Memoires 1989-C

[p. 142]

Johannesburg

25 december 1989

Hillbrow

Het schilderij van Peter, inbegrepen de glasplaat, is prima overgekomen. Het had in de businessclass cabine ook een prima plekje.

Peter en Edwin haalden me voor het eerst niet van luchthaven Jan Smuts af. Peter viel van de ene verbazing in de andere toen ik alle meegebrachte bagage uitpakte, want van de meeste zaken was hij het bestaan allang vergeten. Ook van de 60 tot 70 boeken van hem die nu in Hillbrow zijn, was hij vele titels vergeten.

In de avond ben ik naar de sauna op Pretoria Street gegaan. Wijnand wil het zaakje verkopen, want hij ziet geen toekomst meer in Hillbrow. Het wordt er steeds onveiliger en zwarten uit Soweto beginnen de straten en flatgebouwen in bezit te nemen.

26 december 1989

Hendrik vertelde dat Theo zonder dit aangekondigd te hebben in Kaapstad was gearriveerd, en had gezegd niet te weten hoe lang hij bleef, ‘may be one month or may be forever.’ Zou het betekenen dat zijn gezondheid nu precair is? Heeft hij geen zicht meer op hoe lang hij nog zal leven, mijn eigen broer?

Steeds vraag ik me af of ik Peter nu met andere ogen zie als twintig jaar geleden, toen ik hem pas leerde kennen. En misschien is dit ook het geval. Ik bestudeerde hem, wat hij altijd direct merkt. Ik ben en blijf bezorgd om hem. Edwin praatte honderduit waar hij het schilderij van Peter wilde ophangen. Hij vroeg geen enkele keer waar Peter het misschien wilde hebben.

Peter heeft van een Afrikaner vriend, Michael een wit poesje gekregen.

Eigenlijk word ik een beetje misselijk van Edwins egocentrische geklets, dat handelt over zijn optredens, de ovaties van het staande publiek, over succes na succes, wat ik allemaal maar half geloof.

Ik moet eens met Edwin praten, want in sommige opzichten

[p. 143]

maakt hij dezelfde fouten tegenover Peter als ik vroeger. Hij belt zijn moeder in Kaapstad soms driemaal op een dag. Hij is tenslotte enig kind, terwijl Peter een van de elf is. Ik had ook stapels correspondentie en oude agenda's en notities van Peter voor hem meegebracht uit Amerbos. Het stond me buitengewoon tegen dat Edwin meteen in alles begon te bladeren en te lezen. Ik zou zoiets niet in mijn hoofd halen. Ik moet hier met Edwin ook over praten. Peter zou een eigen kamer moeten hebben, zoals hij op Amerbos heeft gehad.

Time verklaarde Michail Gorbatsjov tot man van het jaar.²⁰⁰ Boven het begeleidende artikel van Michael Kramer staat zelfs man of the decade. Welja, dat ook nog. ‘Whatever happens to Gorbachev and his risky experiment, he already qualifies as a political genius, if only he radiates a sense of purpose, motion, decisiveness and hope - in short, ‘the vision thing’. Gorbachev also appears to have learned, or sensed instinctively, what Plato and Maimonides knew: the greatest statesmen are therapists.’

‘A ruler becomes a leader and governs legitimately only when he encourages people to face the truth about themselves and therefore causes them to consent freely to their governance. The Soviet people long ago became accustomed to leaders who lied to them. By talking straight, Gorbachev has shocked his subjects into a new kind of political engagement and civic self respect,’ aldus Kramer. Ik weet niet of dit wel waar is. Om het voor te stellen alsof de Sovjet Unie alleen maar op onwaarheid was gebaseerd vind ik onjuist, bovendien typisch een uitspraak door een vijand gedaan. Zoals ik de ussr zeventien jaar lang heb leren kennen, waren er meer positieve kanten aan de Sovjet Unie van voor Gorbatsjov, dan nu. Het Amerikaanse jasje past de Rus niet.

Nicolae Ceauşescu en zijn vrouw zijn geëxecuteerd. ‘Savages,’ merkte Peter terecht op. Op televisie werden hun laatste levensmomenten nog getoond en prompt daarna de stoffelijke resten, badend in bloed.

Generaal Noriega is in de ambassade van het Vaticaan in Panama gevlucht. Ik kan me echter voorstellen dat de Amerikanen hem willen inrekenen om te voorkomen dat hij zijn aanzienlij-

200 Time, 1 januari 1990.

[p. 144]

ke kennis van de Amerikaanse smeerlapperij in Panama en elders in Latijns-Amerika aan de grote klok gaat hangen.

