Memoires 1989-C

[p. 69]

Amsterdam

12 oktober 1989

Amerbos

Lennaert Post haalde me met de auto van Schiphol, maar alles zat dicht. Het kostte een uur om naar huis te komen.

De Klerk heeft Walter Sisulu op vrije voeten gesteld, maar Nelson Mandela blijft nog vastzitten. Intussen heeft hij bisschop Desmond Tutu, dominee Allan Boesak en dominee Frank Chikane ontvangen voor een gesprek over de toekomst van het land. Zijn verzoeningsgezindheid gaat wel erg ver. Het is waarschijnlijk de enige manier. Tutu liet na afloop weten ‘ontevreden’ te zijn met de ontmoeting. Den Haag maakte bekend dat er geen eenzijdig sancties tegen Pretoria zullen worden ondernomen.

Intussen heeft weer eens een medewerker van het Komitee Zuidelijk Afrika van Sietse Bosgra, ditmaal Kees de Pater, een zeskoloms artikel op de opiniepagina van nrc Handelsblad mogen schrijven, omdat deze heren ernstig twijfelen aan de bedoelingen van F.W. de Klerk om Zuid-Afrika werkelijk te hervormen. Ondanks het feit dat hoofdredacteur Wout Woltz in diens onnaspeurlijke wijsheid mij liet weten geen contacten meer met me te willen onderhouden, heb ik hem toch maar weer eens een briefje geschreven. Nu met de vraag waarom zijn krant iedere keer door de anti-apartheidlobby mag worden ingezet om propaganda te maken. ‘En dan schrijf je mij, die in drie jaar zes reizen naar dat land maakte dat het slecht voor je krant zou zijn als je mij over mijn ervaringen bijvoorbeeld in de townships zou laten schrijven.’

13 oktober 1989

Bij het geruststellen van Berties moeder dat hij het prima maakt, liet ik me ontvallen dat hij maandelijks 10.000 dollar verdient. Ik ken haar al 39 jaar en ben erg op haar gesteld, maar toen zij antwoordde: ‘Als dat waar is brengt hij wel altijd een heel klein cadeautje voor me mee,’ schrok ik me een ongeluk. Het is zogenaamd een grapje, maar toch, nee.

Adriaan van Dis is in Namibië en schreef twee pagina's over

[p. 70]

zijn ervaringen.⁹¹ Frits Abrahams interviewde professor Jan Bank in Leiden over historici, de Volkskrant en de Indonesische Revolutie.⁹² Hij is 49 jaar en zegt probleemloos van de journalistiek naar de meest prestigieuze leerstoel van het land in de geschiedwetenschap te zijn overgestapt. Help het je geloven. Hij werd beloond, omdat hij altijd een brave, bruikbare journalist is geweest die niet tegen heilige huisjes schopte. Een deskundige die in 1989 beweert dat Willem Drees bij het dekoloniseren meer bereikte dan Wim Schermerhorn, heeft van wat in Indonesië speelde (na 1945) weinig tot niets begrepen. Wanneer Abrahams Bank voorhoudt dat hij zich van een moreel oordeel onthoudt over de houding van Den Haag na 1945, terwijl andere publicisten over ‘onwetendheid’ en ‘wereldvreemdheid’ spreken, antwoordt de ‘wereldvreemde’ kletskous Bank:

Een professor, die Hofland aanhaalt vanwege een ‘heel inspirerend pamflet’, die zou beter in rang naar docent kunnen worden teruggezet, of nog liever terug worden gezonden naar de stal van Harry Lockefeer bij de Volkskrant. Die mijnheer hoort in Leiden niet thuis.⁹³

De wijze waarop George Bush een persconferentie geeft, is eigenlijk een schandaal. Hij laat openlijk zien geen zin te hebben om vragen te moeten beantwoorden. Hij trommelt ongeduldig met de vingers op het spreekgestoelte en geeft waardeloze antwoorden. Hoe meer men hem over Panama doorvraagt, des te duidelijker hij te kennen geeft dat generaal Noriega voor de rechter moet worden gebracht. Hij zegt vroeger eens vanwege

91 NRC Handelsblad, 7 oktober 1989.

92 NRC Handelsblad, 30 september 1989.

93 In 1995 was Bank een van de drie eminente hoogleraren die Beatrix adviseerden vooral een staatsbezoek aan Suharto te brengen. Zij zou in Djakarta het belangrijkste blauwtje lopen uit haar officiële leven.

[p. 71]

opwinding een maagzweer te hebben gehad, maar nu heeft hij zijn temperament prima onder controle. En inderdaad, hij sluit niet uit dat Washington het leger tegen Noriega zal gaan inzetten. Dat zou idioot zijn, aangezien het in strijd is met alle door de vs getekende en erkende internationale verdragen. Zoiets zou Michail Gorbatsjov eens moeten durven verkondigen, dan zou Amerika op zijn kop staan.

De boys van Nijenrode schreven een nepexcuus brief waarbij het lijkt of drie ondertekenaars door één en dezelfde persoon hun handtekening lieten imiteren.⁹⁴

Er wachtte bij thuiskomst een brief van Peter.⁹⁵

Herman van den Akker (naast hem links Wim Klinkenberg) is afgetreden als voorzitter van de nvj. Jammer. We kenden elkaar sinds de oorlog en het Baarns Lyceum, dus een vertrouwd contact, samen met mijn trouwe vriend Klinkenberg. De 12.028 gulden voor de Jans Rautenbach-affaire is op tijd door de amro naar Barry van der Hoven in Pretoria overgemaakt.

94 Zie bijlage 20.

95 Zie bijlage 21.

[p. 72]

Hier is het zoveelste bewijs van hoe ik financieel naar de ondergang dreef als direct gevolg van de machinaties van Den Haag om mij kapot te krijgen en mij ook in Zuid-Afrika te doen mislukken. Ik moest opnieuw meer geld op mijn huis lenen, zodat verkoop en later overdracht aan de amro onvermijdelijk werd. Ik zal nooit begrijpen dat ik niet eerder doorzien heb welke strategie erachter zat, waarbij Buitenlandse Zaken dertig jaar na de Nieuw-Guineacrisis en mijn geschil met Joseph Luns, ook in Zuid-Afrika hun wraak voortzetten, zoals pas na 1991 tijdens mijn proces tegen de Staat zou blijken. Zoiets gemeens valt ook niet te bedenken, laat staan dat een burger kan bevroeden dat voor het ‘fatsoenlijke’ Den Haag zulk misdadig gedrag normaal is! Dit onder de neus van een parlement met honderden parlementariërs, die daar behoren te zitten, en er voor worden betaald, om erop toe te zien dat dergelijke misdaden niet gebeuren.

14 oktober 1989

Ik belde gisteren naar mevrouw Loembang Tobing op de Surinaamse ambassade, maar zij liet mijn oproep om een gesprek onbeantwoord. Bouterses woord is wet.

Vannacht lang wakker gelegen om na te denken over een oplossing voor mijn geldproblemen.

Het kostte een dag om 78 pagina's van het manuscript met Jan Foudraine te redigeren.

Tien jaar geleden waren er 1,3 miljoen olifanten in de Afrikaanse bossen en velden, nu zijn het er misschien nog 625.000. In Lausanne zijn de ondertekenaars van de Convention on International Trade in Endangered Species (cites) bijeen geweest. Hoe zou men de handel in ivoor ter waarde van honderden miljoenen dollars per jaar tot staan kunnen brengen. In de vs zijn 60.000 biljartballen per jaar nodig en vergeet niet dat piano's en vleugels ivoren toetsen hebben. Vooral in Azië is de vraag naar ivoor hoog. Hong Kong importeerde 521 ton ivoor, oftewel het ivoor dat aan 31.000 olifanten had toebehoord.⁹⁶ Hoe is het mogelijk dat de hoofden van al die mensen die zich hiermee bezig houden - die te vergelijken zijn met de breinen van koppensnellers op Nieuw-Guinea - er niet van zijn te overtuigen hiermee op te houden?

Brunswijk heeft het bauxietdorp Moengo met een legertje van honderd man bezet. Dus het gelazer in Suriname gaat nog steeds door, alsof er nooit een vredesakkoord in Kourou is gesloten.

96 Time, 16 oktober 1989.

[p. 73]

In de polders dacht ik: als Hofland ooit belt moet ik zeggen dat hij eerst maar eens zijn oprechtheid moet bewijzen of zijn beloftes moet nakomen. Aart van der Want kan gelijk hebben. ‘Hofland heeft 1972 nog altijd niet verwerkt,’ zei hij. Weer dreigt een dag weg te waaien. Ik ben bij volle maan heerlijk opnieuw gaan fietsen. Thanks Peter, dat jij me die gewoonte hebt bijgebracht.

15 oktober 1989

Eduard belde op om te vertellen dat hij op zijn reis naar Karachi samenwerkte met een stewardess die de dochter was van Wieb van Pallandt, de ambassadeur in Rome.⁹⁷ Ook heeft Ed Roderick van Voorst ontmoet, die uit Colombo kwam. Small world.⁹⁸

Jan Foudraine bracht me een artikel over Bhagwan Shree Rasjneesh.⁹⁹ Bhagwan heeft natuurlijk gelijk als hij zegt dat niet alleen Rome of Jeruzalem heilige plaatsen zijn, maar dat de hele planeet in dat opzicht heilig is. ‘It is sheer childishness to fight over these problems. My suggestion is very simple,’ aldus de Bhagwan. ‘A holy land is nobody's possession. Anybody can worship (anywhere) and the more people who worship it, the more humanitarian it becomes.’ De man zegt veel zinnige dingen. Ik gaf Amrito (Foudraine) Het dagboek als Camera Obscura mee.

Igor Bubnov.

Mijn goede vriend Igor Bubnov is in Paramaribo opgevolgd door Yuri Dergausov als Sovjetambassadeur.

97 Zijn vader was mijn commandant bij de ondergrondse in de oorlog.

98 Roderick leerde ik bij Quarles van Ufford kennen. Hij was advocaat maar ging als steward werken bij de KLM. Een aantrekkelijke kerel.

99 Osho Times International, 1 november 1989.

16 oktober 1989

Michail Gorbatsjov heeft Walter Sisulu, nadat hij door De Klerk was vrijgelaten, thuis opgebeld. Absurd gebaar. Wat heeft Gorby ermee te maken, behalve dat diens voorgangers wapens Zuid-Afrika lieten binnenbrengen door types als Klaas de Jonge en consorten.

Ik ontmoette ambassadeur Albert Nothnagel in Den Haag, die me deze keer hartelijk ontving. Ook nieuw dus. Ik overhandigde hem een brief.¹⁰⁰ Het gesprek concentreerde zich met-

100 Zie bijlage 22.

[p. 74]

een op het door Kees Knibbe uit te geven manuscript, waarvan zij een aantal passages, vooral ten aanzien van Tutu en Boesak (Beyers Naudé hinderde blijkbaar niet), te hard vonden. Ik reageerde niet en dacht: let us cross that bridge later. We spraken af dat ik samen met Roy Sherwood donderdag nog eens door het hele manuscript zou lopen.

Over het bezoek van de burgemeesters zei Nothnagel dat Nelson Botile was tegengevallen, maar dat Matilda Mothlaping de ster van het (door mij bijeengebrachte) gezelschap was gebleken. Zij was van Amsterdam naar de vs gevlogen. Er waren vragen in het parlement gesteld waarom men de zwarte burgemeesters visa voor Nederland had verstrekt. Ze hebben dus toch visa gekregen, wat me meevalt. Sherwood zei dat er veel minnen, maar ook veel plussen waren geweest, die het overigens in het eindoordeel hadden gewonnen. De ambassadeur voegde toe dat het experiment ‘een klomp geld’ had gekost. Hij stelde zich (nota bene) op het standpunt dat wanneer de ambassade 1.000 exemplaren van mijn boek ging aanschaffen, dit hem ‘het recht’ gaf om bepaalde wijzigingen en omissies te kunnen voorstellen.

De kwestie van John van Haagen en het verwekken van een zoon bij de vrouw van zijn oudste zoon, houdt me veel bezig. Ik zal het nooit ofte nimmer meer over het hoofd kunnen zien. Misschien zie ik hem wel nooit meer terug. Je houdt uiteindelijk niemand over, zoals mam altijd zei. Misschien zullen alleen Peter en Eduard uiteindelijk tot het einde blijven.

