Memoires 1990-A

[p. 13]

Johannesburg

1 januari 1990

Hillbrow

Gisteren verving Edwin - zonder dit Peter te vragen - de foto van Frederick Ress, Peters intieme vriend in Minneapolis, met een portret van Peter zelf en zei hij hardop: ‘Sorry Fred.’ Er volgde een soort hysterische lachbui. Peter - even verbaasd als ik - vroeg: ‘Waarom lach je?’ Ik begreep dit natuurlijk precies, maar Peter is blind voor deze aspecten van Edwin van Wijk, aspecten die ik nu zelf steeds duidelijker doorzie. Ik word er steeds beter in mijn gevoelens te verbergen. Bedacht me wel dat als Edwin zou beschikken over een sleutel van mijn flat nummer 74, ik niet beschermd zal zijn tegen rondneuzen van zijn kant. Geheel ongegeneerd snuffelt hij in Peters bezittingen, uiteraard zonder te vragen. Voor mij zou dit een breekpunt zijn. Ik zou het nooit accepteren. Peter en ik respecteerden elkaars privacy volkomen op Amerbos.

Hein de Villefort du Toit, mijn beschermheer hier, kwam mijn typemachine terugbrengen, die ik bij hem achterliet omdat ik er niet zeker van was dat ik hem veilig in Edwins flat zou kunnen achterlaten na mijn vorige reis. Ik liet hem mijn nieuwe flat zien, die hij acceptabel vond. ‘Dit is een begin,’ zei hij. Ik gaf hem een kopie van het manuscript met Jan Foudraine mee. Du Toit wil me altijd weer een computer aansmeren.

Ik ben naar het park bij Circle Court gegaan om van de zon te genieten en te lezen. Voor een land in oorlog is Zuid-Afrika nog steeds ordelijk, schoon en aanzienlijk minder vervuild (in psychische zin - het apartheidsprobleem daargelaten) dan de rest van de wereld.

‘People who are chronically hostile, who see the world through a lens of suspicion and cynicism, are particularly vulnerable to heart disease. A cynical mistrusting attitude is a driving force that makes people most susceptible to heart disease,’ aldus Redford Williams, internist en onderzoeker in behavioral medicine aan het Medical Center van Duke University.² Het is zelfs nog ernstiger: ‘Hostility predicts the risk not just of heart disease,

2 The New York Times, 16 april 1989, Daniel Goleman.

[p. 14]

but mortality due to all causes.’ Ik ben achterdochtig, maar reageer niet met een vijandig afweermechanisme - denk ik. Wanneer dit wantrouwen weer wordt bevestigd, komt bij mij geen vijandigheid opzetten, in tegendeel, ik val dan terug op mezelf en heb voldoende kracht desnoods alleen verder te gaan.

Strobe Talbott schreef in de serie man of the decade een essay van zes pagina's: rethinking the menace, waarin hij duidelijk maakt dat Michail Gorbatsjov ‘is helping the West by showing that the Soviet threat isn't what it used to be - and what is more, that it never was.’³ Het is me uit het hart gegrepen wanneer hij schrijft: ‘For more than four decades, Western policy has been based on a grotesque exaggeration of what the ussr could do if wanted, therefore what it might do, therefore what the West must be to prepared to do in response.’ Dit is wat ik jarenlang heb verkondigd tegen geklets in de ruimte van grote bekken in Den Haag - in politiek en pers - die zich lieten gebruiken door de Amerikaanse propagandamachine, zoals Joseph Luns dit deed als secretaris-generaal van de navo. Omdat ik al in de jaren zeventig verkondigde wat Strobe Talbott pas in 1990 schrijft, gebruikten de inlichtingendiensten ingehuurde journalisten als Robert Kroon en Wibo van de Linde om mij in De Telegraaf en Time af te schilderen als een kgb-collaborateur, die bezig was koningin Juliana van de troon te stoten.

Bij de Brandenburger Tor is voor honderd miljoen gulden aan vuurwerk afgeschoten. Ze moeten daar erg blij geweest zijn. Er zijn voor dit soort onverantwoordelijk acties geen woorden te vinden. Voor de kust van Marokko heeft zich weer eens een olieramp voltrokken. Over een lengte van 28 kilometer werd de oceaan vervuild.

De televisie hier trakteert ook op de kwijlverhalen van Dynasty met Blake en Christel, die elkaar voor de duizendste maal vertellen hoe intens veel zij van elkaar houden. Amerikaanse televisievervuiling strekt zich uit tot Kaap de Goede Hoop. Newsweek wijdde een aantal pagina's aan people of the year en plaatste deze Chinese jongen op het Plein van de Hemelse Vrede in Peking prominent in het blad.⁴

3 Time, 1 januari 1990.

4 Newsweek, 1 januari 1990.

[p. 15]

2 januari 1990

Ik moet me volledig gaan concentreren op een permanente betrekking in Zuid-Afrika met minimum inkomsten, dus verhuizen van Amerbos naar Circle Court. De jaren negentig worden de jaren van een ‘grote schoonmaak’ in mijn leven.⁵

Professor Jacques van der Elst in Potchefstroom vertelde dat de reis van de burgemeesters uit de townships ‘over het geheel genomen’ een succes was geweest. Maar Frank van Schaik van de Nederlands-Zuidafrikaanse Werkgemeenschap had gedreigd de reis te zullen afzeggen als ik er iets mee te maken zou hebben. Toch had ik deze reis verzonnen omdat ik door de sabotage vanuit Den Haag mijn mening niet langs journalistieke weg in gezaghebbende media kenbaar kon maken. Van der Elst zei trouwens dat hij zelf ook de nodige problemen met die idioot Van Schaik had gehad. Er was weer over en weer over mij gefaxt in verband met deze reis. Intussen is Van der Elst zeer geporteerd om mijn tweede voorstel, om de kerkleiders uit Crossroads eveneens een reis naar Nederland te laten maken, om de propaganda van Beyers Naudé en die fijne mijnheer Allan Boesak in balans te brengen. Zelf gaat hij morgen naar Nederland met acht Zuid-Afrikaanse studenten. Zij komen 25 januari weer terug.

Peter las de inleiding voor het boek met Jan Foudraine en zei: ‘Dit verhaal zou voor mij een reden zijn het boek te kopen.’ Hein du Toit legde telefonisch uit dat mijn vrienden in Crossroads ‘self-appointed’ bisschoppen zijn, wat de reden zou zijn dat aartsbisschop Tutu hen negeert. Ik benadrukte dat zij intussen over zo'n tweehonderd kerken aan de Kaap beschikken, met duizenden kerkgangers die ik zelf heb gefilmd. Dat mocht dan zo zijn, aldus de generaal, maar omdat het kantoor van mijn vrienden (door iemand) met de grond gelijk was gemaakt, kon men nu het ledental niet meer traceren. Waarom heeft het team van filmer Jans Rautenbach me dan een paar jaar geleden bij deze mensen geïntroduceerd? Ik geef toe - en er gaat me een licht op - dat het niet in mijn hoofd is opgekomen om die dominees en bisschoppen te vragen naar een legitimatiebewijs. Du Toit zei dat er wel duizend verschillende kerkgemeenschappen in Zuid-Afrika zijn: ‘Dat moet u in Nederland benadrukken.’

Ook vermeldde Du Toit dat Wim Holtes van de Zuid-Afrikaanse Foreign Trade Organisation er niet in was geslaagd contact met Dirk Keijer te maken. ‘Die mijnheer Keijer is niet

5 Dat die grote schoonmaak een proces tegen de Staat zou zijn, had ik me toen nog niet bedacht.

[p. 16]

werkelijk geïnteresseerd om met ons zaken te doen. Ik wil niet dat u hoop op hem vestigt. Houdt u Keijer maar in uw achterkop.’ Dat wist ik dus al.

3 januari 1990

De poes van Peter is erg wild vanmorgen. Ze kunnen hem beter opgesloten laten. Ben ontzettend bang dat hij nog eens van het balkon lazert, want dan is het gebeurd.⁶ Edwin heeft gisteren de vogels die ze nog hadden (in hun kooien) naar een vogelhandelaar weggebracht, want de poes wordt er hysterisch van.

6 De poes zou later inderdaad vanaf de zevende verdieping op het beton vallen en het nota bene overleven.

4 januari 1990

In de Organisatie van Amerikaanse Staten (oas) hebben alle landen, met uitzondering van Venezuela, Washington veroordeeld voor de invasie van Panama, een resolutie waar de vs uiteraard tegen stemden.

Jorge Castañeda aan de Nationale Autonome Universiteit van Mexico vergelijkt het internationale gedrag van Bush met dat van Gorbatsjov. De Sovjet Unie ‘will no longer prop up regimes it likes, nor subvert or overthrow those it does not like. The us continues to prop up regimes it favors, and to remove by force or subversion those it considers contrary to its immediate interests. American taxpayers still agree to foot the financial and moral bill for all this,’ aldus Castañeda.⁷

Newsweek wijst er terecht op dat de invasie van Panama de eerste keer in 45 jaar is ‘that the United States used military force for a goal unrelated to containing global Marxism.’ Het zijn nu ‘drugs, terrorism, environmental destruction that have replace evil communism. The more the Soviet Union looks inward, the freer the us is to act unilaterally.’ De filmmaker Alexei German zou het een ramp vinden als Gorbatsjov zou vallen.⁸ Ik zie het anders: als Gorbatsjov door een werkelijke ouder-

7 Newsweek, 8 januari 1990.

8 Idem.

[p. 17]

wetse grootmachtleider wordt vervangen, zal dit een zegen zijn, omdat daarmee weer een halt zal worden toegeroepen aan het ongeremde gedrag van Amerika als politie-agent van de wereld, nu het de enige grootmacht denkt te zijn. Wat er gebeuren zal als Gorbatsjov door een nog grotere ramp wordt opgevolgd is niet te overzien.

Otto Friedrich wijst er in Time op dat het een ‘rather unpleasant irony’ is dat terwijl de ussr zich afzijdig hield bij het bloedbad dat zich in Roemenië voltrok, de vs eigenlijk de enige mogendheid zijn geweest ‘involved in bloodshed in Panama.’⁹

Generaal Manuel Antonio Noriega - gek gemaakt door de schreeuwende Amerikaanse luidsprekers rond de residentie van de pauselijke nuntius in Panama Stad - heeft zich aan de Amerikanen overgegeven en is met een c-130 militair transportvliegtuig overgevlogen naar een luchtmachtbasis in Zuid-Florida. Hij zal in Miami voor de rechter worden gebracht op beschuldiging van drugshandel, waarvoor hij een gevangenisstraf van 145 jaar kan krijgen en een boete van l,1 miljoen dollar. Wat een smerige zaak.

Een bloediger farce speelde zich in Roemenië af. Time publiceerde de gang van zaken voor het ‘tribunaal’ gevolgd door een standrechtelijke executie.¹⁰

9 Time, 8 januari 1990.

10 Idem.

[p. 18]

Zo zie je dan hoe het keurige democratische Washington een Latijns-Amerikaanse leider buiten gevecht stelt, en hoe dit in een voormalige door de communisten gerunde staat gebeurt. De opvolgers van Ceausescu zijn geen haar beter dan hij. Hier hadden de nieuwe bewindhebbers juist een gouden gelegenheid om te demonstreren dat ‘andere tijden’ zouden aanbreken.

De chef-staf van het Amerikaanse leger, generaal Edward Mey-

[p. 19]

er, heeft bekend gemaakt dat Operation Just Cause (moet je nagaan wat een opzettelijk misleidende titel voor een misdadige roofoverval) ‘a brilliant success’ was. Hij doet er nog een schepje bovenop en onderstreept het collectieve Amerikaanse karakter: ‘The Panama invasion was a test of manhood.’¹¹ Er werd benadrukt dat de beruchte Stealth bommenwerpers werden ingezet bij de invasie. Hun nut werd nu bewezen. Het Congres moet binnenkort een beslissing nemen om meer fondsen voor de gewapende strijdkrachten (en bommenwerpers) beschikbaar te stellen. Deze hoogst geheime toestellen, f-117a, kosten 50 miljoen dollar per stuk, en het Pentagon maakte bijgeval bekend dat zij hun taken boven Panama ‘to stun, disorient and confuse’ schitterend hadden volbracht.

Ik ontmoette Samuel Kolisang, oud-burgemeester van Lekoa, in het koffiehuis bij het Carlton Hotel. Het drama in de townships waarover hij de leiding had, bevindt zich in de zoveelste fase. Het was niet op de eerste plaats de Sofasonke partij van de oude vos Ephraim Tshabalala, maar de locoburgemeesteres, Kate Ngwenya, die de meeste problemen had veroorzaakt. Eerst had zij een plan gesmeed, samen met raadsleden van Sofasonke, om oud-burgemeester Mahlatsi weer terug te halen. Dit lukte voor korte tijd, maar hij werd al spoedig weer aan de dijk gezet. Er werd een vergadering belegd waar Samuel Kolisang naartoe wilde, maar bij de ingang werd hij tegengehouden door aanhangers van Tshabalala, dus de Sofasonke, die besloten hadden dat Kate Ngwenya nu burgemeester van Lekoa moest zijn. Intussen had een aantal raadsleden van Sofasonke zich hiertegen juist verzet, wat niets uithaalde. Kate Ngwenya nam de bestuurshamer in bezit en zette vier raadsleden die Kolisang nog steeds steunden af, opdat zij een meerderheid zou krijgen.

