsjov voor vijf jaar als president van de Sovjet Unie gekozen met 1.329 stemmen voor, bijna 500 tegen, 54 onthoudingen en 372 personen waren afwezig. Die uitslag is dus duidelijk. Hij heeft nog belangrijke steun.

Casper van den Wall Bake kwam langs. Hij wilde een boekenkast van mijn grootvader kopen, wat me zeker kan helpen. Hij vond het triest dat het huis werd opgedoekt, want hij kwam hier al twinig jaar en bewaart veel plezierige herinneringen aan deze plek.

Onbegrijpelijk dat psychiater Bruno Bettelheim (87) in een verzorgingshuis een einde aan zijn leven maakte. God mag weten wat je boven je hoofd hangt als je oud bent, en waar je nog eens toe in staat bent. Hij was misschien ongeneeslijk ziek.

Fidel Castro is in Brazilië. Ik zag op televisie dat mijn vriend Carlos Rafel Rodríguez nog steeds bij hem is.

Bally Berrenstein belde dat Desi Bouterse naar mij had geinformeerd. ‘In blakende gezondheid,’ had Bally geantwoord. Wat hij had moeten zeggen was: zou u hem nu maar niet eens betalen wat u schuldig is bevelhebber?

16 maart 1990

Hilversum

Ik werd door een auto opgehaald om naar het ontbijtprogramma met Catharina Keyl te worden gebracht. Hoe ik op Ivo Niehe kwam weet ik niet - misschien omdat Casper gisteren zei Niehe geweldig te vinden - maar de chauffeur zei dat Niehe een van de misselijkste televisiepersoonlijkheden was die hij kende. ‘Ons chauffeurs ziet hij niet staan.’ Het is weer de oude stelling van Jung. Mensen projecteren wat ze willen zien

[p. 106]

en zien daardoor niet wat er is. Leren kijken zou een vak op school moeten worden, zoals leren denken dit ook allang had moeten zijn.

Foudraine was inmiddels ook in Hilversum gearriveerd. We werden door Catherine Keyl verwelkomd. Zij vertelde dat ik haar in 1978 een complimenteuze brief had geschreven, omdat zij erin was geslaagd oud-minister Subandrio in de gevangenis van Suharto voor televisie te spreken te krijgen. ‘Bij de avro waren ze hier erg kritisch over, maar toen kwam jouw brief. Daarmee heb ik meteen gezwaaid. Deze zit nog in mijn plakboek.’ Catherine is Hollands truttig, maar ze is ook wel aardig. Dus het gesprek over het komende boek van Foudraine en mij liep gesmeerd. Ze had me wel gewaarschuwd dat ze vooraf zou zeggen dat sommigen mij als een querulant, een manipulator, een gek of een communist zien. Dat is dan blijkbaar nodig om te rechtvaardigen mij naar de studio te hebben gehaald. Ik antwoordde, omdat ik verrast was: ‘Er zijn geen communisten meer.’

‘Ja, dat is waar, communist zal ik schappen,’ aldus Catherine.

Ik zag trouwens op de monitor dat Jan smoelen trok als ik sprak. Dat neem ik hem niet in dank af. Jan werd naar een conferentie in Noordwijk gebracht en ging achter in de Mercedes zitten die hem zou vervoeren. Overigens belde Pieter Lakeman op dat hij bereid is het boek met Foudraine uit te geven. Het Volkscongres in Moskou heeft de stap van Litouwen onwettig verklaard. Michail Gorbatsjov zond het land een ultimatum. Wat moet er gebeuren als de nieuwe president Vytautas Landsbergis een lange neus maakt naar het Kremlin en zegt: fuck you. Want daar wordt hij uiteraard vanuit het Westen toe aangemoedigd, want ze zijn er alleen maar op uit de ussr naar de verdommenis te helpen.

17 maart 1990

Amerbos

Dit volkomen onbegrijpelijke briefje van Ronald Gase bevestigt eigenlijk wat ik altijd heb betwijfeld, namelijk of hij werkelijk te vertrouwen is. Aanvankelijk rekende ik helemaal op hem. Maar hoe meer hij met Den

[p. 107]

Haag te maken kreeg, of in contact kwam met de vijanden die ik daar opbouwde, hoe onzekerder ik over hem ben geworden. Het feit dat hij mij het archief van Hofland (in het geheim gekopieerd) toezond, deed de deur eigenlijk dicht. Ik weet niet of dit bericht op een telefoongesprek slaat of een briefje wat ik hem geschreven kan hebben. Ronald is an eager beaver geworden, a nervous nelly, en ik ben bang dat hij in de grond van de zaak ‘een volksjongen’ is gebleven, een betiteling, die ik hem eens gaf en die in alle gesprekken weer bovenkomt. Jammer, want we maakten samen veel waardevolle gebeurtenissen mee. Het ministerie van Buitenlandse Zaken bericht dat mijn koffer en spullen zich bevinden bij de moeder van de ambassadeur, mevrouw Stork in Huizen (Noord-Holland).

Professor Harry Peeters heeft een reactie op mijn Memoires gestuurd.¹²⁸

De indertijd door de timmerman van mam op maat getimmerde boekenkasten van mahoniehout, worden momenteel gedemonteerd, want ik neem alles mee naar Johannesburg. Eerst vond ik het heel triest om te zien, maar zo langzamerhand laat het me allemaal koud.

Loet Kilian kwam langs. Nog altijd een prijspaard. Ik zei tegen hem dat als ik de tape in mijn hoofd terugdraaide tot Kew Gardens, ik nog altijd overtuigd was dat we levenslang lovers hadden kunnen zijn. Mijn zwak voor Loet bestaat al bijna dertig jaar. Al zien we elkaar vrijwel nooit meer, het gevoel is onveranderd. Hij nam de gamelan van mijn grootmoeder mee.

128 Zie bijlage 47.

18 maart 1990

Bertie belde uit New York om uiting te geven aan dankbaarheid dat ik regelde dat hij op de Nederlandse televisie zal komen. Zijn hond Lola heeft een tweede operatie voor kanker gehad.

Yo-Yo Ma speelt een celloconcert van Sjostakovitsj. Niet om aan te horen.

19 maart 1990

Theo is jarig vandaag. Ik voel me bekoeld tegenover hem, omdat hij weet dat ik geen kant op kan en hij het geld voor de uitgave van mijn Memoires terugvraagt, dat ik gewoon niet heb. Ik leef wel mee met zijn ziek-zijn.

[p. 108]

Trein

Ik ben op weg naar Groningen voor een lezing voor studenten over ‘de drijfveren van machthebbers’. Ik denk dat ik dit ten aanzien van Bung Karno, Desi Bouterse en F.W. de Klerk wel kan duiden. Bij het passeren van Amersfoort herinner ik me het overstappen op de treintjes die me bij Cecile van Lennep in Vorden brachten.

Gisteren belde Bertie nog een tweede keer uit New York, waarbij hij de telefoon op zijn vleugel legde en me een partita van Bach wilde laten horen, die hij speelde.

Ik reisde met mijn oude vriend André Douw tot Hilversum, waar hij les geeft aan het conservatorium. Hij wil me pianostukjes laten horen die hij componeerde en zijn vioolconcert. Hij is een typische Einzelgänger, al heeft hij al jaren een Amerikaanse vriend die in Los Angeles woont. Hij blijft aantrekkelijk voor me.

In Groningen heb ik afgesproken met Tjark Tijdens, die ik jaren geleden eens ontmoette toen hij in dienst was.¹²⁹ Ik vond hem een buitengewoon aantrekkelijke militair. Hij is nu herenboer ergens in Groningen en leidt een familiebedrijf van 125 hectare. Hij is nu 48 jaar.