17 oktober 1989

Gorbatsjov heeft Jeltsin op het matje geroepen omdat hij een zogenaamde moordaanslag op zichzelf in elkaar zou hebben gezet. Hij had de politie gemeld dat onbekenden hem een zak over zijn hoofd hadden gedaan, hem hadden geslagen, in een auto hadden gesleurd en hem in de rivier de Moskva hadden gegooid. Jeltsin had zich volgens de minister van Binnenlandse Zaken drijfnat op een politiebureau gemeld. Gorbatsjov wilde weten of het om een grap ging of om een criminele daad. Dit ook omdat het overmatig drankgebruik van Jeltsin al eerder aanleiding tot keet was geweest. Na het gesprek van Jeltsin met Gorbatsjov, verklaarde de laatste slechts dat de zaak van de moordaanslag was afgesloten.

Vanmorgen opende ik mijn ogen en wie stond er aan mijn bed? Eduard. Hij had geroepen ‘anyone home’ maar ik sliep als een blok. Ook omdat ik weer van 04:00 tot 05:00 uur wakker had gelegen, piekerend over de geldproblemen. Hij had een gigan-

[p. 75]

tische, mooie bos witte herfstchrysanten meegebracht. Hij rangschikte ze zorgvuldig in de vaas van mam.

Aan het Foudraine-manuscript gewerkt.

Oud-president Ronald Reagan en Nancy zijn bereid een bezoekje aan Japan af te leggen voor een honorarium van twee miljoen dollar.¹⁰¹ Niemand stoort zich nog aan een dergelijk corrupt denken meer.

101 Newsweek, 23 oktober 1989.

18 oktober 1989

Ik overlegde met André Haakmat hoe ik de 72.500 gulden van Suriname met spoed zou kunnen innen. Hij had zelf advocaat Ritter indertijd tot auditeur-fiscaal van het bijzondere gerechtshof benoemd. Hij adviseerde desnoods Ritter te bellen snel actie te ondernemen of anders advocaat John Kraag inschakelen. Ik lag weer lang wakker en als het zo doorgaat breekt het geldprobleem me nog op.

Er arriveerde een nare brief van Theo. Zijn gezondheid is verder achteruit gegaan. Hij zegt dringend de 20.000 gulden, die hij voorschoot voor de uitgave van deel iii en iv van mijn Memoires, nodig te hebben.¹⁰² Dat komt er nu dus ook nog bij. Ik moet zeggen, toen ik hoorde dat hij zijn geheugen had verloren, was ik in tranen, maar dit ultimatum van vandaag maakte me echter ijskoud tegenover hem. Misschien tast zijn ziekte ook zijn gemoedstoestand aan. Theo moet hebben gedacht, toen hij een brief van me uit New York kreeg: waarom betaalt hij mij niet eerst? Het blijft een afschuwelijk dieptepunt waar ik nu, ook met hem, in zit. Ik heb hem meteen een brief terug gestuurd.¹⁰³

102 Zie bijlage 23.

103 Zie bijlage 24.

19 oktober 1989

Het wereldcongres van psychiaters heeft de Sovjet Unie weer als lid toegelaten. Er stemden 291 psychiaters voor, 45 tegen en 19 mind doctors onthielden zich van stemming. Ik zie dat de Nederlandse delegatie onder leiding van R. ten Doesschate in Athene tegen toetreding van de Sovjet psychiaters tot de World Psychiatric Association (wpa) heeft gestemd. Altijd lopen we aan de leiband van Amerika, ook hier weer.

nrc Handelsblad meldt dat kerken hier steeds meer neigen om toekomstige dominees aan een psychologische test te onderwerpen. Dit zou bedoeld zijn om problemen tussen predikanten en kerkraden te helpen voorkomen. Ik zou zeggen, als je

[p. 76]

toch aan het testen ben, zoek dan meteen uit wat de reden is dat de betreffende heer of dame meent in de geloofswereld te moeten stappen.

De goden zijn onvoorspelbaar. Dirk Keijer belde en zei: ‘We moeten nu in Zuid-Afrika gaan beginnen. Ik ga generaal Du Toit bellen.’ Na enig over en weer bellen was de datum van 13 november voor een ontmoeting tussen hen beiden geprikt. Daar moet ik dus bij zijn. Ik betrapte me erop dat ik mijn handen vouwde in dankbaarheid voor dit vooruitzicht. Ik was er uitgelaten door en belde Eduard. Die reageerde koeltjes: ‘Willem, zijn er al handtekeningen gezet?’ Alles ziet er meteen zo anders uit bij positief nieuws.

Ik bracht een bezoek aan Carel en Liny Enkelaar (bracht roosjes voor haar mee). Hij is toch wat ouwehoerderig geworden. Op kasteel Oud-Wassenaar had hij bij een klm-viering, Lubbers, Orlandini, De Soete, Van der Klugt, en de haute volée van het bedrijfsleven ontmoet.

Ik kreeg een kaartje van Mimi Hofland vanuit New York. Ze vond het jammer dat we elkaar niet meer konden ontmoeten in New York.

20 oktober 1989

Na gedroomd te hebben dat ik overal Eduard zocht (gisteravond liepen we elkaar bij Djanoko mis), kwam er een groep flamingo's in beeld die overvlogen. Maar er volgde een even grote groep aasgieren, zoals ik ze laatst in het Krugerpark heb gezien. De roofvogels gristen de mooie flamingo's uit de lucht door hen van onderen met hun kromme snavels vast te pakken, waarop de flamingo's veranderden in beautiful young men. De gieren bleven gieren. Afschuwelijk. Een mooie zwarte jongen begon te spreken tegen de aasgier die hem beet had, waarop de roofvogel zijn bek opendeed. Ik zie nog de glimlach op het gezicht van de jongen. Maar ik herinner me ook de angst op de gezichten van de andere jonge kerels, die geëscorteerd door een of meerdere aasgieren naar beneden daalden to be torn apart and eaten alive. Ik moet dit aan Peter zenden, want ik werd totaal angstig wakker. Ik schreef meteen een en ander op om het niet te vergeten.

Michail Gorbatsjov heeft bij Pravda ingegrepen en Viktor Afanasjev ontslagen, die in de Volkskrant door André Roelofs als ‘aartsconservatief’ werd neergezet, wat lulkoek is, zoals ik uit de eerste hand weet. Afanasjev wordt door Ivan Frolov, iemand uit de persoonlijk staf van Gorbatsjov opgevolgd. Ik denk dat Gorbatsjov Afanasjev heeft ontslagen vanwege diens

[p. 77]

ongezouten kritiek op het hervormingsbeleid dat volgens hem te chaotisch verloopt. Het lijkt weer op een onbesuisde daad van Gorbatsjov. cnn meldde dat de president de betrokken journalisten had bijeengeroepen en enorm boos was geweest. Gorbatsjov is te dikwijls boos. De man is eigenlijk een wandelende tragedie. Zijn uitgangspunten dat er wat moest gebeuren, waren juist, maar hij is niet de leider geweest die wist hoe dit te hanteren.

Theo Cammann gaat het uitstekend.¹⁰⁴ Hij reed me vandaag bijna van de sokken in een Volkswagen met vier deuren. Hij woont op de Brouwersgracht en werkt. Zal dit Peter schrijven. Ik lunchte met advocaat Boukema maar het leidde tot niets. Hij zegt niets meer in de Suriname-zaak te kunnen doen. Hij suggereerde me commandant Chas Mijnals te vragen of hij het openstaande bedrag door iemand ter plekke (bijvoorbeeld advocaat Ritter) kan laten innen, tegen tien procent van het bedrag, dus 7.200 gulden. Ik heb Mijnals een aangetekende brief geschreven.¹⁰⁵ Op hoop van zegen.

104 Theo Cammann was een studievriend van Peter. Zie Memoires 1972-1973.

105 Zie bijlage 25.

21 oktober 1989

Ik ben boos op broer Theo. Al begrijp ik wel dat hij geld wil zien. Maar wat heeft hij precies? Zou het slecht met hem gaan, want soms is het of ik dat voel. Het geeft me the creeps. Hij zegt ook nooit iets.

De ncrv toont weer eens een lange film over Zuid-Afrika, die een totaal verwrongen beeld van de werkelijkheid geeft. Hoe kan het ook anders? De vaste propagandanummers, Tutu, Boesak en Beyers Naudé worden weer opgevoerd. Rene Eijbersen heeft de klus weer geklaard en ziet trots terug op zijn werk.

Het is een bloot feit dat Joden, hier of elders, een dermate gevoeligheid aan de dag leggen voor mogelijke beledigingen door niet-Joden, dat je je afvraagt of ze niet het tegenovergestelde bereiken van wat ze beogen. Ambassadeur Jan-Willem Semeijns de Vries van Doesburgh (die moet de namen van twee grootmoeders hebben bijgekocht) hield een toespraak ter gelegenheid van de onthulling van een monument ter nagedachtenis van Joodse oorlogsslachtoffers in Szczedrzyk (zou nrc Handelsblad het juist spellen?) in Polen. Hij betrok in zijn speechje de rel over het Karmelietessenklooster bij Auschwitz, alsmede dat in reactie op die rel Joden in Nederland een auto met een davidster voor het huis van de pauselijke nuntius had-

[p. 78]

den geplaatst. Aanwezige Joden voelden zich onmiddellijk gekwetst en de ambassadeur bood zijn excuses aan.

Harm van den Berg en Robert van de Roer lijken over opvallend uitstekende contacten met de bvd te beschikken. Zij publiceren ‘een feitelijk dagrapport van een Sovjetspion in Nederland’.¹⁰⁶ Het vult vrijwel twee pagina's van de kwaliteitskrant ‘bij uitstek’. Het kan niet anders dan dat ‘de informatie’ hen door de bvd werd toegespeeld. Onbegrijpelijk. Waar in de vs al vijftien jaar geleden onderzoek werd verricht welke journalisten ‘samenwerkten’ met de inlichtingendiensten, moet een dergelijk spoorzoeken naar onrechtmatig overheidsoptreden te Madurodam nog beginnen.

Hoe kwamen Van de Roer en Van den Berg aan deze kaart? Het schijnt dat de laatjes van het kgb hoofdkwartier in Moskou gemakkelijker toegankelijk zijn geworden. Andere met de

106 NRC Handelsblad, 21 oktober 1989.

[p. 79]

geheime diensten ‘samenwerkende’ journalisten als Wibo van de Linde en Robert Kroon, die zo zeker wisten dat ik met de kgb koningin Juliana weg wilde hebben, zouden nu eens aan de hand van kgb-dossiers - zoals Van de Roer en Van den Berg in handen kregen - moeten gaan bewijzen dat ze gelijk hadden. Dat doen ze niet, want ze weten dat ze onzin produceerden.

22 oktober 1989

Het liefste zou ik in mijn heerlijke werkkamer zijn gebleven, maar ik moest naar Jan Foudraine. We hebben twee uur gewerkt en ik begin hem werkelijk aardig te vinden. Hij kijkt nu ook anders naar mij. We maakten uitstekende vorderingen. Ik wil trouwens snel verder met deel 9 van de Memoires.

Er is een jonge dirigent opgestaan: de jonge Fin Esa-Pekka Salonen. Hij woont in Los Angeles en dirigeert het San Francisco Symphony Orchestra.

Als ik ga slapen, lig ik lang wakker van mijn geldproblemen. Problemen die met de misrekening uit Paramaribo naar een climax zijn gedreven. Als mijn broer Theo 's avonds in bed ligt, piekert hij hoelang het zal duren voor zijn lichaam het zal begeven, dat tegen een massale aanval van een verschrikkelijke ziekte moet knokken.

23 oktober 1989

Ik luisterde naar een gesprek op de bbc met een Britse schrijver, die zei in een ‘perpetual rage’ te verkeren, uit angst dat er niet genoeg tijd zou zijn om alles te doen wat hij wil doen, om te lezen wat hij wil lezen en om vervolgens alles tijdig te verwerken ten bate van nieuwe boeken.

Ik kan me hier wel iets bij voorstellen. Ik werk, werk, werk om mijn Memoires hopelijk op tijd af te krijgen (en luister erbij naar de Vespers van Rachmaninoff). Ik heb nu januari 1967 bereikt. Ik weet dat wanneer Eduard het huis binnenkomt en op de fruitschaal een banaan ziet liggen, hij er altijd een neemt. Ik zorg dus dat ze er zijn.