De Transvaal Provincial Administration (tpa) maakte bekend dat de coup van mevrouw Ngwenya ‘illegal’ was. Vervolgens vergaderden een aantal partijleden van Sofasonke met Kolisang van de Vaal Residents Representative Party (vrrp) en besloten werd als onafhankelijke partijen naast elkaar samen te gaan werken. Er werd een overeenkomst getekend waar de eed op werd afgelegd. Dat is dus precies wat ik in juli vorig jaar, toen ik Tshabalala en Kolisang eindelijk bij elkaar bracht, krachtig had geadviseerd te doen, maar wat Tshabalala toen tegenhield. Vervolgens maakten Kolisang en de Sofasonke raadsleden er een Hofzaak van, die zij wonnen. Wat me opviel was dat Ko-

11 Time, 8 januari 1990, Ed Magnuson.

[p. 20]

lisang zei dat hij de 6.000 rand voor zijn partij en de Sofasonke raadsleden had betaald. Het zou me niet verwonderen als de tpa is bijgesprongen.

Op 26 november 1989 riep Kolisang de gemeenteraad van Lekoa bij Sebokeng bijeen, om duidelijk te maken dat hij terug was op de bok, maar nu bleef de hele fractie van Kate Ngwenya weg. Hierdoor kon er geen enkel besluit worden genomen, want Kolisang en zijn aanhangers kwamen één stem tekort. Op dat punt van zijn verhaal gekomen, vertelde ik hem het dilemma van Indonesië en Bung Karno's leiderschap in 1956 - ruim tien jaar na de onafhankelijkheid - toen hij onvermijdelijk tot de conclusie was gekomen dat de Westerse invulling van democratie of one man one vote totaal ongeschikt waren om ontwikkelingslanden in de tweede helft van de 20ste eeuw met enige snelheid en effectiviteit op de rails te krijgen en dat hij daarom geleide democratie had ontworpen, dus dat Lekoa wellicht beter gediend was met een dictatorialer ingericht bestuur.

Vervolgens vroeg de Ngwenya-groep de blanke gemeentesecretaris om de gemeenteraad bijeen te roepen, wat hij weigerde omdat hij niet tijdig uitnodigingen de deur uit kon krijgen en dan was zo'n bijeenkomst onwettig. De druk werd echter opgevoerd en de man ging door de knieën. Er zou ook een nieuwe burgemeester en loco-burgemeester worden gekozen. Deze keer bleef de Kolisang-groep weg. Van de 44 raadsleden was er één naar Bophuthatswana vertrokken, dus waren er 43 stemgerechtigde raadsleden over. Er waren 21 stemmen voor Kate Ngwenya, terwijl 21 raadsleden als ondersteuners van Kolisang aanwezig waren. Dus was er één stem die de beslissing zou kunnen brengen en die ene stem behoorde een lid van de Sofasonke partij toe. ‘They were smart,’ aldus Kolisang, ‘they made his father prevent him from attending the meeting. The result was that this time Mrs. Ngwenya also did not get a majority.’ Vervolgens ging Kolisang opnieuw naar het Hof en betaalde andermaal 6.000 rand omdat Kate gewoon functioneert als de burgemeester van Lekoa, wat volmaakt onwettig is. Mijn vriend verwacht 22 januari een uitspraak van het Hof in Johannesburg. Wat ik bijzonder onaangenaam vond om te horen, dat mijn andere vriend, Jabulani Patose uit Boipatong blijkbaar nu aan de kant van mevrouw Ngwenya staat. Ik ben benieuwd naar zijn kant van het verhaal. Kolisang bracht een dikke map met documenten en correspondentie en gaf me enkele stukken van de gemeenteraad.

Ik ontmoette Kolisang als een warme vriend, niet zozeer als

[p. 21]

journalist. Steeds weer zou ik willen dat ik voor een prestigieus medium in Holland werkte, opdat ik kon vertellen wat er in Zuid-Afrika ‘ook’ speelt in plaats van de geijkte verhalen over Tutu, Boesak en Beyers Naudé. Maar ze hebben me kaltgestellt. Ik heb dus niet als werkend journalist met hem gesproken. Er is een uitermate boeiende reportage te maken over wat er zich in de townships afspeelt.

De Amerikanen zijn eigenlijk grote lafbekken. Ze vallen het liefst met een overweldigende superioriteit van militair geweld landen en landjes aan die zich nauwelijks kunnen verdedigen, zoals mijnen leggen voor de havens van Nicaragua, of het eilandje Grenada. Als Nederlanders zouden we ons behoren te generen bondgenoten te hebben die dood en verderf zaaien onder mensen in landen waar ze geen moer te maken hebben. George Church meldde in Time dat op het Witte Huis een kerstfeest aan de gang was, toen iemand zag dat de voorzitter van de gezamenlijke chefs van staven Colin Powell, minister van Defensie Dick Cheney en generaal Brent Scowcroft, de nationale veiligheidsadviseur, naar de situation room gingen waar de plannen werden gesmeed voor ‘the biggest us military operation since Vietnam.’ Onbegrijpelijk hoe een Westerse grootmacht zo kan afglijden.

Toen ik tegen Edwin zei dat ik een gesprek uit Zuid-Frankrijk van Dirk Keijer verwachtte, verplaatste hij ostentatief een bank naar zijn boudoir van de Baroness ‘because I want to have my snooze.’ Ook spraken Peter en Edwin over een cottage in Melville, waar zij hun oog op hadden laten valen. Edwin zei: ‘So, I hope, you really want to come to South Africa, because I would not want you to move from Amerbos to Circle Court and find us gone.’ Even later kwam Peter de kamer in en zei tegen mij: ‘Wat is er met jou gebeurd?’ Hij zag direct dat ik ergens geschokt over was, in dit geval over de toon van Edwin van Wijk. Eigenlijk begon het al toen ze voor het eerst niet op het vliegveld stonden. Misschien vindt Edwin het wel een ramp als ik hier kom wonen.

Het Supplement van nrc Handelsblad publiceert een paginagroot interview van Steven Adolf met zakenman Frans Lurvink, die gouden tijden verwacht voor de handel met de Sovjet Unie. Hij voorziet dat de onlangs door hem opgerichte bank in Wit-Rusland de nummer één bank van de ussr zal worden. We zullen afwachten, de toekomst zal het leren. Ik moet het nog zien.¹² Intussen profiteert deze mijnheer nog steeds van de

12 nrc Handelsblad, 3 januari 1990.

[p. 22]

deuren die ik, zowel in de vs als in de Sovjet Unie, via mijn in jaren opgebouwde contacten voor hem opende.

5 januari 1990

Peter liet me een briefje achter. We moeten vandaag naar het kantoor dat het gebouw Circle Court beheert om het huurcontract te tekenen voor flat 74. Hij heeft het geld dat ik hem voor een vliegticket had gestuurd netjes bewaard. Dit kan nu worden gebruikt, zoals ik wilde, voor het betalen van de borg en huur.

De Amerikaanse media staan bol van de ‘heldensaga’ in Panama. Zoals: sowing dragon's teeth, met als ondertitel ‘How Operation Just Cause “decapitated” Panama's Defense Forces, then bogged down and scattered, and surprisingly tough streetfighting.’ Zeer gênant allemaal om je dan, Goliath zijnde, ook nog eens op een dergelijke manier op de borst te kloppen. Een militaire supermacht, die een bananenrepubliekje platwalst.¹³ Ben naar Le Bain, de sauna in het hartje van Johannesburg gegaan, maar daar was weinig te beleven.

Matilda Mothlaping is geen burgemeester van Kwa-Thema meer, maar zit nog wel in de gemeenteraad. Vrienden die zij in Nederland had ontmoet, zijn haar komen opzoeken. Zij werd uitgenodigd om naar Nederland terug te komen.

Ik ben vanmiddag met Edwin het huurcontract gaan tekenen. Hij was in een vreemde stemming. Peter vroeg of ik een schietgebedje had gedaan toen ik mijn handtekening zette. Vanaf het moment dat Edwin ophoudt met acteren en zijn eigenlijke zelf doorbreekt, is hij een ander mens en doet hij me aan zijn tante, mevrouw Van Heerden (in de wandelgangen Bokkie genoemd) denken. Hij respecteert Peters privacy niet, dus de hemel mag weten wat hij in mijn kamer snuffelt.

Minister Pik Botha voerde in Boedapest besprekingen met zijn Hongaarse collega Gyula Horn, waarbij werd besloten geleidelijk aan diplomatieke betrekkingen aan te gaan. Het anc heeft hier furieus op gereageerd.¹⁴ Bij die club begrijpen ze dus niets van de werkelijkheid in de wereld.

Ook mijnbouwbedrijf Anglo American laat zich in advertenties nu uit voor een land zonder apartheid.

‘The whole art of journalism is the art of lying in such a way that people think it is true.’

Bhagwan Shree Rajneesh

13 Time, 1 januari 1990.

14 The Star, 5 januari 1990.

[p. 23]

6 januari 1990

Peter liet een briefje bij de koffiepot achter dat hij een dagje zijn eigen gang wilde gaan en even los van Edwin en mij wilde zijn, om op adem te komen van de spanningen, die inderdaad te snijden waren.

Ik ontmoette mijn partner Nelson Botile om te bespreken hoe we ons als adviseurs voor de townships zouden kunnen inzetten. Hij stelde voor om de tpa van onze plannen op de hoogte te brengen, opdat zij ons kunnen inschakelen en wij bij het ontstaan van problemen een bemiddelende rol zouden kunnen spelen. In dit verband moeten we ook met het hoofd van de tpa, Danny Hough overleggen. De zwarte burgemeester Philip Nhlapo van Mhluzi, nabij Middelburg, bevindt zich in vergelijkbare moeilijkheden als Samuel Kolisang in Lekoa.

Ik belde met Hein de Villefort du Toit en vroeg hem op de man af of hij de plannen met Dirk Keijer nu laat varen - en mij dus ook verder laat schieten. Ik heb daar een voorgevoel van. Ik ben welbeschouwd al weer enige tijd hier, maar hij zwijgt in alle talen. ‘Mijn gevoelens zijn niet veranderd,’ reageerde hij. Maar hij was van mening dat Keijer ons nodig moest hebben, en niet andersom. Ik deelde hem mee dat ik Keijer heb afgeschreven.

Generaal Manuel Antonio Noriega is als gevangene nummer 41586 van de vs in een ondergrondse gevangeniscel in Florida weggewerkt. Een van zijn advocaten, Frank Rubino, heeft hem reeds een ‘politieke gevangene’ genoemd. Gennadi Gerasimov, woordvoerder van de Sovjetregering, heeft gezegd dat de vs een ‘lynch law’ in Panama hebben toegepast. ‘No state has the right to take the law in its own hands.’ Hij vond de arrestatie van Noriega een ‘us Government vengeance against a former cia agent who got away.’¹⁵

Ik lees al enkele dagen in Beyond the Frontiers of the Mind van de Bhagwan.¹⁶ Het hoofdstuk ‘Ego, the false center’ is een boeiende gedachtegang. In het volgende hoofdstuk schrijft hij: ‘The ego is your false idea of who you are, it is just a fabrication of the mind.’ En: ‘You have to get rid of the ego first. That is your psychological trauma, or better, your psychological drama.’ Ik vrees dat zou men - wat mijn inziens onmogelijk is - van zijn ego af willen stappen, dit geen psychologisch probleem is, maar eerder een psychologische onmogelijkheid. Het gaat dan om het deprogrammeren van het brein.

15 The Citizen, 6 januari 1990.

16 Bhagwan Shree Rajneesh, Beyond the Frontiers of the Mind, The Rebel Publishing House, Bombay, India, 1988.

[p. 24]

Bhagwan heeft kennelijk gelezen over José Delgado, de Spaanse neurofysioloog. Ik vrees dat de filosoof uit Poona echter alleen de klok heeft horen luiden. Hij schrijft over hoe Delgado ‘found seven hundred centers in the brain. Each center is capable of containing an immense quantity of knowledge, it is just a recording.’ Bhagwan zal de miljarden neuronen in de hersens hebben bedoeld.

Minister Pik Botha heeft op luchthaven Jan Smuts bij terugkeer uit Boedapest onderstreept dat het anc moet beseffen dat ‘your ideology has died’. Was het maar zo eenvoudig. Het anc en het marxisme zijn bloedbroeders en dat poets je niet gauw meer weg.

Du Toit had het Foudraine-manuscript ingezien, waar hij niets van zei te begrijpen. En al helemaal niets van de Oosterse filosofie, waaraan steeds werd gerefereerd. Peter waarschuwde al dat zijn reactie zo zou zijn. Bhagwan-denken moet abracadabra voor Du Toit zijn.

‘Adolf Hitler cannot be accused of being absolutely absurd. This seems to be the case: repeat anything to people and they will slowly start believing it. And if it has been repeated for centuries, it has become heritage.’