129 Zie Memoires 1964-1966.

Trein

Tjalk kwam naar het terras van de Doelen. Hij bleek aantrekkelijk gebleven. Waarom ik hem indertijd had aangesproken? Hij heeft nu een zoon en een dochter, dus ik draaide er losjes omheen. Na zijn diensttijd was hij negen maanden naar de vs gegaan, had als bouwvakker gewerkt, had een oude auto gekocht en was het land doorgereden. Daarna getrouwd en aan de ketting gelegd. Ik vertelde hem over Zuid-Afrika. Ik zou met hem vijf dagen alleen door Krugerpark willen trekken.

De lezing had plaats in het Uniegebouw. Aart en Willemijn van der Want gingen mee. De zaal was afgeladen vol. Ik denk dat de ontmoeting naar verwachting is verlopen. Ik beschouw dit steeds weer als een stimulerende ervaring. Ik keek naar hen. Ik hield van hen. Ik was open en eerlijk naar hen. Er kwamen best scherpe en directe vragen. Op de valreep een gesprekje met de studentenkrant.¹³⁰ Wim Schouten (20) en een medestudent brachten me via de Flevopolder naar Amsterdam-Noord terug. Zij moesten dus midden in de nacht nog naar Groningen terugrijden. Heb mijn uiterste best gedaan ook veel over Zuid-Afrika te vertellen.

130 Zie bijlage 48.

[p. 109]

Ook de avro antwoordde geen geld voor programma's uit Zuid-Afrika te hebben. Smoesjes.¹³¹

131 Brief d.d. 15 maart 1990.

20 maart 1990

Eduard wipte twee minuten binnen. Hij was met een Braziliaanse jongen. Marco was ziek. Ik ben intussen doodmoe van het inpakken.

Dirk Keijer logeerde in het Apollo Hotel, en zei nog steeds te kampen met niet nagekomen verplichtingen uit Moskou, dus vandaar dat hij de toegezegde 10.000 gulden nog niet kon geven.

21 maart 1990

Vandaag verhuis ik via Varekamp naar Hillbrow. De container wordt volgeladen, de vleugel voorop. Het huis wordt leger en leger, maar het raakt me steeds minder omdat ik begin te verlangen naar het inrichten van de flat in Circle Court. Casper - hij was de enige - belde om te vragen hoe alles verliep. Om 15:10 uur werd de container dichtgespijkerd. What next?

Ik kreeg een briefje van Herman van Veen.¹³² Ook het Reformatorisch Dagblad kan me in Zuid-Afrika niet gebruiken. Wim Pretorius had gehoopt dat ik daar een kans zou maken en had me geadviseerd hen toch te schrijven.¹³³

Geert Mak gaat een interview voor De Groene Amsterdammer maken. Martin van Amerongen had gezegd: ‘Oltmans is veel aardiger dan ik dacht.’ Dat zegt hij dan nu.

Om 19:30 uur belde Peter uit Johannesburg hoe alles was verlopen. ‘Ik kom eraan,’ zei ik, ‘de spullen zitten in een container die ik van middag nagekeken heb.’

132 Zie bijlage 49.

133 Brief d.d. 20 maart 1990.

22 maart 1990

Heb Jan Duyx, de vriend van Frans Kellendonk geschreven.

De PvdA schijnt de grote verliezer bij de gemeenteraadsverkiezingen te zijn geworden. Slechts 61,5 procent van de stemgerechtigden is naar de stemlokalen gekomen. De socialisten hebben spectaculair verloren, maar Wim Kok verklaarde: ‘We moeten niet zenuwachtig worden.’ Partijvoorzitster Marjanne Sint zei dat een nieuwe inhoudelijke partijdiscussie niet nodig was. De linkse politiek zit met Kok en Sint gewoon in de puree met dergelijk leiderschap.

Met veel moeite kreeg ik Dennis Livson ertoe de plannen met

[p. 110]

de Sovjettelevisie weer aan te zwengelen. Volodja Molchanov verzekerde me dat Anatoly Bogomolov van Novosti en hij bereid waren begin april naar Amsterdam te komen. Dennis belde zelf en kwam met een heel ander bericht, namelijk dat hij pessimistisch was over de kans van slagen, want hij kende Bogomolov al twintig jaar en had veel coproducties met hem gemaakt, die nooit waren uitgezonden. Hij benadert de zaak negatief en dat zal zijn weerslag niet missen. Dit ergerde me zeer. Bogomolov leidt een propagandatent, aldus Dennis. Ik antwoordde dat ik me nog nooit voor propaganda had geleend en dit ook nu niet van plan was, dus nodeloze wrijving.

J. van Dooren van de Centrale Recherche Informatiedienst (cri) heeft verklaard dat er ‘vrij reële aanwijzingen zijn’ dat in Suriname laboratoria staan waar cocaïne wordt geproduceerd. Het is de eerste keer dat de politie zo nadrukkelijk melding maakt van de rol die Suriname speelt, niet alleen bij de doorvoer, maar ook bij de productie van cocaïne. In 1989 heeft de cri 1.396 kilo uit Suriname afkomstige cocaïne in beslag genomen.¹³⁴

134 NRC Handelsblad, 22 maart 1990.

23 maart 1990

Dennis Livson zond een perfecte fax naar Moskou.¹³⁵

Jan Foudraine en ik sloten met Pieter Lakeman een contract voor ons boek, dat naar verwachting in oktober zal verschijnen.

Michel Rocard, die ik op dringend advies van Aurelio Peccei voor mijn boek Europa interviewde, is door François Mitterand als diens ‘kroonprins’ aangewezen, waarmee je maar weer ziet hoe de inzichten van Aurelio in vele richtingen de juiste waren. Wanneer Rocard in 1993 de verkiezingen wint, mag hij Mitterand opvolgen.

Het parlement wil niet dat minister Jan Pronk financiële toezeggingen doet aan Suriname door sectorhulp te geven in de bouw, constructie, rijstteelt en industrie. Volksgezondheid en onderwijs is oké. Ook mag de minister gesprekken voeren over hulp in andere sectoren. Zoals de democratie functioneert, is je reinste waanzin. Geachte afgevaardigden in het parlement draaien op krantenwijsheid, berichten in de pers, door mensen die òf anderen napraten, òf dubieuze bronnen raadplegen, òf helemaal niet weten wat er in Suriname speelt. Terwijl de minister af en toe een blauwe maandag in Paramaribo neerstrijkt, de verkeerde mensen ontmoet en dan nog krijgt voor-

135 Zie bijlage 50.

[p. 111]

geschoteld hoe hij zich moet gedragen, tot en met waar hij wel en niet over mag spreken. En vervolgens vraagt men zich af hoe het toch komt dat de betrekkingen tussen Paramaribo en Den Haag in een puinhoop zijn veranderd.

In Newsweek een artikel over hoe Litouwen zich heeft losgemaakt van de ussr.¹³⁶ Moskou heeft een economische blokkade ingesteld. Ze beginnen daar al aardig Amerikaanse methoden te hanteren.

Jan Foudraine zegt dat het schrijven van ons boek hem ervan heeft overtuigd dat hem nog maar één ding staat te doen: ‘Verlicht worden, die explosie te durven aangaan.’ Hij zegt dat het nodig is om mij van zijn gelijk te overtuigen door mij in een kamer op te sluiten met tien sannyasins: ‘Dat houd je nooit, je zou in elkaar schrompelen.’ Een ‘verlicht’ mens, of een zelfgerealiseerde, is ‘als een god op aarde,’ aldus Foudraine.

136 Newsweek, 26 maart 1990.

24 maart 1990

Gek genoeg denk ik dat Beatrix en ik de enige twee mensen zijn die deze dag, de verjaardag van Gertrude Buringh Boekhoudt, onze tweede moeder, nooit zullen vergeten.