Casper en Carine van den Wall Bake hebben een huis gekocht aan de Beethovenlaan in Bilthoven, schuin tegenover het huis waar Wicher en Hetty de Marees van Swinderen in de oorlog woonden.

[p. 80]

24 oktober 1989

Lex Poslavsky, die ik het eerste gedeelte van mijn komende boek met Jan Foudraine stuurde, zegt de tekst ‘verfrissend’ te vinden. Toch is het Peter die me het meest aanmoedigt dit project door te zetten. Ik belde Wim Hazeu, die ik het halve manuscript ook had gestuurd. Hij zei over mij verbaasd te zijn geweest en vond de tekst interessant. Hazeu zei ook dat Hofland langzamerhand maniakaal op mij reageerde. ‘Als zijn pen bij jouw naam komt, moet hij eerst naar de wc.’ Hazeu vond dat ik lang en intensief genoeg moeite had genomen om weer met Hofland op een lijn te komen. Ook Poslavsky is het daar mee eens. Hij schreef me 22 oktober 1.1.:

Henk Hofland, ja, je komt één of twee mensen tegen die je in een vele jaren durend contact als vriend hebt beschouwd, maar... geen vriend was, zelfs al deed hij onderweg goede dingen voor je. Ik heb zelf ook zo'n ervaring gehad. De enige mogelijkheid is: kappen and become a wiser, hurt and sadder man.

Ik schreef Peter een briefje hoe dankbaar ik was voor zijn advies om op het voorstel van Amrito (Foudraine) in te gaan en een boek met hem te schrijven. Ik meen dit. Zou ik zonder de duw van Peter dit hebben gedaan? Ik weet wel zeker van niet. Mijn vriend Paul Nitze waarschuwt op cnn dat hij van mening is dat George Bush teveel zijn kaarten op Michail Gorbatsjov zet, zoals de Amerikanen vroeger de sjah van Iran of Tsjang Kai-Sjek steunden en altijd weer op het verkeerde paard wedden. Nitze heeft een boek geschreven, From Hiroshima to Glasnost.¹⁰⁷ Aansluitend zegt een Sovjetjournalist dat de woedeaanvallen van Gorbatsjov begrijpelijk zijn, want hij staat onder grote druk. Het gaat in dit geval echter veel verder. De man is ongeschikt voor de taak die hij zichzelf stelde.

Op de fiets in de polders kreeg ik tranen in mijn ogen toen ik dacht aan Hendrik in Kaapstad. Toen ik thuiskwam heb ik hem wel tien minuten gebeld. Hij zei dat hij ‘ondergesneeuwd’ was door mijn vele brieven en informatie. Ook had hij mijn brief dat het slechter ging met de gezondheid van Theo goed overdacht. Hij had onze broer meteen geschreven de zaak in Zwitserland onmiddellijk te sluiten en de jaren die hem nog waren gegund in rust aan de Kaap te komen doorbrengen. Theo had echter geantwoord: ‘Over vier jaar.’ Henk was van

107 Paul Nitze, From Hiroshima to Glasnost: At the Center of Decision: A Memoir, Grove/Atlantic, New York, 1989.

[p. 81]

mening dat Theo naar zijn artsen had moeten luisteren en dat noch hij, noch ik nog iets kon doen om hem te helpen.

Later belde Casper van den Wall Bake dat Luns weer eens op televisie was en zojuist president Sukarno van Indonesië ‘een schandelijk product’ had genoemd. Ook sprak hij laatdunkend over de verschillende echtgenotes van Bung Karno, omdat deze Hollandse boer altijd weer vergeet dat islamieten het de gewoonste zaak van de wereld vinden meer dan een vrouw te hebben. Je hoort Westerse critici nooit over de veertig vrouwen van de koning van Saoedi-Arabië spreken, omdat zij de controle over diens oliebronnen vooralsnog willen behouden. Casper vertelde dat oud-ambassadeur Edy Korthals Altes, die ook in het programma aanwezig was, op sommige momenten bezorgd vanwege de uitlatingen van Luns had gekeken. Er werd ook over ontwapening gesproken. Toen ik het toestel aanzette, was Korthals Altes, die uit protest tegen het beleid van de regering inzake ontwapening in 1986 aftrad als ambassadeur te Madrid, lucide en duidelijk aan het woord, dit in tegenstelling tot de opgeblazen humbug van de zichzelf nog altijd overschattende Luns.

Ik sta nu 214.000 gulden rood. De amro waarschuwt dat bij 225.000 gulden Amerbos zal worden verkocht.

25 oktober 1989

Ik werk aan deel 9 van de Memoires en las de erge lieve brieven van mam terug. Ook Bung Karno is toch heel belangrijk in mijn leven geweest. Jan Foudraine belde. Het dagboek als Camera Obscura is een uniek boekje, maar ik ‘lecture’ teveel en ben ook te fel, wat lezers afstoot.

Ik vond bij Broekman en van Poppel de Liszt-bewerking van Schuberts Leise flehen meine Lieder, maar de prijs was 74 gulden. Dus nog maar even niet gekocht. Jammer.

Ik sprak anderhalf uur met de Amerikaanse consul Robert Faucher, die ik in Leiden bij het studentenforum had ontmoet. Ik heb me schor gesproken over hoe ik meende dat Washington met Desi Bouterse zou moeten omspringen. Omdat Faucher in Paramaribo op de ambassade heeft gediend, wist hij waar ik over sprak. Hij kon bijvoorbeeld luitenant Christopher meteen plaatsen en wist welke functie hij bij Bouterse vervulde. Ik voorspelde dat Bouterse in 1990 de zaak weer zou overnemen¹⁰⁸ en dat het nuttig zou zijn voordien de contacten met hem te herstellen. Bijvoorbeeld door Sol Linowitz, die bij de

108 Dat zou echter nog bijna tien jaar duren.

[p. 82]

onderhandelingen over het Panamakanaal samen met ambassadeur Ellsworth Bunker een belangrijke rol speelde, onder vier ogen met Bouterse te laten parlevinken. Ik zei het voor mogelijk te houden dat Suriname met Bouterse, in de voetsporen zou kunnen treden van diens vriend Jerry Rawlings in Ghana, waardoor Desi handelbaar en bruikbaar zou blijken te zijn. Ik legde uit dat Den Haag niet anders deed dan Bouterse opzettelijk op stang jagen, en dat hij daar soms wel eens intrapte. Ik zei dat jammer te vinden omdat ik hem zag als de enige leider van zijn generatie die dit buurlandje van Brazilië bij elkaar kan houden. Ik zei dat er nu drie verzetsgroepen in dit landje opereerden, wat Bouterse indien gewenst het alibi zou kunnen verschaffen de zaak opnieuw met een coup over te nemen om daarmee de nationale integriteit van Suriname te garanderen. Ik zegde toe bereid te zijn naar Paramaribo te gaan en Bouterse voor te bereiden op ‘hoog bezoek’ uit Washington ‘en dan zal er een nieuw plaatje ontstaan’.

‘But how will The Hague react,’ vroeg Faucher.

‘Fuck The Hague,’ zei ik, ‘they are in the process of forming a government and all they talk about is tv10.’

Dirk Keijer zei aan de telefoon dat hij op dit moment niet met 10.000 gulden kon bijspringen, maar zegde toe dit met Kerstmis wel te kunnen.

Ernst van der Beugel gaf Jan Fred, de zoon van de beroemde Harry van Wijnen, een interview van twee hele pagina's in Vrij Nederland.¹⁰⁹ Dit was voor de tegenwoordig Leidse professor een fluitje van een cent, want Van Wijnen junior wist meestal niet waar Van der Beugel over babbelde. Ik heb in reactie een brief gezonden, maar zal deze worden geplaatst?¹¹⁰ Het blijft knokken tegen de bierkaai.

Max van Weezel publiceert aanvullend een kletsverhaal in Vrij Nederland in verband met de kabinetsformatie: ‘Er blijken vele Wim Koks te bestaan, die allemaal evenveel lof krijgen toegezwaaid, de evenwichtskunstenaar, die de fnv bij elkaar hield, de beginselvaste socialist, de pragmaticus die zaken deed met de ondernemers, de compromissensluiter die zelfs de rechtervleu-

109 Vrij Nederland, 28 oktober 1989.

110 Zie bijlage 26.

[p. 83]

gel van het cda vertrouwen inboezemt. Het lijkt wel een nieuwe trend: dol op Wim Kok. Maar wat zijn Koks kwaliteiten? Hoe pakt de PvdA-onderhandelaar het bij deze kabinetsformatie aan? Kan hij wel tegen Lubbers op?’ Van Weezel zeurt dan verder over de vraag: wat is het geheim van Kok? Het zou me niet verwonderen wanneer deze mijnheer er het antwoord zelf niet op weet.

Newsweek stelt de vraag of de communisten in Hongarije in staat zijn zichzelf opnieuw uit te vinden.¹¹¹ Omdat het marxisme pas in 1945 werd ingevoerd, is er wel degelijk een kans dat het lukt.

De eerste peperdure Sinterklaasreclame valt reeds in de brievenbus. Zegeningen van de welvaartsmaatschappij.

Ik kreeg een lieve brief van Monique de Bissy, de weduwe van Wonk Schimmelpenninck, met een trieste foto ingesloten.¹¹² Ik zal de hulp inroepen van mijn vriend generaal Knulst om de ‘maat’ van Wonk te vinden.

111 Newsweek, 23 oktober 1989.

112 Zie bijlage 27.

26 oktober 1989

Lag weer om 03:00 uur wakker, piekeren over geld en toekomstproblemen. Heb al twee dagen hoofdpijn, op zichzelf uniek. Om 04:30 uur ben ik naar beneden gegaan en heb twaalf personen geschreven over mijn Surinaamse claim.¹¹³

Aardige brief van Jabulani Patose uit Sebokeng met berichten over hoe het met onze vriend, burgemeester Samuel Kolisang gaat.¹¹⁴

Ontmoette advocaat Vermeulen, die zei overtuigd te zijn dat de ‘zwarte pieten’ in Suriname me niet zouden betalen. ‘Ze zijn gewoon bezig wraak te nemen op het kolonialisme.’ Wanneer ik hem de openstaande rekening van bijna 10.000 gulden zou betalen (wat dus niet kan) zou hij voor me in Paramaribo procederen.

Op de Zuid-Afrikaanse ambassade liep ik met Roy Sherwood het manuscript van mijn boek door. Eigenlijk ging het er hem blijkbaar voornamelijk om, wat ik over Tutu berichtte af te zwakken. Er mocht niet in dat men zich onder het zwarte deel van de bevolking dikwijls afvroeg of Tutu een geheim contract met Pretoria had. Intussen is mijn visum voor Zuid-Afrika weer in orde, dus het ziet ernaar uit dat ik kan vertrekken.

De schrijfster Mary McCarthy (77) is overleden. Ik interview-

113 Zie bijlage 28.

114 Zie bijlage 29.

[p. 84]

de haar eens in Parijs, maar had geen echt contact met deze dame.

27 oktober 1989

Ik verlies toch erg veel tijd met bijkomstigheden, mede als direct gevolg van de permanente sabotage vanuit Den Haag.

Kreeg een lieve brief van Karina Sukarno.¹¹⁵

Lucas Ligtenberg schrijft over het boek Over en weer, de briefwisseling van Jan Paul Franssens met Henk Hofland.¹¹⁶ Hij slooft zich uit de lezers te bewijzen dat Henk een journalist ‘on the move’ is met brieven uit New York, Warschau, Boekarest en Frankrijk. Henk heeft dertig jaar vrijwel permanent op zijn gat in Amsterdam gezeten. Hij begon in 1984 met zijn eerste reis naar de ussr, een offensief om van het beeld honkvast te zijn geweest, af te komen. Het zal niet eenvoudig zijn, want feiten zijn feiten.

115 Zie bijlage 30.

116 NRC Handelsblad, 27 oktober 1989.

28 oktober 1989

Babette vraagt om mee te doen aan een boek voor Jan Cremers 50ste verjaardag. Prima.

De ambassade van Suriname antwoordt warempel, want ik ken mevrouw Loembang Tobing uitstekend. Ze hebben mijn brief doorgestuurd naar Buitenlandse Zaken in Paramaribo.