‘Your mind is not yours. And your mind is not young - it is centuries old, three thousand years old, five thousand years old. That is why every society is afraid of anybody creating a doubt about the mind. That is my crime, that I create a doubt in you about your mind. Your search should be to find your own mind. To be under somebody else's impact is to remain psychologically a slave. And life is not for slavery, it is to taste freedom. There is something like truth, but with this mind you can never know it, because this mind is full of lies, repeated century after century.’ Dit zijn de onderwerpen waarover ik al vele jaren met Delgado, Lloyd deMause en vele anderen, ook in de ussr, van gedachten heb gewisseld. Televisie wordt aangeprezen als een zegen die de ‘kennis’ der mensheid helpt verbreiden, die de beschaving zou helpen bevorderen.¹⁷ Wat er in werkelijkheid gebeurt, is dat de chaos in ons hoofd overal alleen maar tot verwarring en chaos zal leiden, waardoor de mensheid uiteindelijk zal doldraaien en als lemmingen ten onder zal gaan.¹⁸

Peter vertelde tussen neus en lippen dat Edwin eigenlijk permanent kalmeringsmiddelen op recept heeft, omdat hij anders snel overspannen raakt.

17 En later (1997) internet. (W.O.)

18 Foudraine stelde vervolgens Het dolgedraaide brein als titel voor.

[p. 25]

Hendrik belde dat broer Theo gisteravond door zijn vrouw op de grond werd aangetroffen vanwege een probleem met zijn rug. Hij schijnt recentelijk ook vier dagen in een ziekenhuis in Engeland opgenomen te zijn geweest. Hij wil nu artsen in Zuid-Afrika raadplegen. Op het advies beendermeel en zink te nemen, had hij geantwoord: ‘Why prolong the agony?’ Wat is er toch met hem gebeurd?

7 januari 1990

Ik ben aan een boekje begonnen dat Satour wellicht wil uitbrengen. Het geeft mijn indrukken, mijn belevenissen en meningen, weer van het werken als Nederlandse journalist in Zuid-Afrika.

Jon Qwelane herhaalt weer eens in zijn column dat hij Zuid-Afrika als een ‘indigenous land of Africans’ beschouwt. Het land werd de zwarten met geweld ontvreemd door Europeanen. ‘We are a conquered people and unwilling subjects of the conquerors,’ schrijft hij in vloeiend Engels. Vele van zijn zwarte collega's schrijven overigens in vloeiend Afrikaans. ‘Others patronizingly tell me that thanks to the civilizing influence of the whites I can read and write. What they conveniently omit is that civilization reached Europe from Africa that is Egypt, where it flourished in antiquity.’ Hierin heeft hij ongetwijfeld gelijk. De Egyptische beschaving waaierde niet naar Transvaal, Natal of de Kaap, waar de Europese kolonialisten, die eigenlijk op weg waren naar het Verre Oosten, geen piramiden aantroffen of waar men de eerste bewaarde geschiedenis zou kunnen terugleiden tot drieduizend jaar voor Christus. Er zijn in Egypte sfinxen bewaard uit de vierde dynastie. Hoe Jon Qwelane denkt de lezers van The Star te kunnen overtuigen, via een artikel the land is ours, en daarbij een beroep doen op de historie van de Egyptische beschaving en cultuur, is een kronkel die niet is te volgen.¹⁹

19 The Star, 7 januari 1990.

8 januari 1990

Bij uitzondering ontmoette ik gisteravond in de sauna op Pretoria Street een lekkere blonde kerel.

Peter gaf me een agenda en schreef erin: ‘With love always and all the best for 1990.’ Ik weet het.

Jabulani Patose kwam naar Circle Court. Hij bruiste van de ideeën. Hij heeft me een overzicht gegeven van wat zich allemaal in de Vaal heeft afgespeeld. Hij is van mening dat ik Kate

[p. 26]

Ngwenya en haar bondgenoot Mahlatsi zou moeten ontmoeten, waar ik echter niets voor voel. ‘Kolisang wants to lead and refuses to be led,’ aldus Jabu. ‘The people have now forgotten about him.’ Hij zei dat Kate Ngwenya en hijzelf op bevel van Kolisang door diens aanhangers waren aangevallen en gemolesteerd. Hij was lovend over De Klerk ‘because we too, do not expect all the changes we want overnight. We want a free market economy and capitalism, because that is the only way to create jobs.’ Toch is hij de politiek zat omdat hij nog steeds geen financiële grond onder de voeten heeft. ‘I had a black Christmas with no money, nothing.’

In Frontline staat het artikel the rise of new thinking, van Kaizer Nyatsumba, wat een verzameling onvoorstelbaar geklets in de ruimte is. Ik schreef hoofdredacteur Dennis Becket: ‘Kaizer obviously has no clue what thinking is or how thought processes originate in the brain. He knows nothing about ‘bankruptcy of thought’ and produces such a mishmash of words that have no meaning and even ends his article by saying he has no time to seriously deal with the subject.’

Peter is vanavond naar Wijnand Mulder om over de overname van sauna jhc te spreken.

9 januari 1990

Peter vond de sauna een bende. ‘I never saw such a tacky place in my life,’ zei hij. Dus dat wordt niets. Hij maakt zich nu zorgen over zijn verblijfsvergunning in Zuid-Afrika, wat ik met Prinsloo van Binnenlandse Zaken voor hem zal regelen.

De voormalige minister van Justitie van de vs Ramsey Clark heeft in Panama onderzoek gedaan en schat het aantal doden bij de invasie van George Bush nota bene op vierduizend. Hij noemde het een officiële samenzwering om de feiten en getallen te verzwijgen en vervalsen, maar dat is geen nieuw verschijnsel in Washington. Jesse Jackson is op dit moment in Zuid-Afrika en is te gast bij Tutu. Jackson vergelijkt het gebeuren in Panama met het gedrag van Chinese troepen in Peking tegen demonstrerende studenten. Jackson heeft het over 1.200 doden in Panama. Peter merkte op: ‘Ze gaan als dwazen om met getallen van doden. Stel je voor dat je moeder of geliefde door Amerikaanse militaire acties werden gedood?’

Nkopane Makobane meldt in de Sowetan dat oud-burgemeester Samuel Kolisang opnieuw een klacht heeft ingediend bij het Hooggerechtshof om de huidige bewindvoering in Lekoa opnieuw als ‘onwettig’ te laten bestempelen. Hij blijft terugsknokken, de oude baas.

[p. 27]

10 januari 1990

Ik ontmoette Christo Landman²⁰ in het Holiday Inn in Pretoria, die al op zijn horloge keek toen ons gesprek begon. Hij was het eens dat Nothnagel, de ambassadeur in Den Haag, de verkeerde man op het verkeerde moment, op de verkeerde plaats was. Christo adviseerde radiocommentaar bij sabc te gaan leveren.

Maar dat voorziet met 150 rand per uitzending nauwelijks in wat ik nodig heb.

Bezocht advocaat Barry van der Hoven bij Rooth & Wessels. Mijn zaak tegen Jans Rautenbach zal rond februari 1991 door het Hof in Pretoria worden behandeld. Het verweer van de tegenpartij is natuurlijk dat de film door Rautenbach als niet acceptabel werd afgekeurd, terwijl we juist prachtig materiaal hadden verzameld.

Ik diende een verzoek bij de woordvoerder van De Klerk in voor een ontmoeting met hem. Casper Venter belde laat in de middag terug dat hij zijn belofte aan mij niet was vergeten en dit gesprek binnen niet te lange tijd op de rails zou zetten. ‘If anyone deserves to shake his hand it is you,’ aldus Casper. Het zou geen interview kunnen worden omdat hij op dit moment geen interviews geeft. De ontmoeting zou in Kaapstad plaatsvinden.

Ik lunchte met Hein de Villefort du Toit. Ons eerste echte gesprek in de vijftien dagen dat ik terug ben. Hij schijnt de inlichtingendiensten om informatie omtrent Dirk Keijer te hebben gevraagd. Ik houd mijn hart vast. Ik vertelde hem van mijn ervaringen met Werner Verrips, Dimiter Dimitrov en zovele andere gebeurtenissen in mijn leven en dat ik het dus voor mogelijk hield dat Keijer toch een spion of een dubbelspion was. Wat me verschrikkelijk veel pijn deed, was dat broer Hendrik hem had verteld over een verwijdering tussen ons, daterend uit de Tweede Wereldoorlog.²¹ Ik ging ervan uit dat Hendrik die geschiedenis nu wel voor zichzelf had verwerkt, maar hij had er Villefort du Toit over verteld en beschadigde daarmee mijn uitstekende betrekkingen met mijn voornaamste contact in Zuid-Afrika. Eigenlijk maakte het me woedend en zou ik hem nooit meer willen ontmoeten of contact met hem willen opnemen. Maar hij is mijn broer.

20 Voormalig zaakgelastigde in Den Haag en sinds 1986 een vriend. Redactie: Tevens hoofd clandestiene operaties van het Zuid-Afrikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken.

21 Hij hield zich bezig met zwarte handel, wat ik uit de Memoires over die periode wegliet, maar wat hij nu zelf ophaalde; wat nadelig was voor mij.

[p. 28]

Du Toit is van mening dat de nu gevolgde strategie van Frederik Willem de Klerk tot een ramp zal leiden, want het ontbreekt aan fundamentele planning. Hij is erg pessimistisch. Ik ben zelf veel optimistischer over waar De Klerk mee bezig is. De man heeft geaccepteerd dat de status quo niet langer is te handhaven. Hij heeft het lef er daadwerkelijk wat aan te doen. Ik zei gehoord te hebben dat wanneer De Klerk Mandela zou vrijlaten, hij binnen een week zou worden vermoord. ‘Nee,’ aldus de generaal, ‘hij zal even irrelevant worden als Walter Sisulu na diens vrijlating.’

In een hoofdartikel wijst The Citizen erop dat Nelson Mandela in een villa met zwembad nabij de Victor Verster gevangenis in Paarl gevangen wordt gehouden, en er bezoekers en groepen mag ontvangen waaronder collaga's van het anc en vakbondsleiders. Ook mag hij met het anc in Lusaka communiceren. Het blad schijnt daarom te verwachten dat hij vrijkomt na de plechtige opening van de nieuwe zitting van het parlement op 2 februari.

11 januari 1990

Ik ontmoette Matilda Mothlaping, de voormalige burgemeester van Kwa-Thema. Zij vertelde dat in alle townships voorbereidingen werden getroffen om de vrijlating van Mandela te vieren. ‘They are well organized, you know,’ zei ze. ‘Pretoria will pay a price for not having educated blacks.’ Zij herhaalde wat ik al heel lang weet, dat de overgrote meerderheid van de zwarten moderates zijn ‘but they are, and will be intimidated and deceived.’ Dit vooruitzicht maakte haar angstig. Zij verwachtte dat de mislukkelingen de toekomst van Zuid-Afrika nadelig zullen beïnvloeden. Ook betwijfelt zij of de jonge garde van het anc, die zeer radicaal is, naar Mandela of Sisulu zal luisteren. ‘They will ignore moderation. They will, perhaps in the beginning accept Mandela as leader, but not for ever.’

Over de reis van de burgemeesters naar Holland vertelde zij dat Frank van Schaik een beroep had gedaan op diens collega's hem te kalmeren, toen Nelson Botile de Nederlanders van een satanische houding jegens Zuid-Afrika had beschuldigd. Haar gezicht sprak boekdelen toen zij vertelde dat Botile ook haar had teleurgesteld. Ik stelde haar voor aan Sibolt van Ketel van De Telegraaf, die een paar tafeltjes verderop zat. Die collega zit hier op een gigantisch salaris al tientallen jaren in een kapitale villa als correspondent, en wist natuurlijk niet van het bestaan van deze dame af. Hij wil haar nu interviewen, waartoe ik zelf voor de Nederlandse media de kans niet krijg.

[p. 29]

Sibolt was in gezelschap van cameraman voor de nos Rob Hof, die hier met mensen wil spreken. Ik zei dat ze Ton en Ria Rebel in Sandton moesten filmen, die hier in de jaren vijftig als emigranten arriveerden, een elektriciteitsbedrijf begonnen en een prachtig leven opbouwden.

Ik reed nadien naar Du Toit in Pretoria, die zo vriendelijk was samen met mij een curriculum vitae voor mijn komende sollicitaties op zijn computer uit te werken. Hij wilde mijn broers Hendrik en Theo erin opnemen, wat ik niet wilde. Vervolgens stelde hij voor naar de International Piano Competition 1990 gaan op de Universiteit van Zuid Afrika in Pretoria. Dit zou plezierig zijn, maar ik wilde vanavond ook nog thuis zijn.

Ik kreeg een aardige brief van oom Hans van Ketwich Verschuur.²² Hij hoopt dat ik toch nog een keer bij hem op bezoek ga komen.

Wanneer ik de Amerikaanse beschuldigingen tegen Manuel Noriega op de keper beschouw - Washington zegt nu dat hij er 210 jaar gevangenisstraf voor kan krijgen - dan ben ik geneigd het als een oorlogsmisdaad te kwalificeren dat Bush voor het gevangen nemen van één Panamese overtreder van Amerikaanse wetten, een armada heeft ingezet waardoor duizenden mensen in Panama om het leven kwamen, plus tientallen Amerikaanse militairen. Ik meen te kunnen stellen dat Bush zelf een internationale gangster is.²³

Time plaatst een overzicht van de zaken waar Noriega van beschuldigd wordt.