Ik bracht een bezoekje aan Adriaan van Dis in zijn flat aan een gracht in het hoerenkwartier. We omhelsden elkaar bij het weerzien. We voerden een behoorlijk gesprek, maar hij werd woedend vlak voor ik vertrok. Hij zou ook in Zuid-Afrika gaan wonen ‘maar pas wanneer de zwarten het voor het zeggen hebben.’ Ik lachte hem om die uitspraak uit. ‘Ik wil niet naar een land waar zulke verschrikkelijke dingen in de wet staan.’ Ik benadrukte dat er in heel wat landen verschrikkelijke dingen in wetten staan, zoals in de ussr en dat er in heel wat landen verschrikkelijke dingen gebeuren die niet in de wet staan, met de vs als lichtend voorbeeld. Adriaan wond zich een ogenblik verschrikkelijk op, tot mijn verbazing. Hij was bereid om mij weer eens in zijn show te hebben, maar dit mocht ik niet naar zijn uitgever laten uitlekken, want dan zou het zeker niet doorgaan. Adriaan noemde Hofland ‘een groot schrijver’. Ik lachte hem opnieuw uit. ‘Nou, een groot stilist dan,’ ging hij verder. Ik lachte hem weer uit en zei: ‘Daar heb je wat aan, als je verder als mens geen knip voor je neus waard bent.’ André Spoor schijnt het huis van de André de la Porte's op Eerde te bewonen. Han en Irthe zitten in het huisje van Irthe's moeder op het terrein.

Adriaan memoreerde dat ik tegen Bibeb (in 1985) had gezegd:

[p. 112]

‘I smell a rat when I see one,’ wat waar is. Toen Adriaan in ons beruchte televisiegesprek valse streken begon uit te halen, had ik dit snel door. ‘Je bent naar Bibeb gerend omdat je wist dat Bibeb mij haatte.’ Arme Adriaan. ‘Nee,’ zei ik, ‘het interview met Bibeb was kant-en-klaar toen wij onze televisieconfrontatie hadden. Zij vroeg mij achteraf om een reactie, om aan de actualiteit te kunnen aanpassen.’ Op weg naar huis constateerde ik dat ik een nare smaak aan de ontmoeting met Van Dis overhield. Ik dacht: waarom zou ik behulpzaam zijn om die man aan een interview met F.W. de Klerk te helpen?

Intussen is Bertie Hilverdink bij rtl-Véronique in het programma Take Five op televisie verschenen en heeft hij als visagist dus eindelijk in Nederland erkenning voor wat hij in Parijs en New York in zijn vak bereikte. Ik gun het hem zo, ook tegenover zijn moeder, broers en zuster. Ik hoop dat Bertie blij is.

25 maart 1990

Wouter Kok kwam gisterenavond. Hij zag er aantrekkelijk uit in een geruit jasje. We gingen tegen 01:00 uur naar bed. Hij zei dat hij sinds zijn veertiende nooit meer met een jongen samen had geslapen. Hij is totaal passief, waar zijn vriendin Gita blijkbaar ook over klaagt. Wat is het probleem?

Om 11:00 uur verscheen Coen Verbraak (24) om een interview te maken voor radio 2, ncrv. Hij nam een gesprek van anderhalf uur op. Een lieve, aantrekkelijke nicht met een zachte stem.

Jan Foudraine kwam het boek Bewustzijn van Alexander Smit brengen, evenals Leven zonder hoofd van Douglas Harding. Hij noemde Harding ‘explosie veroorzakend’. Ook gaf hij een bandopname van Osho, waar ik op de fiets in de polders naar luisterde. Het thema: hordes apen in onze hoofden. Later heb ik in beide boeken gebladerd. Harding is ondraaglijke onzin. Alexander Smit is een primitieve bullshitter. Ik heb Foudraine gebeld met het advies deze boeken maar liever niet links en rechts aan te smeren al adviserende dat ze ‘een tijdbom’ zouden bevatten.

Osho heeft natuurlijk wèl iets te zeggen. Hij citeerde Boeddha: ‘The self is only a stepping stone. The emptiness of the heart makes the Buddha.’ Ik denk hierbij steeds aan Richard Thieuliette wanneer ik naar deze cassettes luister. Zou Osho zijn gestorven omdat hij alles wat hij had te zeggen had verteld? Hij is bovendien zeer humoristisch en heeft wijsheid.

‘The Buddha is already breathing in you. You have to look in-

[p. 113]

wardly. You got your life without any effort. Enlightenment cannot be an achievement. The master's function is that of a surgeon, to cut all that is not you and leave behind just the essential core, the eternal being. Meditation is not thoughtlessness. You have to learn to see the processes of thought. The caravan of thought that has continued for thousands of years disappears. Giving attention is giving energy. Zen is something mysterious, it is a piercing truth.’

26 maart 1990

Plezierige lunch met Wim Hazeu. Hij verzekerde me dat deel zes van de Memoires hoe dan ook dit jaar zou uitkomen. Indien nodig, zo gaf hij enigszins aan, zou hij het boek in eigen beheer zien uitgegeven te krijgen.¹³⁷ Hofland leest hij niet meer. Blokker werd op televisie in de pan gehakt. Hij adviseerde een kort, zakelijk briefje aan Van Dis te sturen en schreef een ontwerp voor me op. Hij waarschuwde namelijk dat dit veiliger was, want anders zou Van Dis met een rotstuk tegen mij in de pers komen. Ik denk niet of nooit aan dergelijke mogelijkheden.

Wim gaf me een folder over een serie televisieprogramma's over kloosters in de Lage Landen, die ik wellicht op de Zuid-Afrikaans televisie kon krijgen.

Ik heb steeds de neiging naar mijn werkkamer te lopen om aan de vleugel te gaan zitten. Maar het huis is vrijwel leeg.

Het niveau op televisie is nu zover gezakt dat Gregor Frenkel Frank een liedje zingt in het programma van Aad van den Heuvel. Gregor denkt dat hij leuk is en een ster. Op Nijenrode had hij al dergelijke neigingen. Hoe durven ze deze onzin te presenteren? Trouwens, Henk van Gelder stelt in nrc Handelsblad dat Van Dis zeer vooruit is gegaan in zijn televisiegesprekken. Hij etaleert niet meer zo prominent zijn eigen kennis en meer van dergelijke complimenten. Van Dis is fundamenteel een ramp en wat hij er ook aan doet, the leopard will never change his spots.

Wanneer je naar Marjanne Sint luistert, begrijp je waarom de PvdA twintig procent achteruit kachelde.

137 In 1997 zou Uitgeverij Papieren Tijger deel 6 uitgeven, ondanks dreigementen van Hazeu.

27 maart 1990

Denise de Hart belde. Brunswijk is in het Ambassador Hotel in Paramaribo gearresteerd. Bij die arrestatie kwamen twee van zijn lijfwachten om het leven. Het Junglecommando heeft namelijk bekend gemaakt dat een Colombiaans vliegtuig met co-

[p. 114]

caïne aan boord via een noodlanding bij Apoera was vastgehouden. Denise leek dit erg onwaarschijnlijk en vermoedt dat Brunswijk het spel met de vijand meespeelt. We waren het eens: typisch Bouterse, die wacht tot de tegenpartij een fout maakt. Haakmat vond de arrestatie onverstandig, zei hij via de radio. Maar Haakmat met zijn zigzagbeleid is zelf onverstandig bezig.