Gisteravond luisterden Amrito en ik twee uur naar een bandopname van Krishnamurti. Hij vertelde Osho in Poona over ons boek te hebben ingelicht. Mijn dagboek omschrijft hij als ‘chip masturbation’. Hij zegt met onze gesprekken meteen aan te sturen op het ontmantelen van mijn ego.

Alle jaren van de Koude Oorlog gedroeg Den Haag zich hysterisch ten opzichte van het binnenlaten van Russen voor zakelijke doeleinden. Als reden werd opgegeven dat ze allemaal kgb-spionnen waren en daarom moesten worden geweerd. In

[p. 85]

werkelijkheid ging het erom dat Washington niet wilde dat Westerse landen zaken met de ussr deden. Zouden de Sovjets vreemde valuta in bezit krijgen, dan zou de welvaart immers toenemen. Waar het om ging, was te bewijzen dat marxismeleninisme een onhaalbare kaart was. Nu vinden Lubbers en Van den Broek het voor het eerst goed dat er drie Sovjetdirecteuren naar hier komen, want de Sovjet Unie is immers toch in ontbinding.

Robert van de Roer en Harm van den Berg - journalisten bij nrc Handelsblad gespecialiseerd in bvd-zaken - weten de lezers dan ook te vertellen dat de bvd nauw bij het onderhavige besluit was betrokken. ‘De Russen wilden graag joint-ventures,’ aldus de woordvoerder van Buitenlandse Zaken tegen twee journalisten die hun huiswerk niet maakten. ‘Die wens hebben we in dit geval uitgevoerd.’ Wat er niet bij wordt gezegd, is dat Sovjetpremier Aleksei Kosygin al in 1974 joint-ventures voorstelde met bedrijven hier, zoals met Shell voor het exploreren van gas en olie in de Zwarte Zee, de Barentszee en de Kaspische Zee. Max van der Stoel hoorde Kosygin aan maar omdat Den Haag instructies uit Washington aanneemt, wist hij dat de Amerikanen dit nooit zouden toestaan en Max verwees het voorstel van de Sovjetpremier naar de prullenmand. Tot ambassadeur Alexander Romanov mij hierover inlichtte en ik via Igor Cornelissen in Vrij Nederland het balletje aan het rollen kon brengen. Maar het bericht werd van hoog tot laag gewoon ontkend en er werd overgegaan tot de orde van de dag. Hier schrijven Van den Berg en Van de Roer uiteraard niet over, al zou de koerswijziging van Den Haag (nu de ussr naar de knoppen gaat en het wel mag van Washington) een uitstekende gelegenheid hebben geboden om aan de zaak uit 1974 te refereren bij het plotseling verlenen van visa aan Sovjetzakenmensen of het toestaan van joint-ventures met de ussr.

De ‘bondgenoten’ in Washington gunden Shell geen jointventures, omdat gewacht moest worden tot de ussr het moment had bereikt met Amerikaanse oliebedrijven in zee te willen gaan. In 1974 was dit wel voor Nederland mogelijk, maar niet voor de vs.

Ik zag de Braziliaanse jongen, Newton terug. Het overtuigde me opnieuw dat de oorspronkelijke beslissing de juiste was, om niet met hem in zee te gaan. Hij wil naar New York en voor dierenarts gaan studeren. Hij vroeg of ik met zijn paspoort een visum voor hem op het Amerikaanse consulaat wilde gaan halen.

[p. 86]

29 oktober 1989

Dewi Sukarno schreef me dat ik Karina nu weer kan bereiken.¹¹⁷ Senator J. William Fulbright bedankte voor de brief die ik hem schreef, naar aanleiding van zijn nieuwe boek.¹¹⁸

Ik schreef Cor Knulst of hij wilde helpen met uitzoeken onder welke omstandigheden Gerard Schimmelpenninck in 1949 op Java sneuvelde.

Het nieuws op cnn is eigenlijk een lange reclame gevuld met de huidige waanzin in de wereld.

Dirk Keijer belde. Hij kan 13 november niet in Pretoria zijn, zoals met Du Toit is afgesproken. Dit is afschuwelijk, want de generaal heeft een boel belangrijke afspraken gemaakt. Waar is Keijer in godsnaam mee bezig? Is hij toch doelgericht mijn Zuid-Afrikaanse contacten aan het vernietigen, zoals hij dit in Suriname voor elkaar kreeg?

Denise de Hart belde. Zij vond het een schandaal dat de regering in Paramaribo mij niet betaalde en ik me daarom in de grootst mogelijke financiële problemen bevond. ‘Iedereen daar weet dat ze jou dat geld schuldig zijn, het is een stelletje zakken.’ ‘Soep met balletjes,’ antwoordde ik.

‘Zonder balletjes,’ antwoordde zij ad rem.

Er was een begrafenis op televisie, wat me deed realiseren dat als ik vandaag dood zou vallen, er misschien zelfs geen geld voor een teraardebestelling zou zijn. Laatst vond ik een document dat mijn vader een nalatenschap had van 10.000 gulden. Ons familiegeld was van mam. Hij heeft wel zijn eigen begrafenis kunnen betalen. Hij wilde dood, want hij had geen eigen geld meer. Zijn inkomen als commissaris van de acf was geschrapt, want hij was te oud om die functie te blijven vervullen. Zijn functie als president-commissaris had hij al enige tijd daarvoor moeten opgeven, ik geloof toen hij zeventig werd. Hij wilde dood en ging dood, te oud om nog eigen geld te verdienen. Vreselijk. Godzijdank weet je niet hoe je eigen einde zal verlopen.

117 Zie bijlage 31.

118 Brief d.d. 23 oktober 1989.

30 oktober 1989

Ik kreeg een brief van Jabulani. Op de enveloppe een postzegel met de kop van De Klerk erop. Daar heeft ie dus al voor gezorgd.

Ze zijn allemaal hetzelfde. Ze spelen aap met mooie jongen om in een goed blaadje te komen, maar hebben niet de ruggegraat om nee te zeggen.

[p. 87]

Haakmat belde dat hij gehoord had dat er een zending wapens van Antwerpen naar Suriname zal worden verscheept. Wat nou als die bij Daimler-Puch zijn besteld? Ik stuurde meteen een brief aan Korlath, want van Cranendonk hoor ik ook niets meer.

nrc Handelsblad publiceerde een interview met Thatcher. Ik vind het een ordinair mens, maar ze zegt wel goede dingen. Ze kwam in een soort Adriaan van Dis-situatie terecht met interviewer Brian Walden, die ik een aanfluiting voor het vak vind. Deel ix van de Memoires is klaar. Begin meteen aan deel x.

31 oktober 1989

Een ellendige mug heeft mijn hele nacht verpest. Vanmorgen heb ik hem gevonden en doodgemept.

Kees Knibbe is gisteren door Albert Nothnagel - en Roy Sherwood - ontvangen voor de lunch. Hij belde om te vertellen dat hij Nothnagel compleet walgelijk vindt, wat me nauwelijks verwondert, want de man is een Afrikaner Boer en zijn gedrag heeft met diplomatie niets te maken. ‘Ik heb hem gezegd dat de publieke opinie hier bij Sharpville is blijven steken, dus dat jouw reportage een nuttige functie heeft,’ aldus Knibbe. Kennelijk zit Nothnagel op een mij vijandige lijn.¹¹⁹ Ik schreef Du Toit over deze ontwikkeling en vroeg hem dit met Gerrit Olivier op Buitenlandse Zaken in Pretoria te bespreken.

Mijn vrienden, de kerkleiders in Crossroads, zonden het augustusnummer van hun kerkblad, wccc News.

Het team Van de Roer en Van den Berg schijnt een permanent lijntje naar de bvd te hebben. Vandaag meldt het duo dat minister Kees van Dijk van Binnenlandse Zaken opzettelijk heeft verzwegen ruim een jaar bvd-docent te zijn geweest en inlichtingenambtenaren les heeft gegeven in maatschappijleer, economie en politiek. En toen Van Dijk (nu demissionair minister) bij de bvd in dienst kwam, liet hij achterwege te vermelden vier jaar bij een bank in Zuid-Afrika te hebben gewerkt. De vraag zou gesteld moeten worden wie er belang bij heeft op dit moment deze journalisten te tippen en de zaak op de voorpagina van nrc Handelsblad vermeld te krijgen.

Rik van Dam, het vriendje van uitgever Johan Polak, kwam naar Amerbos en herbevestigde hoe hij op Peter is gesteld. Hij blijft wel aantrekkelijk; zou hebben gekund.

In Thermos kwam ik Cor Al - medewerker van Sonja Barend - tegen. Ik vroeg hem waarom Sonja doet of ik niet meer be-

119 Pas een decennium later zou ik ontdekken hoe Den Haag de man omturnde tegen mij.

[p. 88]

sta. ‘Zij kan jou niet aan dus zet zij er een streep onder. Ze neemt alleen mensen in haar show die zij kan afkappen.’ Hij sprak eigenlijk nogal laatdunkend over haar. ‘Dus haar bemoedigende brief betekende niet dat we weer eens een programma zullen maken,’ vroeg ik.

‘Nee,’ zei Cor, ‘dat is zo haar manier om antwoord te geven. Dan is voor haar gevoel althans de kous af.’

1 november 1989

Denise de Hart, inmiddels 75 jaar oud, zei: ‘Mannen zijn de ramp van de wereld.’

‘Nou,’ antwoordde ik haar per telefoon, ‘ik vind dames juist nogal incourante artikelen.’

‘Als je nu hier had gezeten Willem, zou je een bloedneus hebben gehad.’ Denise blijft een pittige Surinaamse dame. Ze gaat Desi Bouterse bellen. Ze had op televisie gezien dat de grand old man der Hindoestaanse gemeenschap, Jagernath Lachmon, de vanuit Den Haag ingezette guerrillastrijder Brunswijk had omhelsd en gekust. ‘Vermakelijk,’ was haar commentaar.

‘Diep treurig,’ heb ik geantwoord. Brunswijk wil Bouterse zelf ontmoeten. Dat doet Desi nooit.

De ambassade van Peking in Den Haag was niet van plan om in Leiden te komen discussiëren over wat er op het Plein van de Hemelse Vrede was gebeurd. Waar men wel toe bereid was, is op de ambassade zelf studenten te ontvangen en een uiteenzetting te geven die kon worden aangehoord. Warempel, met een autobus volgeladen is er een stel studenten naar Den Haag gegaan om van persattaché Shen Huiliang te kunnen vernemen wat er (volgens zijn regering) was gebeurd. De schertsvertoning - waar studenten met ruggengraat zich nooit toe zouden hebben geleend - wordt breed uitgemeten in nrc Handelsblad.¹²⁰ Ik heb mijnheer Shen Huiliang geschreven wat voor indruk het op me maakte.¹²¹

120 NRC Handelsblad, 1 november 1989.

121 Zie bijlage 32.

2 november 1989

Vandaag aan het Foudraine-manuscript gewerkt en tussendoor naar tenniswedstrijden gekeken.

Lennaert Post belde dat Hofland op televisie in een forum zat. Ik ken hem al bijna 45 jaar. Henks uitstraling is gewoon naar, en niet een beetje, maar helemaal. Ik heb dit eenvoudig nooit eerder ‘gezien’. Ik stel er geen prijs meer op hem ooit nog een hand te geven.

[p. 89]

Het manuscript met Jan Foudraine is tot en met pagina 115 gereed.

3 november 1989

Hanna de Zantis belde weer. Er zijn veel problemen met Jan Jacob Dólleman. Piet Schaepman - ook een jeugdvriend van haar - komt lunchen op Frymerson. Soms denk ik eraan Hanna hulp te kunnen vragen bij mijn geldproblemen. Bij de amro-Noord sta ik nu 4.000 gulden rood. Ik blijf kalm en stel alles in het werk me niet gek te laten maken. Maar nee, Hanna moet ik erbuiten laten.