22 Zie bijlage 2.

23 Time, 15 januari 1990.

[p. 30]

12 januari 1990

In Newsweek wordt onder meer beschreven, hoe Noriega door agenten van de narcoticabrigade al op het vliegveld in Panama werd ontdaan van zijn generaalsuniform en een vliegeniersoveral moest aantrekken, waarna hij in de boeien werd geslagen en naar Florida werd gevlogen. De generaal kwam sinds 1960 - toen een jonge cadet op een Peruviaanse militaire academie - al voor op de loonlijst van de cia. In de jaren zeventig stond hij bekend als ‘rent-a-colonel’ en begon zijn carrière als dubbelagent. In 1979 informeerde Noriega de Amerikanen over een gevechtsbrigade van de Sovjets op Cuba. In 1976 ontmoette George Bush, toen directeur van de cia, Noriega in Washington in verband met een schandaal dat aan het licht was gekomen. In 1983 vloog George Bush als vicepresident van de vs naar Panama voor een tweede ontmoeting met hem. En in 1989 organiseerde Bush als president van de vs een invasie om dezelfde man in handen te krijgen en voor de rest van diens leven het zwijgen op te leggen.

Ik ontmoette Carl Nöffke. Hij bevestigde dat Nothnagel ‘een stuk onbenul’ was en in Den Haag werd gedumpt om hem kwijt te zijn. Hij zei dat volgens de laatste cijfers 22 procent van de kiesgerechtigden het anc zou steunen, wat me een veel te laag cijfer leek. Du Toit voegde zich bij ons, en raadde me opnieuw aan Dirk Keijer te laten schieten. Ik wilde hem niet vragen of er geheime inlichtingen over deze man binnen waren, want ik weet daar liever niets over. Nöffke zei dat De Klerk de grootste voorzichtigheid in acht nam om niet te hoge verwachtingen te vestigen en geen beloften te doen die hij niet kon waarmaken. Over mijn positie zei Du Toit: ‘Op dit moment gaat het goed, maar straks zit de bureaucratie je weer dwars.’

Ik schreef mijn oude vriend Klaas de Vries, die warempel denkt met zijn organisatie lota van 68 Nederlandse gemeenten iets te betekenen voor van de zwarte meerderheid in Zuid-Afrika.²⁴

Ik ben naar het pianoconcours op het unisa in Pretoria gegaan. Ik ontmoette er John Roos, de baas van het spul. Een nicht als een paard, inbegrepen de manier waarop hij loopt.

Ik hoorde er een jonge Italiaanse pianist Mozart afraffelen om

24 Zie bijlage 3.

[p. 31]

vervolgens Chopin de vernieling in te helpen. Er waren moments musicaux, maar de rest was soms zelfs totaal onherkenbaar. Dan beschik je over zoveel verbluffende techniek, maar mis je voldoende koelbloedigheid om een ontspannen Chopin te spelen, om een beetje als Chopin te zijn. Later speelde een jonge Bulgaar werkelijk Chopin. Deze Ilia Tchernaev luisterde naar zijn spel, en musiceerde echt, magnifiek.

Er gebeurde iets ongewoons. In een pauze zag ik een blonde jongen in een donkergroen legershirt, een absolute schoonheid. En zoals zo dikwijls in mijn leven is gebeurd, nadat de Bulgaar had opgetreden en ik wilde vertrekken, volgde de blonde jongen mij naar buiten. Toen hij wist dat ik hem had gezien, ging hij weer naar binnen om te telefoneren. Ik keerde terug. Even later liep hij de heuvel af; ik volgde hem en riep hem. We maakten kennis. Zijn naam was Vic. Hij was donker gebruind tot op zijn navel, zoals ik later zou constateren, want ik mocht met hem doen wat ik wilde. We brachten geruime tijd in de auto door. Ook die bek met tanden was om in te bijten. Hij was denk ik zo'n 24 jaar en heeft een vriend die jonger is dan hij (vandaar dat hij mij eens wilde proberen, ter afwisseling, vermoed ik). Hij woonde samen met twee meisjes. Vic was supergeil. Hij was er kennelijk meer dan aan toe dat er wat gebeurde. Hij zat ook aan mijn pik, maar ik kan zoiets niet in een auto, met passerend verkeer. Gelukkig lag er een plastic zakje waar ik briefkaarten in had bewaard. Ik deed dit bij wijze van ‘condoom’ om zijn pik en hij kwam vrijwel meteen klaar. Hij zei dat hij zou bellen, maar daar reken ik niet op. Vrij ongelooflijk dat ik hem zag, dacht dat hij een onhaalbare kaart was en voilà, ik eindig met hem in de auto.

Ik nam twee liftende militairen mee terug naar Johannesburg, maar het waren eikels deze keer. Ik stopte bij Bill Faure en zijn vriend Obie. Bill werkt aan een manuscript Shaka Zulu ii. Ik vond dat Bill er vermagerd en slecht uit zag.²⁵

Het wordt moeilijk een avis Golf te blijven huren, want vier dagen auto staat gelijk aan een maand huur van de flat. Dit had allemaal gemakkelijk gekund indien Dirk Keijer zijn belofte van de 10.000 gulden was nagekomen. De man is een ordinaire oplichter.

Bij thuiskomst vertelde Peter het droevige nieuws dat zijn zus Trees had geschreven dat zijn moeder steeds moeilijker loopt en met vrijwel alles moet worden geholpen. Zij kan niet goed meer uit de voeten.

25 Ik dacht er toen niet aan dat hij AIDS zou hebben, waaraan hij zou overlijden.

[p. 32]

13 januari 1990

Heb mijn eerste serieuze sollicitatie dit jaar naar de hoofdredacteur van Beeld gezonden.

Journalist Patrick Laurence verwacht de spoedige vrijlating van Nelson Mandela. ‘It will remove the central obstacle to negotiations between credible black leaders and President De Klerk's administration. When Mandela is free, South Africa will embark on a momentous, breathtaking political odyssey, comparable to the last decade of the 19th century which culminated in the outbreak of the Anglo-Boer War.’

Mandela heeft al een verzoenende brief naar Gatsha Buthelezi geschreven. Hij probeerde Lennox Sebe, president van Ciskei over te halen zich bij het anc aan te sluiten. Enos Mabuza van KaNgwane en generaal-majoor Bantu Holomisa hebben in Lusaka besprekingen met anc-leiders gevoerd. De zaak is in beweging.²⁶

26 The Star, 13 januari 1990.

14 januari 1990

Ellen Stork-Elmendorp belde. Ze vertelde afgelopen zomer bij Jan van der Tas, een klasgenoot op Nijenrode en nu ambassadeur in Bonn te hebben gelogeerd. Toen ze op een avond niet kon slapen, zag ze deel i van mijn Memoires in een kast staan en heeft in bed met Coen naar de foto's liggen kijken. Ze heeft met Coen drie maanden een heerlijke tijd in Roemenië gehad. Haar zoon David gaat deze zomer naar Boekarest. Coen had nu aangevraagd om ambassadeur bij unesco te worden, wat André Spoor hem had afgeraden. Zij zit nu dus bij haar vriend David Beresford, correspondent van The Guardian in Zuid-Afrika.

In Suriname heeft zich een complicatie voorgedaan omdat Desi Bouterse zich permitteerde om in het geheim met twee ondercommandanten van het Junglecommando, Barabas en Papato, te gaan onderhandelen, waarmee hij Ron Brunswijk (terecht) in de gordijnen joeg. Het gesprek vond plaats in Marshallkreek in het Brokopondo district. Bouterse kennende, vermoed ik dat hij dacht slim te zijn zonder direct in te zien dat

[p. 33]

wat hij deed niet kon. Brunswijk noemde het ‘een schoonheidsfout’ van Bouterse waaruit men andermaal kan zien wie er feitelijk achter deze guerrillaleider staan.²⁷

Ik sprak met Sarel Opperman, onderdirecteur van Satour - opnieuw dankzij de introductie van Wim Pretorius in Amsterdam - om na te gaan of de toeristenorganisatie bereid is mijn boek uit te geven.

Bracht de vrienden van Sibolt van Ketel, Rob Hof - student sociale antropologie en cameraman Wim van der Linden - bij Ton en Ria Rebel om te bevorderen dat zij aan het woord komen in de te filmen nos-productie. De opnamen worden morgen meteen gemaakt. De beide heren hebben veertien dagen om de film te maken, waarmee zij als vreemde eenden in de bijt het publiek thuis over Zuid-Afrika moeten gaan inlichten. Dat heet ‘verantwoorde journalistiek bedrijven’. Uit dankbaarheid boden ze me bij Papa Dante in Hillbrow een etentje aan. Hof is overigens een gediplomeerde ouwehoer die denkt dat hij weet hoe de wereld in elkaar zit. De cameraman leek me in dit opzicht intelligenter. Een Drentenaar.

27 Weekkrant Suriname, 11 januari 1990.

15 januari 1990

Bishop Siyolo uit Crossroads belde op. Ik vroeg meteen of er iets was gedaan om de vernietiging van hun kantoor goed te maken, zoals ik via Du Toit probeerde te bewerkstelligen. ‘Yes, they gave us a general office, I will explain it further when you come to Cape Town.’ Daarop volgden een paar piepjes en de verbinding werd verbroken. Ik word vast weer afgeluisterd, zoals Du Toit voorspelde. De wapenstilstand met de bureaucratie is slechts van tijdelijke aard. Ik belde de generaal meteen op, die zei: ‘Welnee, je wordt niet afgeluisterd, ik weet daar niets van.’ Een uitspraak die me hogelijk verbaasde. Hij vervolgde: ‘Wanneer je wel wordt afgeluisterd, zal je er niets van merken. Je bisschop had kennelijk geen munten meer.’ Even later belde bisschop Siyolo inderdaad terug en vertelde dat zijn munten op waren in een telefooncel. Ook waren de kerkleiders van Crossroads verheugd met het nieuws dat zij naar Holland zouden kunnen gaan.

Volgens het televisienieuws fietst Nelson Mandela nu rond aan de Kaap. Hij gaat er winkelen en geen hond heeft hem erkend. Ik belde Nelson Botile, die van niets wist en zeer verbaasd was. Vervolgens belde ik Sibolt van Ketel van De Telegraaf, ook verbaasd. Hij wist ook van niets.

[p. 34]

Ben opnieuw naar het pianoconcours gegaan en een Franse jongen, Olivier Cazal, speelde er Beethoven. Later speelde hij heel mooi een sonate van Chopin.

Ellen Elmendorp en haar zoon Daniel Stork waren er ook. Hij is groot geworden. Ik denk dat hij een speciale jongen is. Hij gaat morgen naar Boekarest, naar zijn vader Coen, waar hij de Franse school volgt. Vic was er ook. Ik gaf hem mijn lezingenfolder uit de vs. Nu is hij aan zet. Ook Du Toit was er weer. Hij kwam bij ons zitten en maakte kennis met Ellen en Daniel. Ellen vertelde dat André Spoor de naam Elsevier niet meer wenste te horen en dit blad, waar hij hoofdredacteur van is geweest, niet meer in huis wil hebben. ‘If he would see the magazine, he would have another heart-attack,’ aldus Ellen. Peter Brusse zou komen logeren. Ook hij vond het verschrikkelijk bij Elsevier. Brusse wist niet wie en op welke wijze men hem er weg wilde krijgen. Hij leeft voortdurend in angst te worden gedumpt. Brusse zou niet weten wat hij zonder Elsevier zou moeten beginnen.

Coen Stork zou besloten hebben tot zijn pensioen als ambassadeur in Roemenië te blijven. Hij heeft er ook weer een nieuwe vriendin gevonden. ‘Daniel heeft nu een Roemeense moeder,’ zei Ellen met lichte spot. Zij zei in de ogen van andere vrouwen te kunnen zien of zij een oogje op Coen hadden.

Ellen vertelde dat Coen Stork in 1963-1964 als diplomaat in Pretoria het proces tegen Nelson Mandela had gevolgd. Onlangs interviewden haar huidige vriend David Beresford en zij Walter Sisulu, die toen had gezegd de Engelse kranten niet uit elkaar te kunnen houden en genoeg had van journalisten. Zij liet mij een foto van haar zoon Daniel met Sisulu zien.

Ellen is mij overigens te links en te ongerijmd op het gebied van internationale politiek om me er gemakkelijk bij te voelen. Ze beweerde dat comrades van het anc haar beschermen wanneer zij naar townships gaat.

Wat David Beresford betreft, heb ik haar gezegd na het lezen van een walgelijk verhaal van zijn hand in Elsevier er geen prijs op te stellen hem ooit te ontmoeten. ‘Maar we mogen toch samen naar je nieuwe flat komen kijken?’

‘Nee, liever niet.’