Het PvdA-Kamerlid Ad Melkert noemde de arrestatie van Brunswijk een verkapte staatsgreep van Bouterse. Er gaat niets boven ongeïnformeerde, socialistische Kamerleden met een grote bek. Ook de Nederlandse regering is ‘ernstig bezorgd’ en ambassadeur Hoekman kreeg opdracht deze verontrusting over te brengen aan de Surinaamse regering. Ook Lubbers en Van den Broek nemen de zaak hoog op. Natuurlijk, want Brunswijk is hun boy. Ze leren in Den Haag absoluut niets van het verleden en blijven hun stupiditeiten van eeuwigheid tot zaligheid herhalen zonder dat men weet wat er feitelijk is gebeurd. Intussen riep Hans van den Broek ook ambassadeur Tsjikvaidze van de ussr bij zich om te protesteren tegen wat Gorbatsjov allemaal tegen het opstandige Litouwen onderneemt. Lubbers zei veel begrip te hebben voor het onafhankelijkheidsstreven in Litouwen en er waren ‘creatieve oplossingen’ nodig.

28 maart 1990

Brunswijk is weer vrij.

Geert Mak vertelde dat Rudi Boon van de redactie van De Groene Amsterdammer toen hij hoorde dat met mij een interview zou worden gemaakt, zei: ‘F.W. de Klerk heeft hem natuurlijk een villa met een zwembad gegeven, daarom gaat Oltmans naar Zuid-Afrika.’ Zo'n individu maakt dan deel uit van de redactie van De Groene Amsterdammer. Ook werd de komst van Ben Knapen op de redactie van nrc Handelsblad als een verademing ervaren. ‘Toen Wout Woltz hoofdredacteur was, zeiden redacteuren wanneer zij 's avonds thuis kwamen, dat zij eerst de messen uit hun ruggen moesten schudden.’

Gisteravond hebben Jan Foudraine en Marijke mij mee uit eten genomen bij Les Pyramides aan de Zeeweg in Overveen, om het contract voor ons boek met Pieter Lakeman te vieren. Er kwamen voor mij op die plek heel veel herinneringen boven uit de jaren dat ik zomers dagelijks met Peter naar het strand in Zandvoort reed.

Arnaud de Borchgrave heeft nu in zijn rechtse cia-krant The Washington Times verkondigd dat Desi Bouterse de handel van

[p. 115]

generaal Noriega in Panama zou hebben overgenomen. Het is nauwelijks te geloven dat wanneer inlichtingendiensten zo'n bericht de wereld in willen hebben, ze over zo'n krant ad libitum kunnen beschikken. Ook nrc Handelsblad komt met de kop op de voorpagina, van brunswijk ontbreekt elk spoor, als serieus bericht. Woordvoerder Hirschland van het Junglecommando wordt uitvoerig geciteerd op pagina één van de krant, en beweert dat er schoten in Fort Zeelandia werden gehoord. Dus wie weet zijn Brunswijk en andere arrestanten van het Junglecommando reeds vermoord. Niemand die met Suriname bezig is, neemt Hirschland serieus, wetende in welke hoek deze man werkt. Maar nrc Handelsblad zet hem in het zonnetje. Het is te belachelijk voor woorden.

Bouterse ontkende dat Brunswijk dood was, vervolgens verschenen zij later samen op een persconferentie, toen nrc Handelsblad al onderweg naar de abonnees was. Het valt me van hen tegen dat Haakmat en zelfs Denise de Hart nu de vergelijkingen met de moordpartij van 1982 trokken (tegenover mij). Het Haagse parlement houdt morgen een spoeddebat over Suriname, waar ze natuurlijk eigenlijk geen flikker mee te maken hebben. Het nos Journaal maakte uiteraard grote sier met de geruchten dat Bouterse de drugshandel van Noriega zou hebben overgenomen. Later verklaarde Haakmat op de radio zelfs dat Suriname nu, na Colombia en Panama, het voornaamste cocaïneland in Latijns-Amerika was. Dit is toch wel een onthutsende zaak dat die man altijd weer met andere winden meewaait. Haakmat zei te hopen dat Nederland alles in het werk zal stellen om in Paramaribo een regering te krijgen die tegen het leger durft op te treden. Als te doen gebruikelijk wanneer de inlichtingendiensten wensen dat de gemoederen in het vaderland tegen Bouterse en Suriname moeten worden opgezweept, speelde ook De Telegraaf zijn partij vrolijk mee.

Intussen laat Michail Gorbatsjov zogenaamde deserteurs - dus Litouwers die niet meer in het Sovjetleger willen dienen - in de ziekenhuizen waar ze zijn ondergedoken, arresteren en ophalen.

29 maart 1990

Vanmorgen dan het demasqué van de berichtgeving van de Nederlandse journalistiek over Suriname in de afgelopen dagen, waaruit blijkt dat niet Bouterse maar de Surinaamse regering Brunswijk en andere leden van het Junglecommando liet arresteren en de volgende dag weer vrijliet. Bovendien zegt Bouterse in de Telegraaf na de beschuldigingen vanuit de vs

[p. 116]

over cocaïnehandel: ‘Ik heb geen boodschap aan zulke zaken,’ aldus Bouterse. ‘In Suriname zijn geen Noriega's. De Noriega's moet u in Nederland zoeken, maar niet hier.’¹³⁸

Schaamteloos zendt Ton Verlind na twee jaar gedonder via de nvj en advocaten een briefje, dat hij tweeduizend gulden overmaakt, dat het om een verzuim gaat en hij zijn excuses maakt voor de vergissing.¹³⁹ De man is een ordinaire oplichter, die dacht mij een oor aan te naaien en nu uit de stukken blijkt dat ik de zaak via de rechter ga winnen, komt hij over de brug. Trouwens, Verlind handelde aldus op instigatie van Willebrord Frequin, ook zo'n fijne mijnheer. De advocaten adviseerden hem dit bedrag nu maar te dokken en de zaak als gesloten te beschouwen. Dat zal ik ook doen.

Eindelijk positief nieuws. Bogomolov zond een fax aan Livson dat ze bereid zijn te komen. Uitzending van het programma in de ussr schijnt nu gegarandeerd te zijn. Ik was zo blij dat ik dit Peter moest doorbellen.

Eric Utne organiseert onder de vlag van Utne Reader een Early Warnings Conference in Minneapolis, een ‘internationale milieuconferentie voor journalisten en activisten.’ Ik kreeg een brochure en inschrijfformulier. Ik zou met Dennis Livson willen gaan.

Ik ontmoette Dirk Keijer, zijn vriendin Clare en een mij onbekende man. Keijer liquideert nu ook zijn kantoor in Hoofddorp, dus hij is uit Nederland weg. Waarom? Keijer brengt de Official ussr Business Guide uit, een serie van vijftien boeken met namen en adressen van bedrijven in de ussr. De hele reeks kost 750 dollar. Hij wil dat generaal Du Toit en ik 400 exemplaren in Zuid-Afrika verkopen voor 300.000 dollar. Hij geeft ons de rechten voor Zuid-Afrika. Met zijn bedrijf tiaz Prom Export wil hij met Anglo-American in Johannesburg in mijnproducten, staal en ferrometalen gaan handelen. Hij bood ter plekke een ticket naar Johannesburg aan, maar de 10.000 gulden die met Kerstmis zouden worden betaald, die had hij nog niet. ‘Dat komt omdat ik vroeger op 28 plaatsen een handtekening moest zetten, maar nu is er maar één Centrale Bank in Moskou.’ Je weet nooit wanneer je Keijer geloven kunt en wanneer hij maar wat in de ruimte zwetst. In de kern blijft hij een boer. Hij vroeg om 19:00 uur in zijn hotel te zijn. Na ons gesprek ging hij ostentatief (zonder mij) aan tafel eten. Maar dit gedrag is nauwelijks nieuws.