Cor Knulst heeft snel gehandeld in mijn verzoek aan de wens van Monique de Bissy tegemoet te komen en te ontdekken wat er zich exact heeft afgespeeld bij het sneuvelen van haar man op Java.¹²²

In het blad van de Nederlands-Zuidafrikaanse Werkgemeenschap is een reportage, met commentaar, verschenen over het bezoek van de zwarte burgemeesters aan Nederland.¹²³

122 Zie bijlage 33.

123 Zuid-Afrika Nú, oktober 1989, zie bijlage 34.

4 november 1989

Trein naar Roermond

Robert Edgerton heeft een boek geschreven over de oorlog tussen de Britten en de Zoeloes in 1879 en de slag om Ulundi, waar tegenwoordig zich het parlement van Gatsha Buthelezi bevindt, en dat ik met Peter heb bezocht.¹²⁴ Toch hadden we voor we daar naartoe reden deze geschiedenis moeten kennen. Ik denk dat je dan met andere ogen om je heen kijkt. De Afrikaanse koek werd bij de Berlijnse Conferentie van 1884-1885 verdeeld.

Het koninkrijk van de Zoeloes strekte zich indertijd uit van de zuidoostelijke kust van het huidige Zuid-Afrika tot de provincies Oranje Vrijstaat en Transvaal. Martin Sommer bewijst de lezers van de Volkskrant een dienst, vooral omdat de meeste mensen naar Zuid-Afrika kijken als één natie, alsof het uit één volk van zwarten zou bestaan, terwijl in werkelijkheid zeker twaalf belangrijke volkeren onder de oranje-blanje-bleu van het land als één grote familie moeten samenwonen.¹²⁵ Mandela behoort tot het vorstenhuis van de Xhosa, Buthelezi is een naast familielid van de koning der Zoeloes. Er wordt vanwege

124 Robert Edgerton, Like Lions They Fought: The Zulu War and the Last Black Empire in South Africa, Free Press, New York, 1988.

125 De Volkskrant, 4 november 1989.

[p. 90]

het anc naar Zuid-Afrika gekeken alsof het ‘dus’ door Mandela (Xhosa) zal worden overgenomen. Dit zal niet zomaar gaan. Welke plaats krijgen de Zoeloes en Gatsha Buthelezi? Jammer genoeg maakt Sommer niet van de gelegenheid gebruik dit zijn lezers aan de hand van het boek van Edgerton uiteen te zetten.

5 november 1989

Sint Odiliënberg

Hanna de Zantis kwam me gisteren in Roermond ophalen. We maakten met de beide honden een heerlijke wandeling van anderhalf uur door de bossen en landerijen die tot haar bezit behoren. Je komt vrijwel geen mensen tegen. We spraken over de situatie met Jan Jacob Dólleman. Ik begrijp niet dat zij niet inziet dat dit hopeloos is. We keken naar tennis toen Jan Jacob arriveerde. Even probeerde hij een toon tegen me aan te slaan, zoals ik begrijp dat hij voortdurend doet tegen zijn moeder Cila Schimmelpenninck. Dat pikte ik niet en ik veegde meteen de vloer met hem aan.

Ik drong er sterk op aan gewoon in de keuken het avondeten te serveren, maar zij voelden later beiden dat dit een fout was, want, zo meenden zij, een zeker decorum was nu eenmaal vereist. Alsjeblieft, ik lap alle decorum aan mijn laars. Ik probeerde voortdurend een positieve indruk van Jan Jacob te krijgen, maar hij mist het een en ander, want hij zit in een zichzelf vergoelijkende droomwereld, mede gebaseerd op wat hij als zijn hoogadellijke afkomst beschouwt, de Schimmelpennincks. Hij lijkt niet in staat zijn werkelijke situatie, namelijk die van een slampamper die op het banksaldo van Hanna leeft, onder ogen te zien. Heel jammer, want eigenlijk is het een prima jongen. We hebben tot 02:30 uur met z'n drieën zitten praten.

Vanuit het huis van Hanna belde ik met Piet Schaepman, die tot mijn verbazing vertelde Oorspronkelijk gezicht van Jan Foudraine te hebben gelezen. Zelf was Piet ook eens aan de grens van China bij ‘een verlichte goeroe’ gaan logeren. Hij vond Foudraine een kei en was eens naar Eemnes gereden om hem te ontmoeten.

Trein

Prins Bernhard heeft de oorlog verklaard aan de ivoormaffia.¹²⁶ Hij denkt overigens dat bij een verstandig beleid (wat dus uitgesloten is) over dertig jaar de olifantenkudden in Afrika weer

126 De Telegraaf, 4 november 1989, Karel Passier.

[p. 91]

op peil zouden kunnen zijn. Daar geloof ik niets van. Zo verstandig zijn we niet, dat moet Bernhard nu toch weten. In het gunstigste geval zal men in de 21ste eeuw nog olifanten terugvinden in enkele veredelde Artissen. Ook het Krugerpark zal in 2050 zijn teruggebracht tot de helft om de menselijke ‘kudde’ meer ruimte te verschaffen.

Het valt me op dat er een verwijdering is ontstaan tussen Hans Kombrink en Wim Kok. Hans gaat zelfs de landelijke politiek verlaten. Met hem verliest de PvdA een voortreffelijke man, die naar de top had kunnen gaan. In plaats daarvan gaat Kok omhoog, over wie ik vorig jaar al in Playboy zei dat hij zich tot de grootste kloot in de Tweede Kamer heeft ontpopt. Ik heb Hans geschreven het jammer te vinden en dat de politiek hem gaat missen.

Tegen Leonard Ornstein en Max van Weezel heeft Kombrink gezegd dat hij niet voor niets zeventien jaar in de Tweede Kamer had gezeten, maar dat Wim Kok bij het vormen van een nieuwe regering hem kennelijk aanvankelijk over het hoofd heeft gezien. Tot hij 25 oktober een telefoontje kreeg dat hij staatssecretaris voor Europese Zaken kon worden. Kombrink had minister van Financiën willen worden, maar die post had Kok dus voor zichzelf gereserveerd. Bovendien, het telefoontje van Kok aan Kombrink werd zodanig gevoerd dat het niet alleen slechts twee minuten duurde, maar dat Hans meteen wist dat hij zou weigeren. Kombrink wil eigenlijk niet echt antwoord geven op de vraag of dat alles was wat Kok deed om hem voor de Haagse politiek te behouden.¹²⁷ Mijn achting voor Kombrink - ik ken hen tenslotte beiden - is veel en veel hoger, dan die voor Kok. Kombrink is een rasechte socialistische politicus, Kok is een streber, die er via de politiek denkt te kunnen komen.

Bhagwan werd op de Sovjettelevisie gevraagd wat hij zou doen als Moskou hem zou uitnodigen. ‘Make Revolution,’ was het antwoord, ‘spiritual revolution.’ Wat stoort is het polshorloge van een miljoen aan de pols van de goeroe. Ik ben Jan Foudraine dankbaar dat hij me met deze informatie confronteerd. Zelf raakt hij bij het kijken naar de Bhagwan-video in een soort trance, die ik met de beste wil van de wereld niet kan begrijpen of volgen. Ik liet Jan een kop uit nrc Handelsblad zien van György Konrád, ons geheugen is genezen. ‘Dat kan helemaal niet,’ antwoordde hij, ‘die kakelende kip is niet te genezen.’

127 Vrij Nederland, 4 november 1989.

[p. 92]

Vladimir Horowitz is overleden. Eduardus Halim zal zich dit aantrekken. Halim was Horowtiz' laatste leerling.

Prins Charles en Diana zijn in Indonesië en Suharto liet hen zelf de Borobudur zien.

Er verscheen een zoveelste boek over Bernard Shaw, The Pursuit of Power, door Michael Holroyd.¹²⁸ Martin Koomen begint zijn artikel dat Shaw ‘een uitzonderlijk gecompliceerd man moet zijn geweest.’¹²⁹ Dat kan je wel zeggen. Hij wist echter meer dan anderen enige orde in de chaos van het brein te brengen. Shaw had een ‘buitengewoon treurige jeugd vol ontbering en miskenning. Op het fundament van de ondervonden liefdeloosheid bouwde hij vervolgens een onverwoestbaar optimisme.’ Vraag me af of dit vanzelfsprekend samengaat, misère thuis en optimisme.

Het schijnt dat Shaw vrouwen als niet erg belangrijk heeft beschouwd. Van Denise de Hart zou hij een bloedneus hebben gekregen. Hij had wel oprechte en zelfs hartstochtelijke betrekkingen met dames, maar die betrekkingen ‘zijn vrijwel geheel verstoken gebleven van een fysieke kant.’ Dit laatste begrijp ik uitstekend. Er schuilt immers een vorm van oneerlijkheid in, om een dame te grazen te nemen vanwege de eigen oprisping der hormonen, die vervolgens een totaal andere interpretatie aan die mannelijke omhelzing geeft dan ooit kan zijn bedoeld.

Robert Edgerton raakt dit onderwerp ook even aan in het boek over de Britse oorlog tegen de Zoeloes.

Geen wonder dat Victoriaanse officieren liever met elkaar knoeiden - of met celibataire Zoeloe-gladiatoren - dan dat zij dames meesleepten naar de slagvelden van Natal om aan hun gerief te komen. En wie eenmaal op die toer is gegaan, komt al

128 Michael Holroyd, Bernhard Shaw: The Pursuit of Power: 1898-1918 (Vol. 2), Random House, New York, 1989. Redactie: dit is het tweede deel van de in drie delen verschenen biografie van Bernhard Shaw.

129 Vrij Nederland, 4 november 1989.

[p. 93]

snel tot het inzicht dat de huisje-tuintje-en keuken-formule met het do, re, mi, fa en sol van een gelukkig gezinsleven als recept voor menselijk geluk, eerder een zogenaamde menselijk non-plicht is, die stamt uit een prehistorisch tijdperk en weinig heeft te maken met de realiteit van de 21ste eeuw. Het zou toch prachtig zijn wanneer de mensheid, omdat het verstand de overhand heeft gekregen, zichzelf kan afbouwen door het zich vermenigvuldigen voortaan weer aan de konijnen over te laten? Dan komt ook de okapi van Centraal-Afrika weer in de natuur terug, die Bernhard op dit moment via het Wereld Natuur Fonds probeert te redden. Rousseau constateerde al in 1755 in zijn Discours sur l'origine et les fondements de l'inégalité parmi les hommes, dat wetenschap, kunst en sociale instellingen de mensheid voldoende hadden gecorrumpeerd om te stellen ‘that the natural, or primitive state of man is morally superior to his civilized state.’ Dit constateerde deze Franse filosoof, die om zijn gedachtegoed Parijs moest ontvluchten, nota bene 250 jaar geleden. Rousseau pleitte voor een terugkeer naar de natuurlijke, primitieve mens - een leven dat we in 1989 nog enigszins op Nieuw-Guinea terug kunnen vinden. Omdat dit elders niet meer kan, is de enige overlevingskans voor deze prachtige planeet, wanneer de mens weer van het toneel zou verdwijnen.¹³⁰

Uitgever Bert Bakker ontdekte een boek dat in 1978 in de vs werd gepubliceerd en ik in 1979 in handen kreeg: Homoseksualiteit in het klassieke Griekenland van K.J. Dover.¹³¹

130 De Volkskrant, 4 november 1989.

131 Zie bijlage 35.

6 november 1989

Ton de Kok (cda) heeft ervoor gezorgd dat er 130.000 gulden bijeen werd geschraapt om de gestolen camera van de televisieploeg van Volodja Molchanov te vervangen. De cameramensen komen uit Moskou over om de nieuwe apparatuur op te halen.

Kasper Jansen publiceert lovende artikelen over Vladimir Horowitz. In 1986 en 1987 concerteerde hij nog in het Concertgebouw. Een pianist, maar ook een mens als Horowitz, komt niet meer terug.

In de ddr hebben een miljoen mensen tegen het regime gedemonstreerd. In 1987 riep Ronald Reagan bij de Brandenburger Tor: ‘Mister Gorbachev, open this gate!’ en ‘Mister Gorbachev tear down this wall.’ Erich Honecker antwoordde dat de Muur nog honderd jaar zou blijven staan. Honecker is ver-

[p. 94]

dwenen (sinds 18 oktober 1.1.) en Egon Krenz mag de zaak verder opknappen. Achtentwintig jaar - ik was in Berlijn toen de crisis in 1961 begon, samen met fotograaf Leornard Freed van Magnum - heeft de Muur er gestaan, wat Time omschreef als ‘that 28-mile-long scar through the heart of a once proud European capital.’¹³² Wat me grenzeloos blijft verbazen, is dat Herman van Veen al enige tijd geleden bij Dennis Livson aankondigde dat de ddr op haar kop zou komen te staan.