16 januari 1990

De brave Jon Qwelane heeft in The Star weer eens zijn licht over het rassenvraagstuk in de wereld doen schijnen. ‘Let us not forget that there is only one race, the human race,’ schrijft

[p. 35]

hij in an african can also be white. Zijn pleidooi is wellicht een stap vooruit vergeleken bij zijn eerdere schrifturen, want hij zegt nu dat het niet uitmaakt of de burgers in Zuid-Afrika ook blank zijn wanneer zij maar hun ‘total allegiance’ aan Afrika hebben verklaard en bereid zijn onder een zwarte regering als loyale burgers te functioneren. Als de blanken dat doen, dan is er verder geen vuiltje aan de lucht. ‘Whites in particular will have to commit racial suicide, in effect slay the race monster they themselves created, because what we are now talking about here is a completely non-racial solution, and the foundation to a truly just and democratic society,’ aldus Qwelane.²⁸ Qwelane heeft het over wat idealiter zou moeten zijn, maar gaat jammerlijk voorbij aan de werkelijkheid. ‘Diversity is an observable fact of nature, while equality is an ethical commandment,’ schreef Theodosius Dobzhansky in Genetic Diversity & Human Equality in 1973.²⁹ Biologie, genetica, culturele en psychologische conditionering, het programmeren van de hersenen, traditie, geschiedenis, alles wat ik daarover heb gelezen, is dat het neerkomt op (wat ook Sukarno erkende bij het stichten van Indonesië) ‘eenheid in verscheidenheid’. De enige mogelijkheid om vreedzaam samen te leven zonder de constante dreiging elkaar niet het licht in de ogen te gunnen is die eenheid proberen te bewaren. Maar er is geen ‘one human race’, zoals Jon Qwelane veronderstelt. Er zijn duizenden stammen en volkeren voortkomende uit verschillende rassen die zijn opgezadeld met niet op elkaar afgestemde geloofssystemen en politieke en sociale culturen. Erkenning van die werkelijkheid is een conditio sine qua non om aan het idee van een global village te kunnen gaan bouwen.

De ussr zit steeds dichter tegen een burgeroorlog aan. Er zijn afscheidingsbewegingen in Litouwen, Estland, Letland en er is nieuwe onrust in Transkaukasië. In Bakoe, de hoofdstad van Azerbeidzjan vinden anti-Armeense rellen plaats. Gorbatsjov raakt steeds meer de controle kwijt. De Sovjet Unie is vergelijkbaar met een in de war geraakte psychische patiënt. De verwarring van de leiders sijpelt door naar de massa. Het marxisme-leninisme wat jarenlang in de Sovjet Unie als een wet van Meden en Perzen gold, wordt van de ene op de andere dag over boord gesmeten. Marx en Lenin waren voor de Sovjet Unie de variaties op onze Westerse goden. Zij waren de psychische piespaaltjes van de Sovjetkudde. Haal die omver en er

28 The Star, 14 januari 1990.

29 Theodosius Dobzhansky, Genetic Diversity & Human Equality, The Facts & Fables in the Explosive Genetics & Education Controversy, Basic Books, New York, 1973

[p. 36]

blijft niets over om zich aan op te trekken. Wat met Gorbatsjov gebeurt, is vergelijkbaar met de periode voorafgaande aan het afzetten van tsaar Nicolaas ii. Een effect vergelijkbaar met het omtrekken van het Oranjehuis hier als nationale totem.

De Sowetan meldt dat president De Klerk een bezoek heeft gebracht aan generaal Bantu Holomisa in Umtata, Transkei met de mededeling dat het tijd was de militaire regering in Transkei door een burgerregering te vervangen. In een commentaar the puppet talking back schrijft de Sowetan dat Holomisa De Klerk en diens minister voor Buitenlandse Zaken Pik Botha van katoen gaf en niet bereid bleek zich door het apartheidsregime de wet te laten voorschrijven. ‘Frankenstein can no longer control the monster he created,’ aldus het blad. Ik zou Holomisa willen ontmoeten. Hij zou in de categorie Gatsha Buthelezi kunnen vallen.³⁰

Ik bezocht Wim Holtes van de South African Foreign Trade Organisation op een bedelmissie. De voorzitter van deze club was zojuist overleden, dus Wim vervulde nu twee functies en had het erg druk. Toch nam hij alle tijd. We hadden een constructief gesprek. Ook hij adviseerde niet met Dirk Keijer om te gaan want ‘hij is de verkeerde man die de verkeerde mensen gebruikt, hij heeft geen kantoor in Zug, Zwitserland en zijn villa in Hilversum is opgedoekt.’ Daarmee bevestigde ook Holtes mijn meest angstige vermoedens. Ook had hij nooit van Keijers contactpersoon, Costa Pafitis, in Johannesburg gehoord. Ik deed meteen een goed woordje voor Justin Wiechers, in de hoop dat hij bij Holtes stage zou kunnen lopen.³¹

Overigens vond hij het mijn eigen domme schuld dat ik reeds 50.000 rand in Zuid-Afrika had uitgegeven, ten einde vroeg of laat aan de bak te komen, terwijl dit tot dusverre nog niet was gelukt. Het toonde aan dat ik mijn belangen niet behoorlijk had behartigd. Het was nauwelijks een aanmoediging voor wie dan ook om een fonds bijeen te brengen om mij te steunen. Waar immers zou het geld dat mensen bijeen brachten voor worden gebruikt?

30 Pas in 1997 zou ik Holomisa ontmoeten.

31 Zie bijlage 4.

17 januari 1990

Ook The Star ziet de ussr in een hoofdredactioneel commentaar als ‘an empire in its death throes’. ‘President Gorbachev can be likened to a rodeo rider on a bronco called perestroika. Having had the courage to mount, he must see out the trau-

[p. 37]

matic ride. If he falls, the man hailed as the most astute statesman alive, could pass rapidly into history.’³²

Ik lunchte met Elphra Erasmus van Beeld om haar advies en steun te verkrijgen bij een sollicitatie voor een functie bij haar krant. Peter noemt haar ‘dynamic’ en dat is zij. We hadden een open gesprek. Een uur later werd ik reeds opgebeld voor een ontmoeting op vrijdag.

Discover publiceerde een stukje over het geheugen. ‘Neuroscientists at Yale believe they can explain how memories are created and stored. Their microscopic discoveries may offer the first explanation how the brain modifies its own cells during learning.’ Ook zou zijn ontdekt hoe men leert door herhaling. Televisie brengt nu The Colbys geschreven door mijn vrienden William Bast en Paul Huson. Peter noemt het ‘terrible kitsch’ en ‘mental pollution, undignified’ en dat is het ook. Maar dit soort scenario's is wat de Hollywood studio's zoeken en wat miljoenen opbrengt. Zo zit de wereld in elkaar.

Ik schreef Adriaan van Dis een brief naar aanleiding van het gesprek met Ellen Elmendorp.³³

32 The Star, 16 januari 1990.

33 Zie bijlage 5.

18 januari 1990

Bij de onderhandelingen tussen de Tucajana indianen met Desi Bouterse, liet de indianenleider commandant Thomas zich door 35 zwaarbewapende volgelingen begeleiden. Een ervan (met zonnebril) zou ik in mijn vingers willen hebben.

Ik belde met mijn vriend Willie Ramoshaba van de Black Achievers Foundation. Hij gaat over tien tot twaalf weken met een groep van twintig zwarte ondernemers en zakenlieden een reis naar de vs maken. Ik vroeg onmiddellijk waarom hij niet naar de eeg en Brussel ging. Dit was inderdaad een project voor 1991.

Time schreef over Antarctica, met als onderliggende vraag of er nog een plaats op aarde veilig is voor de mensheid.³⁴ Van november tot februari reizen honderden wetenschappers van verschillende landen naar Antarctica. Tot mijn stomme verbazing

34 Time, 15 januari 1990.

[p. 38]

constateerde ik dat op de Zuidpool, eens een eldorado voor pinguïns en walvissen, nu een soort stad verrijst met kazerneachtige gebouwen van drie verdiepingen. In 1929 was Richard Byrd de eerste vliegenier uit de vs die heen en terug naar de Zuidpool vloog. In 1990 hebben een dozijn landen hele gebieden van de Zuidpool opgeëist. Als het zo doorgaat, is ook dit schitterende natuurgebied compleet naar de knoppen, met alle negatieve gevolgen van dien.

Om 11:30 uur arriveerde Nelson Botile op Circle Court. Hij bracht veel nieuws mee. De Sofasonke Partij in Soweto was uiteen gevallen. Enkele leden haden zich afgesplitst in een nieuwe partij de MPanza Civic Party. Hij was gevraagd dit politieke gezelschap te leiden. Hij benadrukte dat zijn hoofd eigenlijk nog in de politiek zat. Ik realiseerde me dat dit betekende dat ons adviesbureau in duigen zou vallen, want je kunt niet bemiddelen als een van de bemiddelaars met één been in een politieke groepering zit. Dus weer een teleurstelling.

Ik besprak het terugtrekken door Botile met Du Toit. Hij opperde: ‘Dan zet je je consultancy met Jabulani Patose op.’ Dit is geen opbouwende gedachte want Jabu is onervaren en te jong, maar vooral: je kunt niet van hem op aan. Hij komt geen afspraken na, en is nooit op tijd. We besloten samen te lunchen in Hillbrow.

Du Toit noemde de informatie van Wim Holtes over Keijer ‘impeccable’. Niet alleen Ernst van Eeghen werd door Holtes afgewezen, maar ook Dirk Keijer was onaanvaardbaar in iedere context. Ik ga toch proberen die toegezegde 10.000 gulden nog in de wacht te slepen, daar heb ik genoeg voor gedaan voor die man, die me van a tot z heeft bedrogen. Maar voor wie of wat werkt deze Keijer eigenlijk echt?

19 januari 1990

Nelson Botile zal alleen advies aan de nieuwe partij in Soweto geven en zegt op koers te zijn wat betreft onze plannen.

Samuel Kolisang - die ik weer bij Ephraim Tshabalala had willen brengen, wat mislukte - belde om te vertellen dat hij de grote baas van Sofasonke reeds had ontmoet en dat zij overeen waren gekomen elkaar in de Vaal niet langer te bevechten, maar volledig met elkaar samen te werken. Toen ik Tshabalala laatst belde om een nieuw gesprek met Kolisang in de rails te zetten, was zijn eerste vraag: ‘Hebt u geld voor ons uit Nederland meegebracht?’ Ik was met stomheid geslagen door deze woorden van de miljonair uit Soweto.

Tegen het jaar 2000 zullen er 14.509.900 schoolgaande kinde-

[p. 39]

ren in Zuid-Afrika zijn. Tot dusver werden de scholen en het onderwijs voornamelijk betaald van belastinggeld, door blanke burgers opgebracht dus, plus de belastinginkomsten uit handel, nijverheid en industrie. Het komt er feitelijk op neer dat de blanken de onderwijskar hebben getrokken. De verdeling zal dan zijn 12,3 miljoen zwarte kinderen, 932.200 blanke kinderen, 992.300 kinderen van kleurlingen en 249.400 Aziatische kinderen.³⁵ De toekomstige zwarte regering van dit land krijgt hier nog een zware dobber aan. President Sukarno grapte vroeger wel eens dat Javanen zich vermeerderden als konijnen. Iets dergelijk gebeurt hier ook. Aan geboortebeperking lijkt niemand nog toegekomen in dit land.

Philip Nel, Sovjetspecialist van de Universiteit van Stellenbosch, wijst in een gesprek met The Star op het feit dat de anc-sacp alliantie met het Kremlin onder krachtige druk is komen te staan sinds ‘the rise to power by Mikhail Gorbachev.’³⁶ Hij zet uiteen hoe het anc, in tegenstelling tot de sacp, aspecten van nieuw denken in Moskou heeft overgenomen. Hij is van mening dat de Zuid-Afrikaanse communisten daarentegen steeds verder van Moskou lijken af te drijven. Hij gaat echter niet zover hieraan de conclusie te verbinden dat de sacp hierdoor dichter op de lijn van Fidel Castro zou komen te zitten, wat me een beetje verbaast.

Ik ben naar de krant Beeld toegelopen en ontmoette er Johan de Wet, adjunct-redacteur om over mijn sollicitatie te spreken. De man had een typisch Afrikaner closed mind. Hij vroeg wat voor salaris ik in gedachten had. Ik antwoordde een vergoeding van 25.000 rand per jaar te verwachten. Dit was uit den boze. Hij nam de krant van heden en wees een artikel van een halve pagina aan van iemand over nazi's. ‘Hier betalen we 125 rand voor,’ zei hij.

Bij thuiskomst belde ik Du Toit. ‘Die man liegt,’ zei hij. ‘Ze betalen zeker 650 rand voor artikelen van aangetrokken krachten van naam.’ Ik vertelde hem dat De Wet me bij vertrek op het hart had gedrukt om vooral geen bedragen tegen buitenstaanders te noemen. ‘Zie je wel,’ aldus Du Toit, ‘hij heeft onwaarheid tegen u gesproken.’ Ik eindigde het gesprek met De Wet om eventueel akkoord te gaan met 6.000 rand per jaar

35 The Star, 18 januari 1990, zie bijlage 6.

36 The Star, 19 januari 1990, Gerald l’Ange.

[p. 40]

als vast inkomen, waarbij ik twee kolommen commentaar per maand zou schrijven voor 500 rand. Toch was de man wantrouwend en ging duidelijk van het standpunt uit: u blijft een buitenlander, we kunnen best onze eigen boontjes doppen. Ik vertelde welke uitstekend contacten ik in zwarte townships had opgebouwd. Daar scheen hij enigszins over in zijn wiek geschoten. Maar zwarten gaan duidelijk anders met mij om dan met geboren en getogen Afrikaners.