Vreemd. Dit huis is nu betekenisloos, bijna vreemd. Nu het

138 De Telegraaf 29 03 1990.

139 Zie bijlage 51.

[p. 117]

leeg is, is het binnenwerk dood, de meubilering, de ziel is uit het huis en er staan alleen nog muren. Op televisie staat Frans Weisglas in de ruimte te kletsen over Suriname. Melkert en Van den Broek steken nog gunstig af bij die man. Waar komt Weisglas zijn frustratie met Suriname vandaan?

In Psychology Today wordt over de nieuwste rage scarfing geschreven. ‘Scarfing, or autoerotic asphyxia, gets its name from the practice of trying ropes or scarves around one's neck and cutting off the air supply, while masturbating, ostensibly to intensify orgasm.’ Het schijnt dat jaarlijks 500 tot 1.000 (nogal een verschil) personen, meestal adolescente jongens, sommige mannen en een paar vrouwen zichzelf per ongeluk ophangen terwijl ze met dit spelletje bezig zijn.¹⁴⁰

Johan de Boer kwam foto's maken voor het artikel van Geert Mak voor De Groene Amsterdammer.

Denise de Hart belde op om toe te geven dat ‘wij met z'n allen de fout hebben gemaakt het bericht van Hirschland serieus te nemen, dat Bouterse vijf leden van het Junglecommando en Brunswijk zelf had vermoord.’ Ik schreef haar dat ik niet begreep dat zelfs zij, die Desi toch kende, op een bericht van deze loslopende gek was afgegaan en dat ze had kunnen weten dat Desi Bouterse zoiets niet zomaar doet.

140 Psychology Today, december 1989.

30 maart 1990

Dennis Livson belde dat er een conflict is ontstaan met Bogomolov over wie de vliegtickets gaat betalen. Volodja Molchanov heeft een aanvullende fax gezonden dat Dennis tickets zou hebben toegezegd toen de zaak hier met hem werd besproken. Dennis lijkt bereid vliegbiljetten via Perestrojka Reizen te kopen. Ik probeerde hem in ieder geval te kalmeren.

Onverwachts stond Wouter Kok vanavond voor mijn deur. Ik had hem een kaartje geschreven, nadat zijn vriendin Gita Nieuwenhuis, refererend aan mijn Memoires, mij had opgebeld en de vraag stelde: ‘Waarom had je affaires met vriendjes, terwijl je met Frieda was gehuwd?’ Ik had geen zin haar dit uit te leggen, en vond deze vraag per telefoon van iemand die ik verder niet ken impertinent. Bovendien had zij namens een Amersfoortse televisiebedrijf naar uitgeverij In den Toren gebeld om achter mijn telefoonnummer te komen om de afspraak voor Wouter te kunnen maken. Dat beviel me eigenlijk ook niet.

Wouter werkt voor dhv Consultants. Terwijl we genoeglijk

[p. 118]

over van alles zaten te praten, belde Gita om naar hem te vragen. Ik zei dat hij er niet was. Vervolgens belde zij weer. ‘Lieg je Willem?’ Ik heb toen geantwoord dat Wouter inderdaad op Amerbos was, en dat zij er verder geen moer mee had te maken. Vandaag kwam een briefkaart van haar met de mededeling dat de film Born on 4^th of July van Oliver Stone voor haar emotioneel te hoog was gegrepen: ‘I am not such a tough girl.’ Ik vroeg Wouter dus dringend deze mij onbekende dame uit mijn buurt te houden.

31 maart 1990

Antonie Dake krijgt de gelegenheid in nrc Handelsblad - waarvan hij grootaandeelhouder is (zijn poen kreeg hij uit de verkoop van het familiebedrijf van de Dake's Cemsto) om zijn gedachten over Litouwen te ontvouwen. Hij koketteert met het feit dat hij in de jaren zeventig voor Het Parool in Moskou werkte. Je kunt er donder op zeggen dat Dake daar ‘werkte’ onder het mom van journalistiek bedrijven, maar daadwerkelijk opereerde als collaborateur met Westerse inlichtingendiensten. Hij is trouwens niet de enige ‘journalist’ uit dit land die zich voor dergelijke smerige praktijken heeft geleend.

Ik ben vandaag driemaal door de polders wezen fietsen. Bij schemer in de avond is het mooiste moment. Er zijn dan bovendien de minste mensen en de meeste dieren buiten, zoals dozijnen lammeren. Ze hebben overigens nu al rode en groene verfplekken op hun vacht, dus ik vrees het ergste. Het gaat erom dat je niet ziet wat er daar in de weilanden werkelijk loopt, want je zou nooit meer een lamskoteletje door je keel kunnen krijgen. Ik zal deze polders missen in Johannesburg. Ik zal wel heimwee naar Amerbos krijgen, maar ik zal er het beste van maken.

Oud-ambassadeur Piet Schaepman belde vanuit Frymerson 1 in Sint Odiliënberg, waar hij met Hannah de Zantis bij een openhaardvuur zat. Hij stelde voor dat ik twee dagen in Thorn zou komen logeren om een artikel te schrijven over zijn reeds jaren durende gevecht met Buitenlandse Zaken.¹⁴¹ Al vele jaren heb ik hem gezegd hierbij behulpzaam te willen zijn, en nu ik op het punt sta te vertrekken, vraagt hij me om 4 april naar Limburg te komen. Dat fiks ik nu op de valreep niet meer. Erg jammer, want als ik iemand zou willen helpen voor een zeer rechtvaardige zaak is hij het.

141 Hij was door Max van der Stoel als ambassadeur in Singapore afgezet en overspannen verklaard, wat hij allerminst was.

[p. 119]

1 april 1990

Ik was weer vroeg in de polders. Er was niemand. Heerlijk. Hierna arriveerde Wouter Kok, waarna we naar Jan Tabak in Bussum reden voor koffie. Vervolgens gingen we naar het huis van mevrouw Stork-Arntzenius (85), de moeder van Coen Stork. Volgens Buitenlandse Zaken zou daar mijn koffer moeten zijn. Zij was aardiger dan ik had verwacht. Zij liet haar hele huis zien - iets wat ik nooit begrijp - en liet een portret van Coen als jongen zien. Zij huwde in 1927 en heeft sinds 1937 in dit huis gewoond.

Ellen Stork-Elmendorp had me verteld dat deze mevrouw dacht dat ik een communist was. Dus vroeg ik haar hoe zij op die gedachte was gekomen. Ze zei er niets van te weten. Nelson Mandela vond zij ‘een prachtige man’.

‘Dat is nu pas een echte communist, die nauwelijks vrijgelaten al verkondigt dat hij de mijnindustrie en de banken zal nationaliseren. Dan gaat Zuid-Afrika pas werkelijk naar de bliksem.’ Het leek even of we zouden botsen. ‘Die keurigheid heeft hij in de gevangenis opgelopen en via de kleermaker van De Klerk heeft hij zich kostuums laten aanmeten,’ zei ik ook nog. Ik nam trouwens koffie noch cake, die zij klaar had gezet. Ik wilde mijn koffer hebben en vertrekken. Deze kon ik in de voormalige kinderkamer boven gaan halen. Toen ik hem oppakte, bleek deze niet alleen te zijn opengemaakt, maar bovendien leeg. Ik kon mijn ogen niet geloven. Ik was voor een leeggeroofde koffer gekomen, die ik bij hare majesteits ambassadeur in Havana in goed vertrouwen had achtergelaten en in bewaring gegeven. Alles is dus weg. Wat moet ik met een lege koffer? Ik kwam beneden en beklaagde me over wat er was gebeurd. Zij deed of ze van niets wist en wilde Coen Stork meteen bellen. Ik was woedend. We zijn onmiddellijk vertrokken. Ik heb mevrouw Stork trouwens duidelijk gemaakt, dat deze zaak niet het enige was waarover ik me aangaande haar zoon opwond. Ik vertelde haar dat hij zijn huisdieren op straat liet zetten door zijn chauffeur, als hij met verlof naar Nederland moest. Zij reageerde er niet op. Zij weet dit kennelijk ook en is het er misschien wel mee eens. Wouter zette me af bij Casper en Carine van den Wall Bake in Bilthoven. We zaten drie uur op het terras. Casper vroeg wat ik tegen Stork ging doen. Zoontje Constantijn is een aardig ventje geworden.