132 Time, 6 november 1989.

7 november 1989

Ik probeerde Volodja Molchanov te bellen of Livson en ik nog in Moskou werden verwacht. De lijn werd verbroken. Zoveel is er niet veranderd met perestrojka. Livson is woedend dat we weer geen zekerheid hebben.

Hier zou Gorby wel eens gelijk in kunnen hebben. Hij kan geen rechtstreekse draai in de richting van een markteconomie maken, want dan zou er een coup komen. Hij heeft zelfs toegegeven enige tijd de controle over de Sovjeteconomie kwijt te zijn geweest. ‘Desondanks is er geen weg terug,’ aldus Gorbatsjov in gesprek met economen, industriëlen en afgevaardigden van de Opperste Sovjet. Intussen zijn 27.000 mijnwerkers in staking gegaan. De stakers hebben nota bene ‘materiële en technische steun’ van bonden in Engeland en de vs gevraagd. Het nos Journaal meldt dat Desi Bouterse zelf met Ronnie Brunswijk gaat praten. Dat is iets wat ik steeds voor onmogelijk heb gehouden, alhoewel ik het hem al in 1987 adviseerde om te doen. Hij wilde toen eerst Henk Herrenberg erop af sturen. Uiteindelijk wordt Bouterse dus toch zelf de Surinaamse vredesstichter.

Er was een prachtige film op televisie over de rehabilitatie van orang-oetans in Indonesië, waar het wnf en prins Bernhard met trots op kunnen terugzien.

Ik ben geschokt te lezen dat Henk Leffelaar, collega journalist, op zestig jarige leeftijd is overleden. Ik respecteerde hem enorm. In mijn pogingen aangetoond te krijgen dat de bvd

[p. 95]

journalisten ‘gebruikte’, bevestigde hij naar Chicago te zijn nagereisd door een functionaris van de bvd met het aanbod samen te werken om een blad uit te geven dat misleidende informatie over de ussr zou moeten geven, waarvoor hij op een Zwitserse bank zou worden gehonoreerd. Henk leende zich niet tot lezersbedrog, aangezwengeld door spionagediensten. De laatste keer dat ik hem sprak was om me te waarschuwen dat mijn Nijenrode-klasgenoten mij niet meer op reünies wilden zien omdat ik Gerrit Jeelof van Philips in Zaken doen in zijn hemd had gezet (wat hij volgens hen niet verdiende). Nu is Leffelaar er niet meer. Misschien ziet hij boven nu ‘het licht’ en weet eindelijk wie de crook was in de Philips-affaire.

Ik ben nu zover dat ik Peters eerste brief vanuit Oostelbeers (bij Philip Nasta geschreven) heb teruggevonden in mijn dagboek. Ik zend hem een kopie.

8 november 1989

Dirk Keijer laat weten dat hij nog vast zit in Nigeria en over twaalf dagen pas naar Pretoria kan reizen. Dit is niet alleen incorrect tegenover Du Toit, maar waarschijnlijk bovendien een grove leugen. Ik had het kunnen weten. Hij is bezig Zuid-Afrika net zo voor me te verpesten als Suriname. Ik kan alleen mezelf verwijten opnieuw met hem in zee te zijn gegaan.

Pronk van South African Airways zegt dat hij zal regelen dat ik veel bagage kan meenemen: het kleine koffertje van mijn vader gaat mee, de koffer van aartsbisschop Pitirim en nog veel meer bagage is al gepakt.¹³³ Het wordt een kleine verhuizing, want ik heb nu een eigen flat in Circle Court.

Het hele Politbureau in de ddr is afgetreden.

In Moskou is de 72ste verjaardag van de Oktoberrevolutie op traditionele wijze gevierd met de klassieke apparatsjiks van de cpsu op het balkon van het Leninmausoleum - alsof er niets is veranderd. Het plaatje toont aan, met die heren plus gleufhoeden, dat zij volkomen uit de pas zijn met de rest van de wereld. Ik ben naar Eduard gegaan om rijsttafel te eten. Hij had dit uit-

133 De ‘koffer van Pitirim’ kocht ik in Tasjkent toen ik met de aartsbisschop een rondreis maakte langs Russische kerken.

[p. 96]

gebreide gerecht in een grote doos ergens in de Jordaan gehaald. Hij was zo lief dat ik eigenlijk niet wist hoe er precies op te reageren. Hij zag er vrolijk en gebruind uit. Hij had in Santiago een shirt voor me gekocht en uit Rio shorts voor Zuid-Afrika en gekleurde armbandjes meegebracht, die ik graag wilde hebben. Ik zou hem het liefst om zijn nek zijn gevlogen, maar op zo'n moment verstijf ik juist. Uiteindelijk stelde hij voor om bij hem te blijven slapen. Dat overdonderde me pas helemaal. Na zo dikwijls te zijn afgewezen de laatste tijd, I could not handle that at all. Ik zei er altijd naar verlangd te hebben, maar dat deze uitnodiging gewoon te onverwachts kwam. ‘Bovendien, je bent zelf erg moe van je lange reis en hebt maar enkele uren geslapen.’

Ik keerde helemaal naar en triest naar Amerbos terug, terwijl ik na zo'n samenzijn met Eduard vroeger juist altijd uit mijn bol ging van heerlijkheid. Wat voor voorgevoelens heb ik nu? Ik wandelde weg in de regen.

9 november 1989

Daar liggen al Eds cadeautjes. Het roert me en toch ben ik nog steeds verdrietig en in verwarring over gisteravond. Ik weet er geen raad mee wanneer hij me overlaadt met affectie. Dat zal het zijn.

Gisteren belde Wim Hazeu dat deel zes van de Memoires in april-mei 1990 zal uitkomen. Daarover ben ik nu gerust. Hij zou het zelf persklaar maken.

Het PvdA-Kamerlid Bram Stemerdink is van mening dat Wim Kok als politiek leider van de partij tekort is geschoten. Hij heeft er weinig vertrouwen in dat dit zal verbeteren nu Kok in het kabinet zit. Wat ook bevreemdend is, is dat deze politicus zegt zijn leider Kok slechts van de tv te kennen, want hij zonderde zich steeds af van fractieleden die niet in het fractiebestuur zaten. Zonderling dat een partijlid in die functie zich zo over Kok uitlaat.

Deng Xiaoping is afgetreden als opperste leider in China. Hij wordt opgevolgd door Jiang Zemin.

De Amerikaanse ambassadeur in Paramaribo, Richard Howland, heeft Desi Bouterse gewaarschuwd dat een militaire machtsovername (een herhaling van 1980) onaanvaardbaar is voor de democratische gemeenschap der naties. Als dit toch gebeurt, zal Washington geen normale betrekkingen meer met Paramaribo onderhouden. De ambassadeur heeft dit, vergezeld van zijn militaire attaché, Bouterse persoonlijk meegedeeld. Misschien heeft het er niets mee te maken maar toch, de Ame-

[p. 97]

rikaanse demarche volgt vrij snel na mijn gesprek met diplomaat Faucher hier op het consulaat-generaal, waarbij ik aangaf dat Bouterse ter wille van de nationale eenheid wel eens opnieuw de zaak zou willen overnemen, als het buitenland (de vs en Nederland, om van de Fransen maar niet te spreken) niet ophouden Brunswijk onderhands te steunen. Maar nu Bouterse toch zelf met Brunswijk spreekt, is er een totaal ander verhaal ontstaan, want die twee worden het binnen de kortste keren eens. Bloed is dikker dan water.

Toen Jan Foudraine vanavond om 22:15 uur weer vertrok, stond er een beetje schuin geparkeerd een zwarte Mercedes met drie ‘heren’ (agenten) voor de deur. De chauffeur van de auto begon te telefoneren toen we naar buiten kwamen. De auto van Amrito stond een paar deuren verder tegenover Galina Droogendijk. We omhelsden elkaar ten afscheid. Toen ik terug naar mijn huis liep, werd er nog steeds getelefoneerd. Ik zag een lichtende, rode plaat langs de telefoon lopen. Waar zijn ze in Den Haag nu weer mee bezig?

10 november 1989

De mensen dansen op de Berlijnse Muur. De grenzen zijn weggevallen. Het beruchte IJzeren Gordijn van Winston Churchill (die deze term het eerst gebruikte) is opgetrokken. Er gebeurt wel veel tegelijk in Oost-Europa.

Ik reisde naar Roermond en nuttigde een uitsmijter met Hanna de Zantis tegenover het station. We hebben een paar uur samen gesproken. Zij heeft de geldkraan naar Jan Jacob Dólleman dichtgedraaid (voor zolang als het duurt). Hanna is een schat. Maar die affaire duurt al zes jaar en lijkt nog wel even te zullen doorgaan.

[p. 98]

Francis Fukuyama denkt dat de Koude Oorlog is beëindigd en daarom de geschiedenis nu ook ophoudt, omdat dit het einde zou betekenen van de menselijke ideologische ontwikkeling. De Westerse liberale democratie zou de uiteindelijke regeringsvorm op aarde zijn. Hij kletst uit zijn nek. Misschien schuift de wereld tijdelijk naar een situatie waarbij er één grootmacht is die denkt de hele mensheid de wet te kunnen voorschrijven, maar de werkelijkheid zal er voor zorgen dat de Pax Americana van korte duur zal zijn. Fukuyama schijnt weinig in de wereld gereisd te hebben. Niet alleen leent de infrastructuur, zoals deze zich op alle continenten weer anders heeft ontwikkeld, zich niet automatisch voor het liberale Westerse en Amerikaanse bestuurssysteem, de breinen van mensen zijn niet zodanig geconditioneerd dat ze - zelfs als zij het zouden willen - geschikt zijn om Westerse of Amerikaanse waardesystemen klakkeloos over te nemen. Om van geloofssystemen maar niet te spreken. En zelfs aangenomen dat de planeet in een eenheidsworst te veranderen is, zoals Fukuyama voor mogelijk houdt, dan zou de geschiedenis van deze denkbeeldige eenheid in verscheidenheid de garantie inhouden dat de geschiedenis van Jan, Piet en Klaas zich gewoon voortzet. Er zal pas geen historie meer zijn als er geen mensen meer zijn, wat overigens voor het welzijn van deze planeet een ideaaltoestand zou betekenen. Ben Knapen - als correspondent van nrc Handelsblad in Washington - neemt Fukuyama blijkbaar klakkeloos over. Maar wie is dan ook Ben Knapen?¹³⁴

Nauwelijks was ik tegen 17:00 uur terug op Amerbos of Eduard belde. ‘Heb je gezien wat er in Berlijn gebeurt?’ En wie spreekt er nog over de 129 mensen die werden doodgeschoten omdat zij over de muur wilden ontsnappen? Met of zonder muur, de geschiedenis wordt teruggedraaid, maar the march of time gaat door.

Vladimir Horowitz is in de graftombe van de Toscanini's in Milaan bijgezet. Er is een Horowitz Fonds opgericht om jonge veelbelovende pianisten bij te staan.

Peter wil terug naar Tilburg om een herdenkingsbijeenkomst van zijn kweekschool bij te wonen. Maar het gaat natuurlijk ook om de verjaardag van zijn moesje op 1 december. Ik weet zeker dat ik voor een ticket voor hem moet zorgen, maar hoe? Ik moet hem gewoon de 2.900 rand zenden die hij voor zijn ticket nodig heeft. Nobel geht die Welt zu grunde. Het is wel treurig dat hij niet de handen uit de mouwen

134 NRC Handelsblad, 12 augustus 1989.

[p. 99]

steekt om zelf voor een ticket te kunnen zorgen, maar zo is het nu eenmaal.

Een beetje rommelige brief van Hans Beynon, zonder aanhef, zonder ondertekening, maar hij schijnt deel vijf toch grondig te hebben gelezen.¹³⁵ Alles goed en wel, maar als hij zou willen, zou hij er toch (en met deskundigheid) over in de Volkskrant kunnen schrijven? Maar dat mag hij dus niet als gevolg van de sabotage vanuit Den Haag, waar types als Harry Lockefeer en de heren voor hem ontvankelijk voor zijn.

Er arriveerde een stuk van Rooth & Wessels uit Pretoria over de zaak tegen Jans Rautenbach, plus weer een verzoek om betaling van een aanvullend bedrag aan advocaat J.G. Bergenthuin.