Ik heb met Wijnand in de sauna besproken of er een mogelijkheid zou zijn om zijn club te laten opkopen door Piet Becht, de eigenaar van Thermos in de Raamstraat.

27 december 1989

Er lag weer een lieve brief van Peter bij de gereedgemaakte koffiepot. Volgens hem had Edwin het gesprek met mij ‘most stimulating’ gevonden.

In Boekarest is het bijltjesdag.

Ik heb de flat in Circle Court 74, mijn toekomstige woning, nog eens goed bekeken. Het viel me niet mee, maar er is veel van te maken.

28 december 1989

Wijnand zou best zijn sauna willen overdragen aan Peter, maar is minder enthousiast over Edwin van Wijk, zoals ik vaker merk dat mensen reageren op die twee. Peter wordt algemeen zeer gewaardeerd en als sympathiek ervaren, terwijl men zich onthoudt van commentaar op Edwin, of dat men hem gewoon de grond in stampt. Ik heb soms gedacht dat het aan mij lag, maar de negatieve reactie op Edwin is algemeen. Ik zou het heerlijk vinden als Peter weer op gang kwam en die club ging exploiteren. Nu zit hij maar te zitten.

De woordvoerder van het Vaticaan, Joaquín Navarro-Valls heeft bekend gemaakt dat ‘based on my knowledge of international law and diplomatic procedures I cannot see any possible way that a nunciature accredited to a certain country, in this case Panama, can hand over to another state somebody who is in it.’ Dan is Noriega daar dus veilig.

Peter lijkt er zin in te krijgen om de saunaclub te gaan uitbaten. Dan heeft hij weer een doel.

Het gaat met Mphonyana Mathibela, een van de Siamese tweeling die succesvol van elkaar werd gescheiden, niet zo goed. Zij moest weer in het Baragwanath ziekenhuis in Soweto worden opgenomen. Met Mpho gaat het goed.²⁰¹

201 The Sowetan, 25 december 1989.

29 december 1989

Gisteravond zijn we bij Michael een videopilot van Edwin als barones Coral von Reefenhausen gaan kijken. Ik vind hem nu meer op een echte barones lijken dan voorheen. Hij wordt op

[p. 145]

de film door Peter geïnterviewd, die dit (als acteur) uitstekend deed. Hij zag eruit als 30, en absoluut niet als 45 jaar.

Ik geloof dat na mijn gesprek met Edwin, er een licht bij hem is gaan branden dat Peter ook recht heeft op enige privacy, en een eigen kamer, zoals Edwin zijn privéboudoir heeft waar hij zich gereedmaakt als hij als de barones moet optreden. Ik geloof dat Peter het heerlijk zou vinden, ook al mag hij dus officieel hier niet werken op een bezoekersvisum, wanneer hij financieel meer onafhankelijk van Edwin zou worden.

De Amerikanen hebben rond de villa van de pauselijke nuntius in Panama Stad luidsprekers opgesteld. Ze draaien keiharde muziek om iedereen hartstikke gek te maken. Dat is dus de nieuwste manier om iemand te proberen uit te roken, die niet vrijwillig naar buiten wil komen. Titels van de liedjes: We are watching you. Amerikanen generen zich voor niets, ook al kan de hele wereld constateren dat ze misdadig bezig zijn.

Ook de bestialiteit in Roemenië gaat ononderbroken verder. Er waren beelden op televisie van een man die ervan werd verdacht tot de gehate geheime dienst van Ceauşescu, de Securitate, te hebben behoord, die werd bovenop een tank getoond met afgeslagen hoofd. De ommekeer kwam toen het leger de zijde van het opstandige volk koos. Zou zoiets denkbaar zijn in de ussr of China? Ik betwijfel het, maar ook daar is geen zekerheid over.

Oud-burgemeester Nelson Botile van Soweto arriveerde op Circle Court. Peter liet een briefje achter: ‘Please, I know you so well, but do offer the mayor a drink, because in the heat of the moment you tend to forget.’

Botile vertelde me tot mijn stomme verbazing dat Frans van Schaik, de secretaris van de Nederlands Zuid-Afrikaanse Werkgemeenschap, de groep burgemeesters toen zij in Holland arriveerden, meedeelde dat de Nederlandse regering en de Nederlandse pers mij met verachting behandelden en beschouwden. ‘Ons werd verboden om contact met je op te nemen,’ aldus Botile. De Haagse ellende volgt me dus altijd weer. Dit is natuurlijk ook de reden dat ambassadeur Nothnagel de uitgave van mijn boek niet steunt met het aanschaffen van een aantal exemplaren. Ik heb er nu toch wel erg genoeg van om me altijd weer door Den Haag gesaboteerd te moeten voelen. Dit was dus de oorzaak waarom Botile tijdens zijn verblijf in Nederland het raadzaam achtte aan de oproep van Van Schaik te voldoen.