Ik heb Buitenlandse Zaken een aangetekende brief geschreven over de diefstal van mijn spullen uit de koffer.¹⁴²

142 Zie bijlage 52.

[p. 120]

Later zag ik in Kenmerk een gesprek van de bbc met Nelson Mandela. Ik dacht: mevrouw Stork heeft toch wel gelijk, hij is inderdaad een ernstige en sympathieke man geworden. Hij vertelde natuurlijk dat Tutu, Chikane en Boesak de kerken in de voorste linies van de strijd tegen de apartheid hadden gemanoeuvreerd.

Mijn Indische vriend John Soselisa belde. Hij zei afschuwelijke hoofdpijnen te hebben en met hoge bloeddruk in het ziekenhuis te zijn geweest. Ik ben bezorgd. Wat kan hij in hemelsnaam hebben?¹⁴³

Jan Foudraine helpt me door de helft van mijn ticket naar Madrid te betalen, wat erg sympathiek is, want dan kan ik eindelijk de Delgado's weer bezoeken.

Eduard had een een pagina uit De Telegraaf bewaard, waarin Marjolein Schipper een zekere Wilma MacLean interviewt, die beweert dat Jan Cremer haar echte vader is. Zij is 32 jaar en haar moeder Trudy had dit haar verteld. Daarnaast heeft ze allerlei ansichtkaarten die Jan gestuurd zou hebben. Ook komt haar moeder in Ik, Jan Cremer voor. Jan reageerde: ‘Als ik al die brieven van zogenaamde zoons en dochters serieus moest gaan natrekken, zou ik er een dagtaak aan hebben.’ Wilma bezit ook een foto van haar moeder met Jan uit 1957.¹⁴⁴ Waar rook is, is vuur.

143 John zou in januari 1992 aan AIDS overlijden.

144 De Telegraaf, 31 maart 1990.

2 april 1990

Ik droomde dat ik met mijn vader in een auto reed. We moesten een brug over. Op het laatste moment zag ik dat de oprit was weggehaald. Ik dacht dat vader het zag, maar toen ik omkeek, zag ik de auto al in het water dobberen. Ik snelde erheen om mijn vader eruit te trekken. Hij lag op zijn zij. Ik dacht: moet ik mond op mond beademing geven? Maar hij opende zijn ogen al en was oké. Peter zou kunnen vertellen waar dit verhaaltje vandaan komt. Maar wat zijn dit toch voor mind games? Voor een keer herinnerde ik me dit droompje en ben ook meteen opgestaan om het op te schrijven.

Foudraine wilde over de dood spreken met de connotatie dat dit onderwerp mijn voornaamste probleem zou zijn, terwijl ik eerder denk dat het zijn adder onder het gras is. Van Bhagwan neemt hij klakkeloos over dat in ieder mens ‘een god’ zit. Voorbij het denken, betekent sterven om herboren te worden en tot puur bewustzijn te komen. Dat is de boodschap van de ‘verlichten’. Zo is Osho uit zijn lichaam gegleden. Het ‘be-

[p. 121]

wijs’ van de verlichte mens ligt, volgens Foudraine, in het in aanschouw nemen en beleven van die verlichte persoon. Ik denk onveranderd dat het ‘waarnemen’ van een verlichte een vorm van zelfverlakkerij, zinsbegoocheling of misschien wel autohypnose is. Wat zou Peter ervan denken?

Ik was om 09:00 uur in theater Tuschinski voor het Global Panel, dat eerder op een reclamedag voor Tulip Computers lijkt.¹⁴⁵ Ik las overigens ergens dat het niet naar verwachting gaat met dit bedrijf. Elsevier lanceert een nieuw tijdschrift: European Affairs. En warempel Ferry Hoogendijk, de gesjeesde hoofdredacteur van Elsevier, mag het nieuwe blad leiding geven. ‘Professor’ Wisse Dekker van Philips houdt een openingsrede. Ik verbaas me over zijn slechte Engels. De naam Club van Rome valt vrijwel meteen. Dekker wijst op achterhaalde ‘mental maps’ waardoor we met z'n allen in de puree zitten. Het Global Panel kan ik verder overslaan. Ik zou Georgii Arbatov wel hebben willen zoeken, maar eigenlijk ben ik ook in hem niet meer geïnteresseerd. Wim Klinkenberg vertelde trouwens dat Arbatov niet was komen opdagen.

145 Global Panel was een initiatief van Elsevier-dochter European Study Centre. Zie ook: de Volkskrant, 03 04 1990.

3 april 1990

Geert Mak zendt me het interview, wat me niet meeviel, maar dat zal aan mezelf hebben gelegen.¹⁴⁶ Ook Mak legt accenten op zijn eigen gedachten en ideeën over mij, maar goed, het zij zo.

Piet Schaepman wil met Pieter Lakeman overleggen inzake zijn gevecht met de staat. Ook zou hij nog eens met Foudraine willen spreken. Hannah de Zantis belde om te waarschuwen dat Piet langzamerhand door dit slepende conflict met Den Haag over zijn toeren raakt. Hij kan er niet meer tegenop met het voorschrijden der jaren. ‘Hij heeft een bondgenoot nodig die Luns en diens trawanten in Den Haag aan kan,’ aldus Hannah. Schaepman zoekt al bijna vijftien jaar rehabilitatie van wat Max van der Stoel hem heeft aangedaan. Hannah wil naar de eerste echtgenote van Pieter in Parijs gaan, omdat hij ook haar nog geld moet zenden en toch al door alle advocatenkosten absoluut wordt geruïneerd.

Jouke Mulder waarschuwt dat collega Jaap van Meekren heeft gezegd: ‘Laat Oltmans zijn mond houden als dienaar van Bouterse.’ Ik had gehoopt Jouke te interesseren het verhaal van Schaepman te schrijven, maar hij is niet geïnteresseerd.

146 Zie bijlage 53.

[p. 122]

Ik ben uitgenodigd voor Welles Nietes van ncrv televisie.

Arbatov was dus wel aanwezig op het Global Panel en had een uiterst aarzelend en helaas nietszeggend interview voor nos televisie gegeven. Hij is heel wat zwaarder geworden. Zijn nieuwe brilmontuur flatteert niet. Wim Klinkenberg belde. Hij had hem ook timide gevonden. Dat was vroeger anders. Het verbaasde ons allebei dat hij geen enkele poging had ondernomen met Wim of mij, zijn oude vrienden hier, contact op te nemen. Voor mij zijn de dagen voorbij dat ik me het vuur uit de sloffen zou lopen voor vrienden in Moskou om meer begrip voor hen te helpen kweken. Wat er nu in het Kremlin gebeurt, levert bij mij geen begrip op. Detente is nu eindelijk een feit, ten koste van de vernietiging van alles wat in de ussr wel werd bereikt.

4 april 1990

Jan Foudraine heeft het (bijna) gepresteerd om 28 pagina's van ons manuscript te laten ‘corrigeren’ en opnieuw te laten uittypen. Ik heb hier krachtig tegen geprotesteerd en duidelijk gemaakt dat we alleen gezamenlijk ons interview kunnen wijzigen.

Koning Boudewijn moet lichtelijk gaga zijn. Hij weigert een voorstel tot een voorwaardelijke liberalisering van abortus te ondertekenen. De regering heeft artikel 82 van de Belgische grondwet uit de mottenballen getoverd om hem tijdelijk te laten aftreden. Dat kan in Brussel allemaal.