Ik luisterde naar de twee Franse jongens Olivier Cazal en Hervé Billaut die Mozart speelden. Ik vind hen de twee meest muzikale en perfecte pianisten van het unisa Pianoconcours, met misschien zelfs het accent op Billaut.

20 januari 1990

Ik schreef Dirk Keijer andermaal waar zijn beloofde 10.000 gulden bleven.³⁷

Philip Nel heeft pech want Joe Slovo van de sacp heeft gezegd toch akkoord te kunnen gaan met een meerpartijensysteem voor een toekomstig Zuid-Afrika.

Plotseling stonden Theo en Nellie vanmorgen voor mijn neus. Het toestel waarmee zij naar Zwitserland wilden terugkeren, had motorpech. Zij verbleven in het Jan Smuts Sun Hotel, waren de stad ingegaan om schoenen te kopen en wilden even binnenwippen om te zien hoe ik geïnstalleerd was. Ik liet hen mijn toekomstige flat zien, die met de meubels uit Amerbos zal worden ingericht.

Theo zag er wat kleur betreft niet gezond uit, maar verder leek hij oké. Hij zei iedere dag een booster te nemen welke hem op de been hield. Hij is echter van plan om zich na juni in Zuid-Afrika terug te trekken. Hij zou het op prijs stellen als ik drie van zijn kisten met spullen ook met mijn container wilde meenemen. Vanzelfsprekend. Hij woonde zelf vijftig jaar geleden op Claim Street, dus vlakbij. Er liep toen een trammetje naar de binnenstad. Nu zijn het dubbeldekbussen. In die tijd kwam hij vrijwel dagelijks langs het flatgebouw waar wij nu in wonen. Zij bleven maar 45 minuten. Ik serveerde meegebrachte Douwe Egberts koffie.

Vreemd dat ik Theo zo onverwachts heb gezien, waar ik toch blij om ben. Zijn lichamelijke toestand leek redelijk en onder controle. Hij noemde mijn flat ‘een lot uit de loterij’. Ik belde Hendrik om over Theo's bezoek te vertellen.

37 Zie bijlage 7.

[p. 41]

21 januari 1990

Bhagwan Shree Rajneesh is overleden. Peter blijft zeggen dat hij het manuscript met Foudraine voor ik weer naar Amsterdam terugkeer wil lezen. Ik begrijp niet wat de oorzaak is dat Peter eigenlijk tot niets komt. Zijn leven glipt door zijn vingers. Hij leest veel maar het gaat niet veel verder dan kranteninformatie. Het huis staat vol ongelezen boeken, waarvan ik weet dat de inhoud hem interesseert, maar hij komt er niet toe. Ik geloof niet dat ik in staat zou zijn iets te bedenken waardoor het getij in zijn mind zou keren. Bij zijn bed liggen stapels door mij aangereikte - en nog ongelezen - artikelen.

Gorbatsjov heeft tanks naar Bakoe gezonden. De ussr bevindt zich in een uiterst gevaarlijk stadium. Vanaf de opkomst van Gorby met figuren als Evgeny Velikhov in zijn onmiddellijke omgeving, ben ik er steeds van overtuigd geweest dat dit tot een ramp moest leiden. Het boek van Anatoly Gromyko en Vladimir Lomeiko New Thinking in the Nuclear Age, heeft iets wakker gemaakt in Gorbatsjovs brein dat leidde tot aanpassingen en een nieuwe koers, maar onvoldoende doordacht om tot een constructief resultaat te leiden. In dit opzicht is nu iets dergelijks in China van de grond aan het komen, maar daar wordt veel beter nagedacht en geanalyseerd om te voorkomen dat overhaaste maatregelen het hele socialistische systeem naar de knoppen helpen.

The Economist somt de drie voornaamste problemen voor Gorbatsjov op: ‘nationalist fervour, economic discontent, and conservative Communist's alarm about both.’ Volgens het Britse blad heeft Gorbatsjov nu de grootste gok van zijn carrière genomen: ‘To stop saying a flat NO to nationalists wanting to pull their republics out of the ussr and to start talking about how the separation might be done. (...) Gorbachev the Realist seems to have accepted that he may not be able to hold the Soviet Union together and that the next best thing is to keep everyone talking long enough to make the sorrow of the parting sweet, not bloody.’³⁸

Rupert Cornwell licht met een kaart toe wat er op het spel staat en aan het gebeuren is.³⁹ Wanneer de Sovjet Unie zal ophouden een grootmacht te zijn, is de balans uit de wereld en is de hele mensheid aan de heidenen overgeleverd.

René de Bok en Willem Wansink zijn erin geslaagd om voor Elsevier Boris Jeltsin te interviewen.⁴⁰ De man is Gorbatsjov

38 The Economist, 20 januari 1990.

39 Zie bijlage 8.

40 Elsevier, 20 januari 1990.

[p. 42]

beu, en is van mening dat diens leiderschap over de afgelopen vijf jaar heeft aangetoond dat hij het hervormingsproces niet onder controle heeft. ‘Perestrojka is mislukt. Het leiderschap heeft gefaald.’ Ook wil Jeltsin dat artikel zes, wat de cpsu de leiding geeft, uit de grondwet wordt geschrapt. ‘Het partijmonopolie moet weg,’ aldus Jeltsin, die dus van de Sovjet Unie een Verenigde Staten denkt te kunnen maken. Die man is niet goed bij zijn hoofd.

Ik lees een reportage over Harry Oppenheimers imperium in The New York Times.⁴¹

Oppenheimer levert de wereld ‘the largest non-Communist supply of gold and platinum,’ schrijft Peter Schmeisser. ‘Harry Oppenheimer (80) has dominated the South African economy for nearly half of this century.’ Zijn zakenimperium verwierf de bijnaam ‘the octopus’. ‘With some 600 corporations covering six continents and employing more than 800.000 workers, Oppenheimer's diverse portfolio ranges from platinum to wood pulp, insurance to investment trusts, gold to daily newspapers. By some accounts, Oppenheimer's collection of multinationals is bigger than itt, Nissan or Siemens.’ Wanneer je zo'n reportage met de ogen van bijvoorbeeld Zuid-Afrikaanse zwarte vakbondsleiders leest, wordt het alleen maar begrijpelijker hoe de zwarte meerderheid langzamerhand snakt naar a

41 The New York Times, 19 maart 1990.

[p. 43]

piece of the Oppenheimer pie. Tegelijkertijd realiseren zij zich dat een paar honderd jaar blanke overheersing hen in een machteloze positie heeft geplaatst en dat zij er zelfs niet over zouden kunnen dromen de zaken van de Oppenheimers over te nemen om deze zelf te gaan leiden.

22 januari 1990

Vanmorgen ben ik samen met Peter Brusse in de auto van Ellen Elmendorp naar Ton en Ria Rebel gegaan, opdat deze Elsevier-mijnheer ook eens een recht-door-zee Nederlandse familie zou ontmoeten, met bijna veertig jaar Zuid-Afrikaanse ervaring. We spraken drie uur met elkaar. Brusse viel me mee, maar zijn brein werkt langzaam en rommelig. Hij is nog in het stadium dat hij het vroegere Rhodesië met Zuid-Afrika vergelijkt. Ik bleef met Peter Brusse 's middags bij David Beresford en Ellen Elmendorp hangen, ook omdat er een avondeten was gepland met Anton Harber van The Weekly Mail en Spencer Reiss, correspondent van Newsweek in Zuid-Afrika. Trouwens, ik blijf Ellen een aardig mens vinden.

We hebben aan een lange tafel met kaarslichten in de tuin gedineerd, en bleven zes uur lang doorpraten. Er waren ook enkele andere gasten. Ellens zoon Joris is een schat, en een mooie jongen. Hij is even aanhankelijk aan zijn moeder als Daniel. Pas tegen middernacht stonden we van tafel op. Spencer Reiss gaat na drie jaar Zuid-Afrika weg, en wordt in Miami gestationeerd. Hij gaat er rapporteren over de Latijns-Amerikaanse drugsscene. Hij had vanmiddag gegolfd en een student uit Soweto was zijn caddie geweest. De jongeman vertelde hem ervan overtuigd te zijn dat Nelson Mandela vreedzame onderhandelingen na zal streven als hij vrij is. Reiss werd prompt door Harber, Beresford en ook Ellen om deze uitspraak aangevallen. Zij denken dat er een bloedbad komt. Maar Reiss en zijn informant uit Soweto hebben natuurlijk gelijk. Ik merkte duidelijk dat de manier waarop ik tegen Zuid-Afrika aankijk, dicht bij de visie van Spencer Reiss lag en ver afstond van deze linkse rabble rousers. Reiss vond Zuid-Afrika een ‘soap opera’, maar eigenlijk meer een klucht zonder einde. Reportages die hij drie jaar geleden had geschreven, zouden vandaag opnieuw kunnen worden gepubliceerd. Hij was altijd blij om in Johannesburg terug te keren, maar iedere keer opnieuw raakte hij er verveeld. Hij vertrekt zodra Mandela vrij is.

abc televisie in New York heeft om vijftig visa gevraagd om de vrijlating van Nelson Mandela te verslaan. cbs daarentegen liet vijf visa aanvragen. Steeds weer als ik Reiss hoorde spreken,

[p. 44]

herkende ik een in de vs geprogrammeerd brein tegenover de breinen van de pro-anc'ers, waarmee de Beresford villa voortdurend rijkelijk is volgepropt. Reiss: ‘Wanneer mijn redactie me zou bellen en zeggen: we schrijven een omslagverhaal over censuur in de wereld, dan zou ik in alle eerlijkheid antwoorden dat censuur in Zuid-Afrika minimaal is.’ Ik ging een stap verder en zei dat ik me op geen enkele wijze belemmerd voelde in mijn werk. ‘Ja, geen wonder,’ aldus Anton Harber, ‘jij schrijft alleen wat ze willen horen.’ Hij begreep misschien zelf niet hoe beledigend die uitspraak was. Ik negeerde de man verder, want wat moet je ermee?

‘I do not know what black are thinking. Do you? I don't,’ aldus Spencer Reiss.

Beresford: ‘I don't either, but therefore I try to imagine how I would feel in their place.’

Ik kon mijn oren niet geloven. Ik vertelde hoe ik in 1956 en 1957 in Indonesië had ontdekt hoe je je als reporter en waarnemer in Azië en Afrika dient op te stellen, namelijk door je mind op nul terug te zetten, te kijken en luisteren, en even uit je hoofd zetten wat je aan het andere einde van de wereld over mensen daar, zoals Sukarno, Castro, Lumumba en noem maar op, hebt gehoord. Dus met een zo schoon mogelijke lei een nieuw begin maken. Dat deed ik in 1971 in Moskou en daardoor was het mogelijk als niet-communist een boek met Georgii Arbatov te schrijven. Beresfords ‘oplossing’ vond ik het stomste wat ik in tijden had gehoord, vandaar dan ook de onleesbare onzin die hij over Zuid-Afrika schrijft.

Anton Harber vroeg wie volgens mij goede commentaren schreef. ‘Johnny Johnson van The Citizen,’ antwoordde ik zonder blikken of blozen. Algemeen tumult. Er werd aan het voorhoofd getikt en verschillende stemmen verkondigden tegelijk: ‘Johnson is mad.’ Ook Spencer Reiss was van mening dat Johnson ‘too driven’ was. Reiss was erbij geweest dat iemand op een feest van de Anglo-American Johnson voor een fascist had uitgemaakt. Ik wist dat ze het oneens met me zouden zijn, maar ik had allerminst verwacht dat men eenstemmig zou zijn in de kwalificatie van de Jood Johnson tot een fascist. Daarnaast is Johnson al helemaal niet mad.

Casper Venter heeft voor morgenmiddag een afspraak gemaakt om een korte ontmoeting met president De Klerk te hebben in Tuynhuys in Kaapstad. Casper heeft woord gehouden. Peter Brusse wilde mee. Ik stelde voor dat we met de Ketwichs zouden lunchen. Ik informeerde Du Toit, die aanvankelijk verbaasd was, maar daarna zei: ‘Zie je, we zijn de strijd aan het

[p. 45]

winnen.’ Welke strijd? Als ik dat nu eens wist. Waarom kan ik niet gewoon als ieder ander mijn werk doen? Dat is dus de oorlog die vanuit Den Haag wordt gevoerd. Ik ga op één dag heen en weer. Hendrik komt me op Tuynhuys afhalen.

Christo Landman zond een complimenteuze brief na mijn manuscript voor Satour te hebben gelezen.⁴² Anton Harber zou zeggen: zie je wel, je schrijft wat ze willen. Helemaal niet. Ik schrijf wat ik zie en hoor, en ben niet à priori tegen. Laat staan dat ik ooit een letter op papier zet om lezers thuis te behagen, of om op hun eigen dwalingen over wat aan het andere einde van de wereld gebeurt, in te spelen.