[p. 146]

30 december 1989

Lance Morrow geeft zijn essay over Michail Gorbatsjov de titel: the unlikely patron of change. Steeds meer lijkt men de kansen van Gorby om te slagen als een gepasseerd station te beschouwen. ‘After years of numb changelessness, the communist world has come alive with an energy and turmoil that have taken on a bracing, potentially anarchie life of their own,’ aldus Morrow. ‘The magician who let loose these forces is a career party functionary, faithful communist, charismatic politician, international celebrity and impresario of calculated disorder named Mikhail Sergeyevich Gorbachev. He calls what he is doing - and permitting - a revolution. The world has acquired simultaneously more freedom and more danger. The potential for violence, and even for the disintegration of the Soviet order, is enormous. To mix the politics of openness and the economics of scarcity is a messy and dangerous experiment.’

Ook Time schijnt van mening dat Gorbatsjov ‘may have reached his own most dangerous moment. Yet he has not found an answer to the question of how communism can be redeemed and still be communism.’ Ook Morrow refereert aan Gorbatsjovs oproep: ‘We need a revolution of the mind.’²⁰² En dan zijn we terug bij zijn ontdekking van ‘nieuw denken’ via het boek van mijn twee vrienden, Anatoly Gromyko en Vladimir Lomeiko uit 1983 waarin zij bepleitten dat ‘new thinking in the nuclear age’ een conditio sine qua non was. Gorbatsjov las hun boek en begon zijn kruistocht van glasnost en perestrojka. Vervolgens draaide de ussr in de soep.

Ik sprak lang met Hein de Villefort du Toit. In mijn afwezigheid (en zonder mijn medeweten, want ik ken mijn oudste broer maar al te goed) had Du Toit Hendrik gevraagd mij te helpen. Hendrik had hem geantwoord: ‘Ik doe veel aan liefdadigheid, maar niets voor Wim, want hij gaat idioot met geld om.’ Ik was geschokt en beledigd, maar vermeed de generaal uitleg te geven hoe mijn broers met geld omsprongen, want ik ga strikt mijn eigen weg en vraag hen niets. Du Toit vond mijn oudste broer ‘bikkelhard’. Ik dacht: u moest eens weten wat ik sinds de oorlogsjaren in dit opzicht vanuit mijn ouderlijk huis heb gezien. Ik dacht ook: waarom zou ik nog naar Kaapstad gaan om hem te ontmoeten?

Ik probeerde de generaal over te halen toch met Dirk Keijer te spreken, indien hij zou opbellen, maar hij is nu buitengewoon beducht na de annulering door Keijer van zijn afgesproken be-

202 Time, 1 januari 1990.

[p. 147]

zoek op 13 november 1.1., waarvoor Du Toit een aantal belangrijke afspraken had gemaakt. Ik ben steeds meer ervan overtuigd dat Keijer dit opzettelijk, te kwader trouw, zo speelde om mijn contacten en mogelijkheden in Zuid-Afrika - met zorg opgebouwd - te verstieren. De man moet wel voor Den Haag en mijn vijanden werken.

Ook The Economist wijst er nu op dat George Bush het Amerikaanse leger openlijk inzet om buitenlandse leiders te laten arresteren. ‘The strike was surgical but the knife was not sharp enough,’ aldus het Britse blad. Er wordt op gewezen dat de invasie urgent was, omdat vanaf 1 januari de gezamenlijk controle over het Panamakanaal door Panama zal worden overgenomen. Wat Bush deed, was zorgen dat er op tijd een voor de vs acceptabele Panamese regering werd geïnstalleerd. Maar de manier waarop dit gebeurde, creëerde een precedent: ‘The American armed forces are now, as they were not under President Reagan, in the business of arresting people overseas who are wanted by American courts.’ Dit is precies wat er aan de knikker is. Maar wat wil je als je een voormalige spionagebaas tot president van de vs maakt? Hij zal de cia-methoden zonder blikken of blozen op het Pentagon overdragen, want hij controleert nu zowel de cia als het ministerie van Defensie.