Nu wordt mijn huis door Jan van Weerdenburg aangeboden voor 259.000 gulden.

5 april 1990

Ik lag weer lang wakker vanwege de penibele financiële situatie. Plotseling stond Eduard vanmorgen voor mijn neus met een cassetterecorder en cassettes, opdat ik naar muziek zou kunnen luisteren in een leeg huis. Erg lief.

Frits van Eeden kwam langs. Hij had voor zijn Amerikaanse green card een aids-test moeten laten doen. Woensdag krijgt hij de uitslag. We realiseerden ons dat we elkaar al 27 jaar te kennen. Hij pendelt tussen zijn vriend Chuck in Florida en Ab hier in Den Haag. Hij tekent en schildert nog altijd paarden.

[p. 123]

Time schrijft dat Nelson Mandela van een ‘anti-apartheid god is reduced in rank to a mortal man. In jail he could do no wrong. It is almost as if there has been a decultification of Mandela,’ aldus Willie Breytenbach, hoofd van het Departement van Afrikastudie aan de Universiteit van Stellenbosch. Ook Mandela schijnt geen kans te zien ‘the black-on-black violence that surges across South Africa’ te stoppen.¹⁴⁷

Newsweek vraagt zich af of ‘a black government would make room for white capitalists.’¹⁴⁸ Over Mandela's herhaalde verzekeringen dat nationalisaties zullen plaatshebben, schreef de Financial Mail: ‘Whatever Mandela has been doing in prison for the past 27 years, he has not been studying either elementary economics or the South African economy.’ Nationaliseren zou ook de stomste streek zijn die Mandela kan uithalen.

Het gedonder tussen Moskou en Vilnius houdt onverminderd aan. a war of nerves, schreef Time.¹⁴⁹ Er zijn door Gorbatsjov parachutisten in Litouwen ingezet.

Vanmorgen kwam een team van de Nieuwe Revu foto's maken voor de rubriek Het interieur. Ik heb duidelijk gemaakt dat ze best mochten komen, maar dat alleen nog de schrijftafel van Jan Frederik Oltmans in het huis stond, omdat de rest van het meubilair al onderweg naar Zuid-Afrika is.¹⁵⁰

Ik belde toch nog met Georgii Arbatov in het Amstel Hotel en zei dat ik hem veel te dik vond geworden. ‘Yes, I gained some weight.’ Hij moest het verslag van het Global Panel nog lezen en zou vervolgens naar het vliegtuig vertrekken.

Er is tot overmaat van ramp een declaratie van A.H. Vermeulen gekomen ten aanzien van de Suriname-kwestie, groot 9.205,20 gulden. Het is uitgesloten dat ik dat op dit moment zou kunnen voldoen.

Er wordt in het Groningse studentenblad in de ‘fall-out’ van mijn lezing, nog een en ander geschreven.¹⁵¹ Wim Schouten zond me dit toe. Hij behoort tot de jonge mensen, die na mijn lezing serieus onderzoeken of er een mogelijkheid bestaat in Zuid-Afrika te gaan werken. Ik zal helpen waar ik kan.

147 Time, 9 april 1990.

148 Newsweek, 2 april 1990.

149 Time, 2 april 1990.

150 Zie bijlage 54.

151 Zie bijlage 55.

6 april 1990

Ik ontmoette Tamara Sachnazarova van Novosti. Zij benadrukte dat het de gewoonte was dat men een gast met bloemen verwelkomde. Ik vond 25 gulden voor koffie, thee en een Ap-

[p. 124]

felstrudel meer dan genoeg. Meer kan ik nu niet missen. In haar kantoor legt men zich nu meer en meer toe op het vervaardigen van video's, die over de hele wereld worden verspreid. Ja, er was veel veranderd in de atmosfeer in Moskou. Ik vroeg haar dit nader toe te lichten. Maar zij had er weinig meer over te vertellen. Zij hengelde dat ik haar mee uit eten zou nemen, maar daar had ik geen zin in.

Ik kreeg een brief van de Van Ketwichs uit Kaapstad.¹⁵² Ik heb hen geschreven dat Amerbos ging verdwijnen en dat de verhuizing naar Hillbrow onderweg was. Ik heb gevraagd of Hans me inderdaad bij Jean Marais wil introduceren om te zien of ik op een of andere manier een steuntje in de rug kan krijgen, nadat er zoveel mislukten, als gevolg van niet nagekomen toezeggingen en afspraken.

De politiek adviseur van Ron Brunswijk, Josefzoon krijgt weer een keurig artikel in nrc Handelsblad om zijn beklag te doen over zijn twintig uur durende arrestatie in Paramaribo en zijn verblijf in een smerige politiecel. Hij zei samen met Brunswijk in het kabinet van Desi Bouterse te zijn gearresteerd, terwijl twee van hun lijfwachten in een andere kamer van het bureau van Bouterse zouden zijn doodgeschoten. Brunswijk had nog een handgranaat willen gooien maar had er ter wille van Josefzoon van afgezien.¹⁵³ Dat een en ander geheel met toestemming van president Shankar was gebeurd, vond hij ‘misdadig’.

152 Zie bijlage 56.

153 NRC Handelsblad, 5 april 1990.

7 april 1990

Onrust, onrust, onrust. Hoe verder? Ik wilde Peter schrijven dat ik weinig zin had ook nog eens zenuwtoestanden te hebben over het tijdig invullen van zijn ww-papieren hier in Amsterdam. Maar ik deed het niet. Peter is dikwijls als een zoon, met wie de vader het soms niet eens is. Het verschil met een biologische zoon, is dat ik Peter tenminste kon kiezen.

Om 15:30 uur was ik bij de ncrv voor de opname van Welles nietes, dat over Zuid-Afrika handelde. Ambassadeur Nothnagel en Roy Sherwood waren aanwezig evenals Hans Gualthérie van Weezel (cda). Nothnagel keek aanvankelijk de andere kant op en gaf me pas een hand toen hij er niet meer omheen kon. Gualthérie van Weezel was wel aardig, maar lanceerde meteen de opmerking dat ik een vriend van Desi Bouterse was.

‘U hebt gevarieerde kennissen.’

‘U verkiest toch ook geen eenzijdig menu,’ antwoordde ik hem. Wim Pretorius had me bezworen om zo hoffelijk moge-

[p. 125]

lijk tegen Nothnagel te zijn, want het belangrijkste was dat ik ongehinderd naar Zuid-Afrika zou kunnen reizen. Ook Sietse Bosgra was aanwezig. Conny Braam schitterde door afwezigheid.

De regisseur vertelde me dat de interviewster van Nothnagel naar Bosgra en dan naar mij zou gaan. Maar na Bosgra wendde de trut zich tot een van de andere gasten. De onzin die werd verkocht, was niet van de lucht. Toen ze na nog enkele ander mensen bij mij belandde, begon ik met erop te wijzen dat haar scenario blijkbaar in de war was geraakt. Ik merkte op dat wat Bosgra te berde had gebracht, bewees dat hij kennelijk nog in het Brezhnev-tijdperk verkeerde, want dat er nu een minister Sjevardnadze was in Moskou, die reeds uitvoerig met De Klerk van gedachten had gewisseld. Intussen maakte Bosgra kenbaar niet op de ambassadeur van het apartheidsregime te willen reageren. Bosgra riep mij toe dat Bouterse en Sjevardnadze kennelijk mijn bazen waren. Later heeft de ncrv Bouterse laten staan, maar Sjevardnadze eruitgeknipt.