Hans van Ketwich zond me een artikel uit Nedlloyd Parade over mijn oom Andreas Bronsing, waar ik blij mee ben.⁴³ Bronsing legde de grondslag voor een expansie van mijn arbeidsveld in 1956 door een solide basis te arrangeren voor een langer verblijf in Indonesië, een land waar mijn vader, grootvader en overgrootvader belangrijke banden mee hadden. Die reis zou mijn leven veranderen, bovendien zou er de controverse met Den Haag beginnen. En dat allemaal over de vraag hoe je moet dekoloniseren (kwestie Nieuw-Guinea). De hengsten aan het Binnenhof zagen kans door ruzie te maken met het nieuwe Indonesië, geleid door Bung Karno, om alles grondig te verpesten niet alleen de onderlinge betrekking, maar vooral ten aanzien van de belangen van het Nederlandse bedrijfsleven in het voormalige Nederlands-Indië. De heren journalisten (met uitzondering van Reiss) van gisteravond toonden in het klein aan wat ik bedoel met het mislukken van dekoloniseren in Djakarta, omdat men niet werkelijk keek en luisterde naar wat de gevoelens en wensen van het nieuwe Indonesië waren.

Hans Kombrink reageerde op mijn aanhankelijkheidsbetuiging aan hem na de vrij onheuse behandeling van hem door Wim Kok, die kennelijk een potentiële concurrent tijdig wilde wegwerken. Voor mij is Kombrink superieur aan Kok.⁴⁴

Wim Holtes van safto deelde mee dat Justin Wiechers vier maanden als trainee naar Johannesburg kon komen. Hij vond het prima dat ik naar De Klerk zou gaan ‘maar vertel niet dat je je hier wil vestigen, want ze moeten je nodig blijven hebben.’ Hij bedoelde voor publiciteitsmogelijkheden in Holland, die ik dus niet heb. Ze kunnen me beter hier inzetten, want ik trek heel wat gemakkelijker met zwarte Zuid-Afrikanen op dan de blanke politici.

42 Zie bijlage 9.

43 Nedlloyd Parade, nummer 2, 1989, zie bijlage 10.

44 Zie bijlage 11.

[p. 46]

Du Toit vond het prachtig dat ik naar Tuynhuys ging dankzij Casper Venter ‘maar toch is het niet juist dat het systeem zo werkt.’ Ook vroeg hij om bij de staatspresident hem te noemen en hoe hij zich inzette om mij hier aan de gang te krijgen.

23 januari 1990

Johannesburg-Kaapstad

Ik reis samen met Peter Brusse van Elsevier. Hij vertelde dat zijn baas niet akkoord was gegaan met een honorarium van 10.000 gulden voor promotie-activiteiten van mij ten behoeve van Elsevier, bijvoorbeeld door mijn introductie van Peter Brusse bij Casper Venter. Vroeger betaalden André Spoor en René de Bok grif een dergelijk bedrag voor introducties en activiteiten om van mijn opgebouwde contacten gebruik te kunnen maken. Ton Rebel belde. Ria en hij hadden na het urenlange gesprek met Peter Brusse geconcludeerd dat er op journalistiek gebied geen vergelijking te maken was tussen hem en mij.

Olivier Cazal heeft de eerste prijs op het unisa Pianoconcours gekregen. Zijn landgenoot Hervé Billaut werd tweede.

Ook Michael Kinsley noemt de argumenten van George Bush om een grootscheepse invasie van Panama te organiseren ‘(...) mostly phony. Lacking the courage of our own imperialism, we in the us are now going to twist our justice system to make a trial of this petty foreign dictator, whose country we invaded to grab him, fit into conventional criminal procedure. Did I say “grab him?” Not at all. For legal reasons, the Government preposterously insists that he “surrendered voluntarily”. Meanwhile, little is heard from an area of law you might think was more relevant: international law.’ De Amerikaanse, zogenaamd democratische gang van zaken in Washington, begint steeds meer te lijken op verkapt fascisme.⁴⁵

45 Time, 22 januari 1990.

[p. 47]

The Citizen meldt dat rechtse idioten plannen hebben gesmeed president F.W. de Klerk - evenals dominee Jesse Jackson die in Zuid-Afrika wordt verwacht - overhoop te schieten. Ik ben naar De Klerk onderweg. In de optiek van de Wit Wolve is dit mijn laatste kans de man levend te spreken.

Newsweek publiceert een overzicht van hoe de vs bezig zijn zich voor te bereiden op hun nieuwe rol van enige Global Cop. Hiervoor zal Bush bekendmaken 295 miljard dollar nodig te hebben. Er zijn nu 2,2 miljoen Amerikanen onder de wapenen, daarvan dienen er 320.000 in Europa.⁴⁶

46 Newsweek, 22 januari 1990.

20:10 uur, luchthaven Malan

Intense dag, waarvan ik zojuist een eerste telefonisch verslag heb uitgebracht aan Peter in Hillbrow en Hein du Toit in Pretoria. Peter zei veel aan me gedacht te hebben vandaag.

We lunchten met Hans en Christine van Ketwich Verschuur, heerlijk in de wind op het terras van het Mount Nelson Hotel. Het was heel gezellig. Oom Hans verbaast me altijd weer. Hij bezit een enorme vitaliteit. Vanaf daar wandelde ik samen met Peter Brusse naar het Tuynhuys. Brusse had een afspraak in het parlementsgebouw met iemand van de Democratische Partij (dp). Hij zag mij door de hekken in het Tuynhuys verdwijnen. Onderscheid moet - en zal er altijd - zijn.

Ik werd verwelkomd door een rechercheur, die me kamers, zalen, schilderijen en vitrines liet zien. Het is een schitterend oud-Hollands huis, een paleisje, dat ik nooit zal vergeten. Mij werd gevraagd in het gastenboek te schrijven. ‘Ik beschouw het een voorrecht hier te mogen zijn,’ met naam en Amsterdams adres. Even later verscheen Casper Venter. We voerden een lang gesprek waarin ik hem exact kon uiteenzetten wat mij sedert 1986 in zijn land was overkomen, waar ik mee bezig was geweest en dat ik eigenlijk het liefste in dit land wilde blijven om een bijdrage te leveren aan het komende Zuid-Afrika. Hij luisterde, maar daar bleef het bij. Wel bood hij aan, wanneer hij kon helpen, vooral bij hem aan te kloppen.

Er was geen bezwaar om in een later stadium te zeggen: Yes, I met with President F.W. de Klerk, maar omdat de hele wereld op

[p. 48]

dit moment contact met hem zocht en met hem wilde spreken, was het verstandiger om met dit bezoekje low key - als beleefdheidsbezoek en geen interview - om te springen. Na juni a.s. zou het wellicht mogelijk zijn een officieel interview met de president te hebben. Later bracht ik het bij De Klerk zelf naar voren, die zijn goedkeuring gaf ‘maar in het Afrikaans’.

‘Juist in het Afrikaans,’ antwoordde ik.

Casper vroeg naar achtergronden van wat er met Jans Rautenbach was gebeurd. Ik vertelde het hem in detail. Ik kon zien dat hij er het zijne van dacht. Ook vertelde ik hem van het diner bij Ellen Elmendorp en het gesprek over censuur. Casper beschouwde Spencer Reiss ook ‘smart and on the ball’. Tijdens een bezoek van Spencers uitgever Katherine Graham aan Zuid-Afrika, had zij in een rede gezegd dat haar medewerkers hadden bericht geen problemen met censuur te hebben. Hierdoor werd een incident in het leven geroepen, en werd er door aanwezigen journalisten geprotesteerd, wat leidde tot het terugnemen van die uitspraak.

Kaapstad-Johannesburg

Tijdens mijn ontmoeting met de president in diens werkkamer zaten De Klerk en ik in twee gemakkelijke stoelen in het midden, terwijl Casper alleen en op een rechte stoel tegen de muur geplakt zat te luisteren. Misschien overdrijf ik wat maar ik vond de verhouding tussen die twee die van typisch ‘de baas’ tegenover ‘de assistent’.

Ik vroeg Casper of hij mijn raad had opgevolgd en aantekeningen had gemaakt van zijn werk in deze historische periode. Hier en daar had hij voorvallen genoteerd, maar eigenlijk was de taak van woordvoerder van De Klerk te druk om over een toekomstig boek te denken. In het bijzin van de president herhaalde ik mijn advies, waarop De Klerk zei: ‘Maybe we can later write a book together.’

Ik bedankte de president voor de gastvrijheid die ik thans vier jaar in zijn land had genoten. Ik legde uit hoe een verkeerd beeld ik me van Zuid-Afrika had gevormd voor ik hier arriveerde. Ook vertelde ik over mijn ervaringen in townships en hoe ik gesprekken had geregeld tussen Samuel Kolisang en Ephraim Tshabalala.

Geleidelijk aan stuurde ik het gesprek in de richting van hoe clandestiene operaties dikwijls in het geheim het succes van hervormingen probeerden te verstieren. Ik gaf het voorbeeld van het positieve resultaat van minister Pik Botha en prompt wordt zijn zoon bij thuiskomst aangeklaagd omdat hij corrup-

[p. 49]

tie zou hebben gepleegd. ‘You brought a successful visit to general Bantu Holomisa and the day afterwards there is a scandal between Transkei and South Africa.’

‘He started it,’ aldus De Klerk, die de indruk gaf echt voor de ontmoeting te zijn gaan zitten. Ik wees er voorzichtig op dat het zichtbaar was dat bepaalde krachten zijn hervormingsplannen probeerden te saboteren. Ik vertelde hoe Bung Karno indertijd woedend was geworden over een telegram van de Britse ambassadeur Sir John Gilchrist, dat waarschijnlijk opzettelijk was vervalst. Intussen werd de Britse ambassade in Djakarta door jongeren afgebrand. Vervolgens zette ik uiteen wat Lyndon B. Johnson was overkomen met het door de cia geënsceneerde incident in de Golf van Tonkin dat in de schoenen van Hanoi werd geschoven om lbj zover te krijgen dat hij Hanoi en Haiphon wilde laten bombarderen. Maar dat deze stunt van de inlichtingendiensten Johnson wel had doen besluiten zich niet herkiesbaar te stellen ‘since I cannot control this goddamn Mafia Incorporated, the cia.’

Rina Venter, de minister van Volksgezondheid ging naar binnen toen ik vertrok. Ik belde Hendrik, die me bij de kerk buiten het Tuynshuys zou oppikken. We spraken nog anderhalf uur in zijn flat aan Hofstreet, waarna hij me naar het vliegveld reed. Ik vroeg me af, maar vermeed het te vragen, hoe hij het ervaarde dat hij en Theo in 1960 zich met onze ouders in Kaapstad vestigden, en ik in 1990 kom binnenwaaien en word ontvangen door de staatspresident. Hendrik had wel op een wijze gesproken alsof hij zich voor mij moest generen tegenover Du Toit, maar vandaag had hij alle reden als een van de drie van De Horst toch met enige trots naar mijn werk en bewegingen in dit land te kijken. Misschien dacht hij in die richting, maar hij repte er met geen woord over.

Peter Brusse wachtte me op het vliegveld op en vloog mee terug naar Johannesburg. Volgens hem zou ik Paul Witteman het televisie-interview met F.W. de Klerk moeten laten maken.

Ik herinner me met de president ook over Gorbatsjov te hebben gesproken. ‘Hij moet troepen en tanks naar de onrustige gebieden sturen, terwijl u juist nu meer militairen uit de townships kunt terugtrekken.’

24 januari 1990

Hillbrow

Gijsbert van Es maakte een interview met Silviu Brucan, indertijd ambassadeur in Washington en ook bij de vn, waar ik dikwijls met hem sprak.

[p. 50]

Hij nodigde me in 1960 uit voor een receptie in New York ter ere van Nikita Chroetsjov. Als ik een prominente positie in de Nederlandse journalistiek had behouden, zou niet Van Es maar ik dit gesprek hebben gemaakt en heel andere vragen hebben gesteld. De interviewer gaat geheel voorbij aan het heikele punt waarom Brucan van toegewijd dienaar van communistische leiders, nu als een vos de passie preekt en democratische verhoudingen in Roemenië propageert.

Marinus Wijnbeek vertelde dat de contracten voor radio bij de sabc voor 1990 al waren afgesloten, dus dat mijn aanvraag een radioprogramma te verzorgen pas in 1991 aan de orde kan komen.

Ik ontmoette Christo Landman in Pretoria. Ik citeerde Wijnbeek: ‘Als Christo je werkelijk wilde steunen om bij de radio te werken, zou hij me hebben gebeld.’

‘Ik wil hem best hierover opbellen,’ aldus Landman.

Du Toit was het met me eens dat Landman een nonchalante bondgenoot is geworden. ‘Christo ontwijkt mij nu ook, in tegenstelling tot voorheen,’ aldus Du Toit.