Daniel Ortega heeft volgens Time een nieuwe blunder begaan, wat wel eens waar zou kunnen zijn. In 1985 reisde hij vrijwel onmiddellijk naar Moskou nadat juist het Amerikaanse Congres tegen verdere financiële steun voor de door de cia in het veld gebrachte Contra's had gestemd. Die visite aan het Kremlin werkte als een boemerang en speelde zijn vijanden in de kaart. Nu komen er vrije democratische verkiezingen in Nicaragua en alles wees erop dat Ortega en de Sandinisten de verkiezingen zouden gaan winnen. Wat doet Ortega, die mij heel sympathiek lijkt als leider, die het lot voor de mensen wil verbeteren, op dit kritieke moment? Hij zegde de wapenstilstand tussen hem (de Sandinisten) en de Contra's na negentien maanden plotseling op, waardoor hij al diegenen die hem eventueel bereid waren een verkiezingsoverwinning te gunnen, opnieuw tegen zich in het harnas joeg. Het was eigenlijk nog erger. Ortega woonde in Costa Rica een plechtigheid ter ere van het honderdjarig bestaan van de democratie in Latijns-Amerika bij en koos die plaats uit om zijn ‘bom’ te laten vallen. Hugh Sidey versloeg de reactie van Bush op het incident. Bush stond te praten toen Ortega de zaal binnenkwam. ‘I was not sure,’ vertelde hij later aan Sidey, ‘whether it was a defensive stride or a take-command stride. I noticed his uniform, the very bright khaki cloth and the bright red bandana. I don't say it to denigrate the Boy Scouts, but he looked like a senior Boy Scout leader.’ Dat komt dan op zo'n moment uit de bek van de president van de Verenigde Staten, de nummer één grootmacht van de wereld. Nummer één in wat? George voegde verder nog toe: ‘He (Ortega) behaved like the little man in a military uniform as an unwanted animal at a garden-party.’ Zo

135 Zie bijlage 36.

[p. 100]

spreekt de nouveau riche uit Texas anno 1989. Fundamentele beschaafdheid ontbreekt van a tot z.

Fidel Castro heeft zich gealarmeerd getoond over wat zich in Oost-Europa afspeelt. Uiteraard, want Cuba drijft voor 75 procent op handel uit het Oostblok. En hulp, niet te vergeten. Fidel is voor mij de meest tragische politieke leider van na 1950.

11 november 1989

Nadat Dirk Keijer zijn Zuid-Afrikaanse reis opnieuw uitstelde, heb ik hem vandaag precies geschreven waar het op stond. Ik stuurde een kopie aan Hein de Villefort du Toit.¹³⁶ Ik herinner me weer de waarschuwing van Volodja Molchanov jaren geleden dat Keijer verkeerd gezelschap was. Hij wilde nooit toelichten waarom hij dat zei. Ook Sovjetambassadeur Igor Bubnov in Paramaribo wilde hem niet meer ontvangen, kennelijk na overleg met Moskou. Ik blijf me dus afvragen of Keijer een variant op ‘professor’ Werner Verrips is, die een cla-agent bleek te zijn, freelance werkend op verzoek van de Haagse inlichtingendiensten.¹³⁷

Hugo van Reijen telefoneerde. Ook zo'n mysterieuze vriend, die me in Torarica in Paramaribo aansprak en sedertdien zich profileerde als een ‘toegewijde vriend, zeer begaan met mijn lot’ (net als Verrips en als Keijer). Hij zei op weg naar Paramaribo te zijn en daar moeite te zullen doen mijn claim gehonoreerd te krijgen. Ik heb hem de betreffende documentatie meegegeven, ook al benadrukte hij geen hoop te hebben dat zijn missie zou slagen. Ik heb vervolgens de telefoons er op mijn drie verdiepingen uitgetrokken, want ik ben woedend over alles en wil alleen zijn.

Ben nog laat voor de derde maal de fietsronde gaan maken, bij volle maan met op de walkman een Rachmaninoff pianoconcert.

136 Zie bijlage 37.

137 In 1996 kwam ik in bezit van een document waarin Verrips verklaarde dat ik in 1962 in de VS wegens een zedendelict in de gevangenis zou hebben gezeten.

12 november 1989

Ik vond een foto samen met Jan Cremer uit 1967 en schreef een bijdrage op voor het boek ter gelegenheid van zijn 50ste veijaardag.

[p. 101]

Schreef opnieuw aan commandant Mijnals in Paramaribo (aangetekend). Ik heb niets meer van hem gehoord sinds zijn brief van augustus waarin hij de betaling van mijn vordering toezegde.¹³⁸

Jan Foudraine stond al om 10:45 uur voor mijn neus, juist toen ik frisse lucht in de polders wilde gaan halen. We zouden toch een van de vruchtbaarste gedachtenwisselingen hebben tot nu toe. Toen we meenden gereed te zijn, ontdekte hij dat hij de taperecorder vergeten was aan te zetten. Ik was des duivels. Hij zou het allemaal wel even restaureren, wat ik weigerde, want dan is alle authenticiteit verloren van het oorspronkelijke gesprek.

Ik ben naar Eduard gegaan. Ik wilde hem vertellen van de Mercedes met de drie ‘zwarte jassen’. Het wordt steeds duidelijker dat er met vereende krachten wordt gewerkt om me financieel te kraken, hoewel ik het opperbevel op wier bevel dit gebeurt, niet ken of weet te plaatsen. Wel is een feit dat oud-ambassadeur Piet Schaepman altijd weer waarschuwt: ‘Willem, pas op je centjes.’ Eduard doorziet heel slim wat er gaande is. ‘Keijer en Cranendonk weten ook heel goed dat zij zich met shady deals bezighouden - ook wat belastingen betreft - dus die staan ook onder druk van de overheid, dus de bvd,’ zei hij. ‘Je hebt dit met Ernst van Eeghen ondervonden, die je wilde helpen, maar vanwege frauduleuze zaken in Tanganyika onder druk van de bvd werd gezet, waarna hij jou liet vallen.’

138 Zie bijlage 38.

[p. 102]

Eduard denkt dat die bvd-Mercedes daar slechts stond om mij nerveus en bang te maken. ‘Bovendien kunnen ze afluisterapparatuur bij zich hebben gehad om te onderzoeken wat er tussen Foudraine en jou aan de gang was,’ zei hij. Eduard is het eens, ‘the world is filled with basterds, daarom krijg je je geld niet uit Suriname of Zuid-Afrika.’

We zijn op de fiets van de Westerkade naar Jan en Babette Cremer op de Keizersgracht gegaan. Babette is nog altijd mooi en aardig. Iwan is nu vijf jaar en een superaardig, blond ventje. Jan is voor zijn doen bijzonder hartelijk met het joch. Zoon Clifford, die op de Antillen bij een motorongeluk een voet verloor (waar hij als marinier was gestationeerd), is ‘een hufter,’ aldus Babette. ‘He has a grudge against me,’ vulde Jan aan, die zei Cliff te hebben afgeschreven. Ik kan me overigens bij die grudge van zijn zoon genoeg voorstellen. Cliff zou momenteel op de Filippijnen zijn, waarschijnlijk voor louche zaken.

Babette had veel werk van het etentje gemaakt. De eettafel was tot in de puntjes verzorgd. Een Amerikaanse choreograaf die ook was uitgenodigd, belde af maar we hadden een erg gezellige avond. Jan gaf me een enveloppe van een brief die ik op 2 oktober 1989 in New York aan hem op de bus had gedaan en die met stempeltjes ten bewijze vijfmaal was opengemaakt. Hij schildert, maar wil ook weer schrijven. Ik stelde hem voor een boekje te maken van brieven aan Iwan, een serie bespiegelingen op het leven als een gids voor zijn leven. Hij luisterde aandachtig, maar dit leek hem niets. Het is misschien ook wel een erg moeilijke opgave voor iemand die er een zo-de-windwaait-waait-mijn-jasje-filosofie op nahoudt. Intussen hadden Babette en Eduard het uitstekend naar hun zin.

Jan en Babette Cremer vonden juffrouw Elly van Het Parool ‘een secreet’ en Mimi Hofland juist erg aardig. ‘Henk is rancuneus,’ zei Jan. ‘Hij is een publicist, een woordenpoeper.’ Ik vroeg me af wat Jan over mij denkt of zegt bij mijn afwezigheid.

Duitsland staat op zijn kop. Bush is blij maar de woordvoerder namens de Sovjetregering Gennadi Gerasimov was terughoudend in zijn commentaar. Helmut Kohl onderbrak zijn reis in Polen en vloog naar Berlijn.

[p. 103]

Desi Bouterse, als voorzitter van het Militair Gezag, blijft, als verwacht, een beslissende rol in Suriname spelen. Hij schreef een brief aan de leider van de Tucajana indianen om geen acties te ondernemen nu er gesprekken en een ‘nationale dialoog’, ook met Ron Brunswijk, op gang komen. Ik had niet gedacht nog eens een kop in De Ware Tijd te zullen lezen dat Bouterse optimistisch is over een gesprek met de guerrillaleider. Hij heeft toch meer flexibiliteit in zijn beleid dan ik voor mogelijk hield.

13 november 1989

De polders waren in de vroege ochtend koud, maar verfrissend en met zon. Toch blijf ik heel triest over mijn leven op dit moment en sluit me voor iedereen af.

Heb andermaal een aangetekende brief aan commandant Chas Mijnals gezonden en zijn hulp ingeroepen. Maar, zo werkt de militaire discipline, als ‘de grote baas’ onbetrouwbaar blijkt en niet van plan is verplichtingen na te komen, dan zeggen de onderbaasjes als Mijnals, Wijdenbosch en de rest ja en amen.

Een gek veroorzaakte een brand op station Hollands Spoor in Den Haag. Het Openbaar Ministerie heeft de telefoonlijnen van het weekblad Panorama afgeluisterd en is op die manier de dader op het spoor gekomen. Dat kan dus gewoon allemaal. Hoelang zijn ze al bezig mij af te luisteren zonder (tot hun spijt) een overtreding of onregelmatigheid te hebben kunnen constateren om me te kunnen pakken, wie weet te arresteren? God mag weten waar ze op geloerd hebben, de Haagse basterds.

Ik ‘wist’ dat Peter zou bellen, dus stak ik de telefoon er weer in. Prompt rinkelde het ding. Nu heeft Peter besloten nog even niet naar hier te komen, terwijl ik juist met de moed der wanhoop de poen voor zijn ticket bijeen heb geschraapt en per expresse naar hem toe heb gezonden. Niets aan te doen. Ik schreef hem later wel dat ik het geld dat ik voor het ticket heb gestuurd, nu voor de huur van mijn flat in Hillbrow wil gebruiken. Er waren probleem daar.

14 november 1989

Advocaat Daniël Schouwman belde dat de kro na bijna twee jaar gelazer nu 2.500 gulden zou willen betalen voor wat ik ten

[p. 104]

behoeve van Willibrord Frequin in Suriname voor elkaar bokste. Fuck them, ik ga niet onder de 5.000 gulden zitten.

Ik vroeg Jan Cremer of hij wel eens van Jan Foudraine had gehoord. ‘Ja, dat is die geflipte psychiater.’ Peter heeft gelijk gehad, Foudraine is anders, zit vol ideeën en is allesbehalve geflipt, al past hij dan misschien niet in ‘het beeld’ dat men van een doorsnee psychiater heeft.

Polemoloog Hylke Tromp schreef een artikel over onze betrokkenheid in 's werelds wapenhandel, wat me zeer verbaasde.¹³⁹ We leveren nachtzichtapparatuur aan Irak, elektronica aan Iran, componenten van strijdgassen aan Irak en componenten van springstoffen aan Iran. Tromp noemt het ‘moeilijk te rijmen wapentransacties,’ ja zelfs ‘illegale handel’. Dat doen we blijkbaar zonder dat Washington het direct in de smiezen heeft.

Harry Mulisch begint een artikel van een pagina in nrc Handelsblad: ‘Omdat een goed begin het halve werk is, heb ik er lang over nagedacht hoe ik moest beginnen.’¹⁴⁰ Had hij werkelijk nog langer nagedacht, zou hij dit hele onzinverhaal achterwege hebben gelaten. De titel: het wachten is op één of andere toevallige vlinder. Onderkop: vijf meditaties over het toeval in de geschiedenis. Het Spijt me voor de brave Harry, maar hij is niet direct de eerste bron tot wie ik me zou wenden indien ik over ‘toeval’ in de wereld meer te weten zou willen komen.¹⁴¹ What next?