Er volgde een serie telefoontjes met reacties toen ik thuiskwam. Lex Poslavsky zei dat dergelijke programma's demonstreren hoe mensen eenzijdige speeches afsteken, niet tot dialogen komen en er geen discussie ontstaat. ‘Je zei zinnige dingen, maar je kwam er niet doorheen.’ Jan Foudraine: ‘Je zag weer eens hoe alle ego's op televisie opereerden. Je ziet glashelder voor je ogen zich voltrekken hoe set minds van mensen werken. Ze zijn niet te overschreeuwen of tot andere gedachten te brengen. Het lijkt alsof programmamakers daar op inspelen, alsof ze de controverse tegen iedere prijs willen aanwakkeren. Die juffrouw die interviewde, zat met conflictangst. Ze heeft die angst voor ruziën uit haar jeugd overgehouden. Zij wenst geen ruzie in haar programma. Dus als jij ikon noemt, ben je beledigend aan het werk. De ikon-mensen zijn trouwens ook een stel egotrippers.’

Foudraine vervolgde: ‘Eigenlijk zou je na zo'n programma een verklaring moeten uitgeven, bijvoorbeeld door te zeggen dat slechts over pseudoproblemen wordt gesproken in zo'n programma. Het werkelijke probleem is de godsdienst. Waar het om gaat, is dat christenen omswingen naar zogenaamd progressief zijn. Je vindt dan die christenen als halve linkse jongeren terug bij de Volkskrant en ze worden dan fanatiek tegen ongelovigen.’

8 april 1990

Het was heerlijk in de polders. De lammetjes liggen uit de

[p. 126]

wind tegen hun ma's aan. Soms spreek ik tegen ze en dan bewegen hun oren, als om beter te kunnen horen.

Ik schreef producent Abspoel van de ncrv.¹⁵⁴

De student uit Groningen, Eric Hisken, die me had geschreven, arriveerde. We zaten vier uur te praten. Hij is 22 jaar. Ik benijd hem niet onder de huidige omstandigheden hier en in de wereld een parcours te moeten uitstippelen. Hij vergeleek de samenleving met een gevangenis en vertelde dat de meeste studenten op deze leeftijd al worden meegezogen en geconditioneerd om in ‘het systeem’ te kunnen functioneren.

In Time een artikel over hoe Europa - met het accent op het voormalige communistische Oost-Europa - totaal wordt verpest door milieuverontreiniging. ‘Eastern Europe's pollution does more than degrade the quality of life: it dramatically cripples and shortens the lives of human beings. At least 1 out of 17 Hungarians dies from environmentally induced causes. Around Leipzig, a blighted zone, life expectancy is six years less than the national average.’ Een totaal misselijkmakend verhaal. In West-Duitsland beraamde een Economic Research Institute dat er 200 miljard dollar nodig was om de komende twintig jaar iets te doen aan vervuiling van Oost-Europa. Die 200 miljard zijn er wel, maar die worden uiteraard bij voorkeur uitgegeven aan de wapen- en vernietigingsindustrie.

154 Zie bijlage 57.

9 april 1990

Minister Ali Alatas van Buitenlandse Zaken van Indonesië heeft Wio Joustra van de Volkskrant omstandig uitgelegd dat het Westen en de landen die Indonesië en Suharto financieren, geen verbanden mogen leggen tussen geld en mensenrechten. Jan Pronk is in Indonesië en werd erop gewezen dat Nederland moraliserend en bemoeizuchtig werd gevonden. ‘Wij hebben onze eigen democratie,’ aldus Alatas, ‘en die is niet perfect. Dat beweer ik ook niet. Maar we hebben die van jullie geprobeerd en er was geen politieke vooruitgang. We hebben de gecontroleerde democratie onder Sukarno geprobeerd. Maar die was bijna dictatoriaal en heeft ook gefaald. Na de coup van 1965 zijn we weer van voren af aan begonnen. We hebben gezegd de Grondwet van 1945, laat ons die ontwikkelen met al zijn twijfels en uitwassen, die is tenminste van ons.’ Dit door Joustra summier weergegeven verhaal van Alatas, komt maar gedeeltelijk overeen met de feiten en wordt in het straatje van coup-generaal Suharto gepresenteerd. Ik moet er niet aan den-

[p. 127]

ken hoe het gesprek met Alatas in de Volskrant terecht zou zijn gekomen als ik het geschreven had, en ik de vragen had gesteld. Maar dat zou teveel mensen in Djakarta en Den Haag minder goed uitkomen. Dus er is voor gezorgd dat dit ook niet kan: men heeft mij eigenlijk sedert 1956 zo effectief mogelijk de mond gesnoerd.

Er is nog zoveel te regelen voor ik naar Zuid-Afrika verhuis. Soms vraag ik me af waar ik de energie vandaan haal. Ik heb de laatste tijd zoveel pech. Je vraagt je af wanneer er een einde aan komt. En tijdens deze gedachten, belden de Delgado's uit Madrid dat ze me op 21 april verwachten. Omdat Keijer mij het ticket had toegezegd, belde ik zijn assistent Ruud Zeeman, die natuurlijk van niets wist. Dirk Keijer was zelf onderweg naar de ussr.

Dennis Livson is nog steeds bezig over onze plannen met de televisie in Moskou.

Ook bij Sotheby zijn het sukkels. De catalogus is uit en de klok van mijn overgrootvader Alexander Oltmans wordt er met een foto in vermeld, nr. 6217. De kaffers hebben de data op de gouden plaat niet vermeld, namelijk dat hij van 1864 tot 1889 in dienst was van de spoorwegen en als geschenk bij zijn afscheid als president van de Nederlands Indische Spoorweg Maatschappij deze klok kreeg aangeboden, die dus niet circa 1900 maar in de tweede helft van de 19^e eeuw werd gemaakt. De vlegel Patrick Maris van Dijk zag zelfs geen kans de meest eenvoudige gegevens in zijn catalogus correct te vermelden.

[p. 128]

10 april 1990

Opnieuw zijn vier Britse soldaten in Noord-Ierland om het leven gekomen. Ziek.

Ik besprak met Dennis Livson de Moskou-strategie. Gorbatsjov beschouwt hij als een gek die constant zijn hand overspeelt, net als Thatcher, die ook zal verdwijnen. Van de vijf Amerikaanse presidenten die in leven zijn, vindt hij George Bush de beste, wat dus echt nergens op slaat.

Jan Foudraine gaf een interview aan Osho Times en sprak ook over ons komende boek.¹⁵⁵

Einstein boog zich over het zekerheidsprincipe en concludeerde dat God ‘does not play dice with the universe.’ Maar nu weten natuurkundigen dat ‘inside the atom is a world of perpetual uncertainty in which particle behavior can be expressed only in the eyes of the observer.’¹⁵⁶

Intussen herinnerde ik me de unieke ontmoeting die ik vijftien jaar geleden met Bernard Lovell in Manchester had en waar hij sprak over het plaatsen van telescopen op raketten om steeds verder in het heelal te kunnen kijken.¹⁵⁷ Nu gaat binnenkort de space shuttle Discovery onderweg met de Hubble ruimtetelescoop aan boord om die in een baan om de aarde te brengen. De verwachtingen zijn hooggespannen. Het doel van de onderzoekingen is de vraag: ‘What is the universe made of and what are the forces that bind its parts together?’ Terug naar het kleine meldt Michael Lemonick: ‘Huge teams of physicists at rival centers are working day and night to discover the next new particle and to explain the behavior of those already around.’ Er zijn voor dit doel enorme machines gebouwd, die particle detectors heten ‘whose job is to accelerate tiny fragments of matter to nearly the speed of light, then smash them together with a fury greater than any natural collision on earth. Known as the large electron-positron collider (lep), a new particle accelerator is the centerpiece of cern, the European Or-

155 Zie bijlage 58.

156 Time, 16 april 1990.

157 Zie Memoires 1976 en 1979-B.