Landman stelde voor dat ik Dave Steward van het Informatie Buro, de Zuid-Afrikaanse rvd zou benaderen om daar te werken. Maar als dat mogelijk zou zijn, waarom dan niet bij iemand een functie zoeken met wie ik op één lijn lig en waar bijvoorbeeld de behoefte bestaat om via een adviesbureau van Botile en mij doeltreffender en betrouwbaarder contacten met de townships op te bouwen. Die iemand is Casper Venter in het bureau van F.W. de Klerk. Ik stelde een stuk op om dit plan in wat voor manier dan ook te kunnen uitvoeren.⁴⁷

Intussen lunchte Peter Brusse in de Pretoria Club met mijn belangrijkste contact: generaal Hein de Villefort du Toit. Hij had Brusse de vraag gesteld: ‘Denkt u dat Oltmans gevaarlijk is?’ Daarmee werden dus voor de zoveelste keer de kletspraatjes

47 Zie bijlage 12.

[p. 51]

vanuit de overheid in Den Haag dat dit het geval zou zijn op tafel gelegd. Brusse antwoordde: ‘Nee, dat denk ik niet, maar ik bekritiseer Zuid-Afrika wel en zeg niet als Oltmans dat alles hier goed is.’ Alsof ik dit zou doen. Maar daar weet Brusse verder ook niets van. Brusse merkte tegenover mij op: ‘De mensen vragen zich wel af: waar doet Oltmans het allemaal van in Zuid-Afrika?’ Ik heb Brusse een eerlijk overzicht gegeven van hoe ik al jaren de eindjes aan elkaar knoop.

Hans van Ketwich Verschuur begon gisteren over een clubgenoot: oud-ambassadeur H.N. Boon. Ik vertelde hem hoe Boon al na mijn ontmoeting in Rome met Sukarno in 1956 zijn beklag deed bij De Telegraaf en meer dan twintig jaar later zich opnieuw richtte tot historicus Hermann von der Dunk om deze te waarschuwen wat voor een schoft ik wel was. ‘Dat vind ik onacceptabel maffiagedrag,’ zei ik. Hans meende dat men dergelijke incidenten zou moeten negeren. ‘Je moet erboven staan, Willem. Je mag hem met je hart veroordelen, maar met je verstand moet je er het zwijgen toe doe.’ Eigenlijk werd ik nijdig. Ik zei dat ik dankzij dergelijke smerige roddels niet alleen een afschuwelijke reputatie had gekregen, waardoor ik vrijwel nergens in Nederland aan de bak kon komen, maar dat ik levenslang moet procederen om mensen hun verplichtingen tegenover mij te doen nakomen. Hans noemde verder de naam van een Amsterdamse sociëteit Onder Ons, waar zowel prins Bernhard als prins Claus lid van zou zijn, en waar Ernst van Eeghen een prominente rol in vervulde. Nooit van gehoord.

25 januari 1990

Ik heb president De Klerk een stoutmoedige expressebrief gezonden,⁴⁸ en een aparte nadere toelichting aan Casper Venter.⁴⁹ God zegene de greep! Ik wil hier blijven en werken, zoals ik de president ook zelf heb gezegd. Ook benadrukte ik dat Du Toit me hierbij hielp, waarop de president vroeg: ‘U bedoelt generaal Hein du Toit?’

Ik belde Hendrik om te vertellen dat ik de stoute schoenen had aangetrokken en had gevraagd om samen te werken in enigerlei vorm met Casper Venter op Tuynhuys. ‘Toch niet voor werk in de tuin,’ was zijn onmiddellijke antwoord ‘zoals Bertus op De Horst?’

In het parlement in Den Haag is ‘grote waardering’ uitgesproken voor het onconventionele optreden van ambassadeur Coen Stork tijdens de omwenteling in Roemenië. vvd'er

48 Zie bijlage 13.

49 Zie bijlage 14.

[p. 52]

Weisglas maakte hem extra complimenten. Eisma (d66) vond het vooral bijzonder knap dat Stork er in het heetst van het gevecht in was geslaagd een verklaring van Hans van den Broek voor te lezen op de Roemeense televisie, waarin deze zijn vreugde over wat er plaats vond uitsprak. Mijn vroegere collega Eric Boogerman - op de redactie buitenland van het Algemeen Handelsblad - schreef een lovend portret over Stork, wat ongetwijfeld bijdroeg tot de hulde voor deze ambassadeur in Boekarest.⁵⁰ Ik heb Coen in Havana goed leren kennen, maar ik kan niet zeggen dat wat ik daar van hem heb gezien, mij overtuigde met ‘een bijzondere man’ van doen te hebben gehad. Hij is zeker buitengewoon gastvrij en aardig voor me geweest, waar ik dankbaar voor blijf. Intussen zijn mijn koffer en spullen die ik in Havana op de ambassade achterliet, al vijf jaar spoorloos. Ellen zegt dat de koffer nu in Nederland is. Verder blijft voor mij ‘de ware Stork’ de man die zijn chauffeur opdracht gaf, als hij een aantal maanden naar Holland moest, zijn huisdieren ergens in een buitenwijk van Havana op straat te dumpen. Deze mijnheer heeft om die reden bij mij voor altijd afgedaan.

Strobe Talbott schreef een slap verhaal over de invasie in Panama.⁵¹ Het tekent Talbott. Intussen gaan de Amerikaanse schoftenstreken in Panama gewoon door, getuige dit stukje uit Time.⁵²

50 NRC Handelsblad, 8 januari 1990.

51 Time, 22 januari 1990, zie bijlage 15.

52 Time, 29 januari 1990.

[p. 53]

Bill Faure en zijn vriend Obie namen me gisteravond mee uit eten. Omdat zij Edwin liever niet ontmoeten, werd Peter ook niet gevraagd, die zij overigens wel graag mogen. Robin Moser van Anglo-American kwam ook mee, evenals een van zijn vrienden. Peter adviseerde nog voor vertrek: ‘Do not act as a school-girl and order the cheapest dish. Moser is one of the richest guys in South Africa.’

‘If he makes a pass at you, do not put him off,’ voegde Edwin toe. We gingen naar Grotto.

Bill Faure is een doordacht en serieus mens, tot die conclusie kom ik altijd weer. Hun villa wordt door slangen bewaakt waarover een groot bord bij de ingang staat, want dat schijnt zwarte dieven pas werkelijk af te schrikken. Obie was van streek, want een python ter waarde van 3.500 rand (je koopt zo'n slang per meter) had een gezwollen gezicht en hij vreesde dat het dier de pijp uit zou gaan.

De Amerikaanse regering in Washington is toch ernstig geschift. Ze doen niets anders dan fascistische militaire regimes, Zaïre, Indonesië om enkele te noemen, met man en macht te steunen. Den Haag doet natuurlijk exact hetzelfde. In Suriname is langzamerhand een confrontatie met Amerika aan het ontstaan. Een signaal is geweest dat Amerikaanse bokscoaches niet werd toegestaan naar Paramaribo te af te reizen om militairen les te geven. Ze weten natuurlijk dat boksen een hobby van Bouterse is. Pure pesterij. Net kleine kinderen.

Suriname heeft maar vast ambassadeur Wim Udenhout voor beraad teruggeroepen.

26 januari 1990

Twee jongens van vijftien en zeventien jaar in Soweto, verkrachtten de dochter van een schoolhoofd. Haar man organiseerde met leerlingen van de school een razzia. De beide jongens werden opgepikt en vervolgens gelyncht. Dit zijn ont-

[p. 54]

hutsende gebeurtenissen die in de media overzee onderbelicht blijven. Mob rule blijft aan de orde van de dag.

Bill Faure zei in dit verband gisteravond dat naar zijn mening televisie een krachtige bijdrage leverde voor de totstandkoming van ‘a global brain’. Ik antwoordde: ‘Yes, a mad global brain, because our nervous system is not duly equipped to deal with this constant bombardment of pure shit, crime, violence and plain nonsense. Television is the worst medium for mass pollution and mass madness ever invented. What happens to brains of people is a form of destruction, like is being done to the Amazone rainforest. The damage can never be restored. The same goes for our minds.’

Ik ontmoette Du Toit om 16:00 uur bij Papa Dante in Hillbrow, bij wijze van afscheid voor de terugreis naar Amsterdam. Zijn voormalige schoonmoeder was vanmorgen overleden en zijn dochter Katherine had tegen haar vader gezegd: ‘U moet nog maar niet doodgaan nie.’

Ik vertelde hem over mijn brief aan De Klerk met daarin mijn voorstel om te werken met Casper Venter. Tot mijn verwondering vond hij dit een uitstekende gedachte met een reële kans van slagen. Hij zei van mening te zijn dat als De Klerk erin zou slagen de ministers Magnus Malan (Defensie), Adriaan Vlok (Justitie) en Pik Botha (Buitenlandse Zaken) te lozen, Zuid-Afrika spoedig een ander land zou zijn. Ik vertelde dat ik alles op alles zou zetten om voor de Nederlandse televisie een gesprek met de staatspresident in de wacht te slepen. Hierop antwoordde Du Toit: ‘Maar wat doe je wanneer de ambassade in Den Haag en ambassadeur Nothnagel aan Pretoria zeggen dat dit verkeerd zou zijn als jij dit gesprek zou voeren?’ Hij zei

[p. 55]

het niet, maar hij doelde dus op mijn controversiële reputatie in Nederland. Ik vroeg me af wat hij nog meer over mij ‘wist’ en niet zei. Het gaf me voor de zoveelste maal het afschuwelijke gevoel dat er achter mijn rug gekonkeld wordt. Ik antwoordde dat ik in het belang van dit interview met De Klerk geen bezwaar had zelf op de achtergrond te blijven en het een ander te laten maken.

Toen ik terugkwam van de lunch met Du Toit was Nelson Botile net op Circle Court gearriveerd. Edwin had hem binnengelaten. Ik legde hem uit Casper Venter en De Klerk te hebben benaderd omdat ik van mening was dat ik het beste vanuit die hoek opdrachten zou kunnen krijgen voor ons adviesbureau. Het is opmerkelijk dat de steenrijke zakenman uit Soweto, Richard Maponya (tientallen van zijn paarden nemen deel aan paardenraces) na een bezoek aan Nelson Mandela in diens villa bij de gevangenis te Paarl, meedeelde dat Mandela vond dat een vrijemarkteconomie voor de toekomst van het land uiterst belangrijk zou zijn. Maar Mandela heeft aan Mosiuoa ‘Terror’ Lekota, een bondgenoot van het anc, echter ook een brief geschreven dat hij er nog steeds voorstander is om de Zuid-Afrikaanse mijnen en de belangrijkste industrieën, na het tot stand komen van een zwarte meerderheidsregering, te nationaliseren.⁵³

Ook Patrick Laurence meldde in The Star dat Mandela had geschreven: ‘Nationalisation of the mines, banks and monopolyindustries is the policy of the anc and a change or a modification of our views in this regard is inconceivable. Black economic empowerment is a goal we fully support and encourage, but in our situation state control of certain sectors of the economy is unavoidable.’ Wanneer Mandela en de zijnen op dit punt voet bij stuk houden, is het binnen de kortste keren met Zuid-Afrika gedaan.

53 The Citizen, 26 januari 1990.

27 januari 1990

Ik heb absoluut geen zin naar Amsterdam terug te gaan. Ik vind het alleen fijn om Eduard weer te zien. Ben langzamerhand 45 jaar vanuit Nederland op alle mogelijke manieren gesaboteerd, omdat ik een eigen parcours volg. Ik haat die plek stilaan. Hoe verder weg ik kom te zitten, hoe liever het me is. Hendrik en Theo huldigden dit standpunt al in 1948.

Peter zei dat hij enkele bekenden in Nederland ging schrijven en mij de brieven wil meegeven. Ik vroeg hem of hij ook een

[p. 56]

brief voor zijn moeder gaat schrijven, maar hij komt tot niets. Ik heb een stapel postzegels voor hem gekocht, papier en luchtpostenveloppen. Hij zou het Foudraine-manuscript lezen. Niets. Hoe kan hij zijn leven toch op die manier door zijn vingers laten glippen? Het schokt me zeer. Ik heb hem in het park een afscheidsbrief geschreven om hem aan te moedigen meer te lezen, te schrijven en meer discipline op te brengen. En om hem voor al zijn lieve zorgen voor mij te bedanken. Gisteravond heb ik hem zo onopvallend mogelijk (want hij merkt onmiddellijk als ik onderzoekend naar hem kijk) gadegeslagen en dan realiseer ik me altijd weer hoe intens veel ik van hem houd.

Johannesburg-Amsterdam

Zuid-Afrika is het land waar ik vanaf 1990 de rest van mijn leven zal wonen. ‘Alle drie broers in ons land,’ zei Du Toit gisteren nog. Peter schreef op de valreep toch naar zijn moeder en twee kennissen. Hij sloot voor zijn moeder de foto van poes en mij in. Ook de poes was nerveus en bleef om me heen draaien en snuffelde in mijn kamer aan de bagage, alsof het dier wist dat ik zou vertrekken.

Ik belde op vliegveld Jan Smuts naar generaal Du Toit ten afscheid. Hij moest vanavond een toespraak houden op een huwelijksjubileum van zijn zuster. Ook zei hij dat de mysterieuze generaal Dijkstra, de basterd, vandaag zal arriveren.⁵⁴

Bij het afscheid op het vliegveld keek ik om naar Peter en Edwin, die daar so well tuned together stonden te zwaaien. Het verwarmde me hen samen achter te laten.

Het wordt een lange vlucht met ook nog een oponthoud in Frankfurt. De grote vraag is: haalt Eduard me af?

54 In 1996 zou Christo Landman onder ede verklaren dat Dijkstra mijn activiteiten in Zuid-Afrika vanaf 1986 had gesaboteerd.