The Citizen schrijft in een commentaar dat op 1 januari 1990 - over twee dagen - een dramatisch decennium voor Zuid-Afrika zal eindigen, en een nieuwe periode voor ingrijpende veranderingen in het land zal aanbreken. ‘Here is the end of the past laws and influx control. The end of the Mixed Marriage Act, the repeal of Section 16 of the Immorality Act which banned sex across the colour line, the recognition and growing power of black trade unions, the opening up of hotels, restaurants, theatres, cinemas and beaches to all races, the opening of people in sport, at work and in some suburbs that were ‘white’, the growing number of black students at open universities, the integration of black pupils at private schools, the attempts by the government to improve black education, the creation of the tricameral system which brought coloreds and Indians into parliament and which is the precursor of a dispensation involving blacks as well.’ Het blad schrijft ook: ‘The eighties have provided the prologue for the great drama that will be enacted in the nineties.’ Ik ben het zeer eens dat dit land voor grote veranderingen staat. Het zou een uitstekend moment zijn me hier te vestigen, want de komende tien jaar zal er gigantisch veel werk aan de winkel zijn bij de aanleg van een werkelijk multiraciaal Zuid-Afrika.

[p. 148]

Ik stuurde een artikel over slavenhandel in Brazilië naar Desi Bouterse.²⁰³

The Economist meldde dat de Joden in de ussr nu meer vrijheid hebben dan ooit sinds de revolutie van 1917. Er wonen twee miljoen Joden in het land. Jevgeni Primakov - mij wel bekend bijvoorbeeld - is een Jood en zit in het Politbureau. Nooit geweten, maar wat doet het er toe? Er gaat geen dag voorbij dat ik me niet realiseer dat we eigenlijk nauwelijks iets weten.

Jarenlang heb ik naar de Prélude à l'après-midi d'un faune van Claude Debussy geluisterd, waar mam me een halve eeuw geleden op attent maakte en welke muziek ik op haar begrafenis heb doen horen. Nu lees ik dat de Franse dichter Stéphane Mallarmé in 1876 ‘an engimatic pastoral poem’ schreef over ‘the afternoon of a faun. In the ballet,’ aldus Anna Kisselgoff in The New York Times, ‘a faun encounters seven nymphs (there are two in the poem). In flight, one discards a veil. Aroused, the faun lies on this veil and performs the autoerotic movement that was responsible for the scandal surrounding the ballet's premiere.’²⁰⁴ Het ballet uit 1912 was een choreografie van Nijinsky (zie foto), die tot die tijd bekend was als Russische balletster.

‘For Prof. Jeffrey M. Perl, an authority on modern literary and intellectual history, ‘Mallarme's faun feit the ‘pain of being two’ and wanted to be at one with a nymph. But the nymphs were in love with one another. Driven to philosophy, the faun wonders - his afternoon now past - if the nymphs existed.’ The poem's philosophical aspects deal with the faun's search for ‘the distinction between real and imagined experiences,’ in professor Jeffrey Perl's words.’ Manet heeft de eerste editie van het gedicht van Mallarmé geïllustreerd.

Het einde van het jaar nadert. Ik blijf verbolgen over de houding van mijn broers. Op Theo vanwege zijn houding ten aanzien van zijn assistentie bij het financieren van twee delen Memoires, en Hendrik vanwege zijn uitspraken tegen Du Toit, waarmee hij mijn handel en wandel in geldzaken in een on-

203 NRC Handelsblad, 21 oktober 1989.

204 The New York Times, 9 april 1989.

[p. 149]

gunstig licht zette. In september, toen Theo telefoneerde dat hij in Canada tijdelijk zijn geheugen was kwijt geweest, heb ik hartstochtelijk gehuild. Sedertdien, en door zijn brieven met ultimatums, ben ik ten aanzien van hem ijskoud geworden. Wanneer hem iets zou overkomen, zal mij dit natuurlijk aangrijpen, maar ik vind hem niet meer aardig. Wanneer hij schrijft mij geen rente te zullen berekenen, zie ik hem alleen nog maar als een vreemde. Broer Hendrik, die over Theo de vreselijkste dingen zegt - vooral ten aanzien van hun reis in 1948 door Afrika en de Sahara naar Kaapstad - kan wel even nare opmerkingen over mij maken, wie zal het weten? Waarom zou ik hem nog gaan opzoeken?

31 december 1989

Ik sliep abominabel vanwege de geldzorgen en de vragen over hoe ik aan het werk moet komen. Ik herinner me dat Dennis Livson een te hoog bod op Herman van Veen deed bij Veronica, opdat Van Veen naar de vara zou gaan. Livson deed dit uitsluitend omdat hij fel gekant is tegen de seksprogramma's bij Veronica. Zo werkt dus het brein van Dennis en dan vraag ik me af wat hij in zijn schild voert ten aanzien van een talkshow van Volodja Molchanov en mij.

De City Press (een weekblad geredigeerd en geschreven door zwarten) meldt dat Amerikaanse militairen in Panama-Stad de ambassade van Nicaragua hebben omsingeld. Ze joegen het personeel en de diplomaten naar buiten en hebben vervolgens het gebouw van boven tot onder doorzocht op wapens. President Daniel Ortega van Nicaragua heeft onmiddellijk twintig Amerikaanse diplomaten zijn land uitgewezen. Hij vertelde op televisie dat de Amerikaanse soldaten zich ‘als Rambo's gedroegen en tweeduizend dollar hebben gejat tijdens de zogenaamde huiszoeking.’ Eigenlijk zou het Koninkrijk der Nederlanden niet langer met de vs geassocieerd moeten zijn.

Ik hang financieel aan een zijden draad boven de afgrond. Op die manier ga ik 1990 in, al is het een troost dat niets me kan afleiden van mijn dagboek en mijn werk, waar ik gewoon mee doorga. Ik zal tot de klassieke gevallen gaan behoren van mensen die postuum worden geëerd. Alles wat me te doen staat is tot het einde vasthouden aan mijn waarden en principes, nauwgezet en standvastig, en zorgen dat ik niet op een zijspoor raak. Hoe denken mijn tegenstanders, als Hofland, de slag te kunnen winnen? Het verslag van mijn leven, mijn pèlerinage, ligt onomstotelijk en niet meer te vervalsen vast. Ik zal mijn dagboek tot mijn laatste adem voortzetten.

[p. 150]

Hoe is het mogelijk dat de Ceauşescu's hun positie zodanig overschat hebben dat zij nalieten in een vliegtuig te stappen en desnoods naar de maan te vliegen. Ex-koning Michael van Roemenië leeft ook al in de illusie dat hij een kans zou maken om na 44 jaar terug op de troon te kunnen komen. Hetzelfde euvel heeft het verstand van koning Leka van Albanië aangetast, die hier met koningin Susan en de achtjarige kroonprins Leka Anwar in Randburg woont.

Gisteravond kwam Edwin thuis. Hij had twee kroketachtige loempia's meegebracht, die hij bij de televisie zat te verorberen. Peter vroeg: ‘Wat eet je?’ want hij had noch aan ons gedacht, noch ons een hap aangeboden. ‘Ze waren zo warm en leken zo lekker,’ zei hij doorvretend en zonder op of om te kijken naar de tv starend. Zo'n tafereel toont het totale egoïsme van die jongen aan, wat mij tegenstaat en waarbij ik hem een klap voor zijn kop zou willen geven en zeggen: wordt wakker, je bent niet alleen in de wereld. Edwins conversatie gaat vrijwel uitsluitend over hoe succesvol en geweldig hij is. Peter maakte het avondeten. Edwin babbelde zonder einde over zijn recente succes in Pretoria met zijn optreden als Europese barones. Misschien is het wel een hit, maar hemeltje, hoe houdt Peter dit uit, die deze verhalen al duizendmaal moet hebben gehoord, maar steeds weer luistert alsof ze gloednieuw zijn.

Rousseau kende drie voorwaarden voor geluk: ‘a good bank account, a good cook and a good digestion.’ Onderzoek wijst uit dat 70 tot 80 procent van de Amerikanen zich als ‘gelukkig’ beschouwt. Dat cijfer ligt aanzienlijk hoger dan in de rest van de wereld, terwijl ‘money does not seem to play a dominant role in their feelings.’²⁰⁵

Ik belde vanwege Nieuwjaar naar Hendrik in Kaapstad. ‘Het gebeurt niet vaak,’ zei hij, ‘dat ik op een ochtend door twee broers word opgebeld.’ Theo was per auto van Bonneville (zijn huis ten noorden van Kaapstad) naar Natal gereden, waar de moeder van zijn vrouw Nellie woont. Hij belde Henk en zei: ‘Ik ben nog een derde van wat ik was.’ Henk voegde eraan toe: ‘Ik ben nog twee derde van wat ik was na mijn autoongeluk en operatie.’ Wat hangt mezelf nog boven het hoofd? Ik werd toch wel stil van wat ik over Theo's gezondheid hoorde.

(Wordt vervolgd)

205 Psychology Today, augustus 1989