Ik zag hoe een lijster kans zag een vrij grote paddenstoel uit de bosjes naar de straat te wurmen. Als deze maar niet giftig is. Waarschijn leerde de moeder hiervoor op te passen. Instinct? Ook een onderwerp voor professor Mulisch om over te mijmeren.

De vierde conversatie met Jan Foudraine is bewerkt en uitgetypt. Prima verhaal.

Ik belde Mimi Hofland om nog eens te onderstrepen dat ik niet bij haar de deur plat loop, omdat ik geen zin meer heb nog een

139 NRC Handelsblad, 8 november 1989.

140 NRC Handelsblad, 9 november 1989.

141 Ik leerde hem in de jaren zestig kennen, toen we beiden bij het Lido woonden.

[p. 105]

woord aan Hofland vuil te maken. ‘Ik wil ook niets meer over die man weten,’ zei ik, ‘maar dit is eigenlijk niet eerlijk jegens jou.’ Ze antwoordde soms wel met mij te willen spreken: ‘Want ik wil dat wanneer mij iets overkomt, of ik kom onder de tram, dat jij tenminste weet hoe het is geweest. Want hij zou gewoon alles later verdraaien.’

‘Gisteren wilde hij voor de post langs komen. Ik zei dat dit niet hoefde, want dat ik de zaak wel op de Hobbemakade bij juffrouw Elly voor hem in de bus zou stoppen. Toen werd hij helemaal hysterisch, en dreigde: ‘Als je dat doet, dan ga ik het land uit, en dan weet niemand meer waar ik ben.’ Ik ben nog altijd te afhankelijk van hem, dus na die bedreiging kan ik geen kant op.’ Mimi was ook gekwetst dat Henk met Elly naar een televisieopname was gegaan en vervolgens (ook met haar) een prijs in Rotterdam in ontvangst had genomen. Mimi had tegen Henk gezegd: ‘Heb je haar verteld dat je met mij in dat stadhuis bent getrouwd?’ Ik heb met Mimi te doen. Met chantage houdt hij haar al tientallen jaren aan zich gebonden, terwijl hij zich vermaakt met een hoop andere dames. Ik dank de hemel dat toen ik ten volle besefte dat ik niet in staat was met Frieda op een lijn te komen, we een streep onder dat chapiter hebben gezet. Mimi daarentegen zit gevangen.

The Times wijst erop dat Gorbatsjov zwakker is komen te staan dan ooit enige leider voor hem, zeker nu hij de greep op Oost-Duitsland heeft verloren en de deur heeft opengezet naar een Duitse hereniging. De scheiding van het nazirijk was juist de grootste trofee van het Sovjetleger uit de Tweede Wereldoorlog, ten koste van vele miljoenen Russische levens en keihard op Hitler bevochten. Nu is ook de ddr opgeofferd aan het Westerse kapitalisme. De ussr zelf is amper intact en daar komt de verdere verbrokkeling van Oost-Europa nog bij. Wat gaat er in Moskou gebeuren?

Ik kan me vreselijk opwinden over dat nababbelen over Vladimir Horowitz, deze keer door Michael Walsh van Time, die gewoon schrijft: ‘Horowitz was no intellectual, like Arthur Schabel, no well-rounded man of the world, like Arthur Rubinstein. In many ways, he was like a child - selfish, willful, demanding - and his playing reflected these personal qualities.’ Ik zal nooit begrijpen dat iemand zoiets op papier durft te zetten, alsof het the truth and nothing hut the truth over Horowitz zou zijn.¹⁴²

Ivo Niehe interviewde zanger Luciano Pavarotti in een hangmat in zijn huis ergens in Italië - op zijn eigen slijmerige ma-

142 Time, 20 november 1989.

[p. 106]

nier - maar intussen zag hij wel kans binnen te komen, wat niet eenvoudig zal zijn geweest.

Lech Walesa wordt als held het Amerikaanse Congres binnengehaald. Zij weten niet beter. Een loodgieter uit Gdansk. Zonder Gorbatsjov zou hij er nooit hebben gestaan. ‘We the people,’ begint Walesa en de heren van het Congres applaudisseren zich te barsten. Bij de woorden ‘our power prevailed’, ging het hele Congres staan.

16 november 1989

Vicepremier Leonid Abalkin heeft in Moskou voor het eerst uitgewerkte plannen bekendgemaakt, waarbij de maatschappij tot een markteconomie zal worden omgebouwd. Vijf jaar na het invoeren van Gorbatsjovs perestrojka!¹⁴³ Ik geloof er helemaal niet in. Dat wordt soep met balletjes. Sovjet minds opereren op een totaal andere golflengte, zeker nadat de cpsu er 75 jaar aan heeft gesleuteld.

Wat in El Salvador gebeurt, is ten hemel schreiend.¹⁴⁴ President Alfredo Cristiani, een locale Suharto/Mobutu, werd gisteren nog door oud-cia-directeur en president van de vs, George Bush opgebeld en heeft prompt bekendgemaakt dat aan het verzoek van het Internationale Rode Kruis en verschillende regeringen om eerst de gewonden uit het strijdgebied te mogen weghalen, geen gehoor zal worden gegeven. Honderden gevluchte bewoners van een armenwijk nabij San Salvador werden door legerhelikopters beschoten. Ferry Versteeg van nrc Handelsblad werd door de overheid op een vliegtuig naar Costa Rica gezet. De Amerikanen kunnen in El Salvador geen pottenkijkers gebruiken met hun slachtpartijen onder het linkse verzet tegen fascistische Amerikaanse marionetten. De rest van de wereld is geobsedeerd door het neerhalen van de Berlijnse Muur, dus wie bekommert zich nog om El Salvador?

Er is in het Vaticaan een aids-conferentie georganiseerd, maar de roomse prelaten blijven spreken over homoseksualiteit als ‘a pathology of mind’. Wanneer zullen ze het ooit leren?

Het was heerlijk in de polders, waar ik nadacht over het keerpunt waarop ik nu zit met het verlies van vrienden, te beginnen met John van Haagen, gevolgd door Henk Hofland en last but not least: Theo.¹⁴⁵ ik kan hem, al is hij mijn broer, op deze manier niet meer waarderen. Er zijn een paar snaren tegelijk geknapt bij mij.

143 NRC Handelsblad, 16 november 1989, Laura Starink.

144 NRC Handelsblad, 16 november 1989.

145 Met John zou ik toch tot zijn dood bevriend blijven.

[p. 107]

Jan Foudraine bedacht een nieuwe titel voor ons boek: ‘Voorbij het denken’. Dat begrijpt geen hond.

Eerst is Jan Kensenhuys (die mij indertijd in Saint-Laurent in een koffiehuis aanviel) uit Frans-Guyana gezet, en nu is een andere schuinsmarcheerder, Frits Hirschland, met een grote partij wapens op Aruba gearresteerd. Hij was (geloof het of niet) in gezelschap van Albert de Lange, redacteur van Het Parool, die ook werd opgepakt. Naar verwacht zullen zij eveneens uitgezet worden. Ze reisden in een tweemotorige Beechcraft en kwamen uit Miami. Er is weinig verbeelding voor nodig om het antwoord te weten op de vraag wie hen financiert met deze duistere praktijken tegen Suriname.

Aeroflot heeft voor het eerst Airbussen in West-Europa aangeschaft. Dat was een paar jaar geleden onvoorstelbaar.

The Washington Post meldt dat het Witte Huis nieuwe geheime operaties heeft uitgezet om generaal Noriega uit Panama te verwijderen. Er wordt open en bloot gezegd dat ze een ‘sort of assassination’ plannen. De basterds in Washington zullen nooit meer veranderen, het zal van kwaad tot erger worden.

Eindelijk is de Indonesische journalist Surjono uit Moskou overgekomen. Hij woont bij Jan Mets in, die ik hierom zeer bewonder. Surjono vertelde dat toen hij naar Amsterdam moest vertrekken, de kgb met tien man sterk zijn flat binnenkwam om hem te intimideren. Alles werd doorzocht en gecontroleerd. Er waren eerder uit zijn flat enkele waardevolle voorwerpen, 2.000 dollar en 700 roebel gestolen, maar de politie deed er niets aan. Hij vertelde wie het had gedaan, maar ze keken een andere kant op.

Lloyd deMause bericht dat zijn volgende conferentie in Berlijn zal worden gehouden. Slimme zet.

17 november 1989

Val toch van de ene verbazing in de andere bij het teruglezen van mijn dagboek uit 1967 en hoe ik bijvoorbeeld in vijftien coupletten De Goudvogel voor Peter schreef.

André Haakmat schrijft - meer dan terecht - dat wanneer de euforische Brunswijk nu Bouterse ‘een oprecht man noemt in wie ik groot vertrouwen heb’ en bereid is over vrede te praten, Suriname werkelijk het Alice in Wonderland-tijdperk is binnengetreden. ‘Zo maken we op dit moment mee dat bepaalde personen die zich amper twee jaren geleden op Stoelmanseiland verdrongen om een plaats te verwerven binnen de (tegen-)regering, die al werd geformeerd voor het geval dat het Junglecommando naar Paramaribo zou oprukken, zich nu op-

[p. 108]

dringen bij de huidige regering om een baan, na eerst publiekelijk Bouterse en vervolgens Lachmon uitvoerig met de stroopkwast te hebben bewerkt.’¹⁴⁶ Op dit moment kan alles in Suriname.

146 Weekkrant Suriname, 16 november 1989, André Haakmat.

18 november 1989

Ik kreeg een aardige brief van Ruslan Abdulgani.¹⁴⁷ Hij heeft al in deel vijf van de Memoires gelezen en reageert, als oud-minister van Buitenlandse Zaken van Indonesië en rechterhand van Bung Karno, wel anders dan de droogkloten hier op mijn herinneringen over het conflict over Nieuw-Guinea met Djakarta.

Het omslagverhaal van Time met de foto's van de Berlijnse omwenteling, toont in alle opzichten wat een Umwertung aller Werte zich in het hart van Europa aan het voltrekken is, met alle gevolgen van dien.‘I love Germany so much,’ schreef François Mauriac eens, ‘that I am glad there are two of them.’¹⁴⁸

De majesteit heeft met het befaamde Genootschap van Hoofdredacteuren geluncht. Zij wil dan nog wel eens iets zeggen, wat normaliter niet als koninklijke mening door het kordon om het paleis heen breekt. Haar kerstrede was geen kritiek geweest op het milieubeleid van het regime Lubbers.¹⁴⁹

147 Zie bijlage 39.

148 Time, 20 november 1989.

149 NRC Handelsblad, 18 november 1989.

19 november 1989

Ali Alatas heeft in Time gezegd dat er ‘steen na steen’ gebouwd zal worden aan een Asia Pacific Economie Cooperation Conference, waaraan door 26 landen uit die regio wordt deelgenomen. Uitstekende gedachte.¹⁵⁰ Minister Alatas zit gedeeltelijk nog altijd op de Sukarno-lijn van buitenlandse politiek. Ergens heb ik, ondanks Suharto, nog altijd een open lijn naar Indonesië via Alatas. Ik stel zijn persoonlijke vriendschap sinds 1966 dan ook op prijs.

Ik belde Adèle Croiset en vertelde veel met Gerard bezig te zijn, omdat ik in mijn dagboeken veel over hem heb geschreven. Zij vroeg, dat doet ze altijd, of ik het gevoel heb nog met hem in contact te zijn. ‘Misschien wel, maar als dit het geval is, wil ik het per se onaangeraakt laten,’ zei ik. Ik denk dat je met alle mensen met wie je geen gefragmenteerde, maar een bindende relatie hebt gehad, onuitwisbaar verbonden blijft tot je zelf verdwijnt.

150 Time, 20 november 1989.

[p. 109]

Jérôme Heldring schrijft over de ussr.¹⁵¹ De man praat nog altijd over Rusland. Hij is inzake de Sovjet Unie een van horen zeggen journalist. Uit eigen waarneming weet hij nul komma nul over de ussr en levert ook nu weer nattevingerwerk af. rusland deel van het westen? schrijft hij nota bene en hij haalt zelfs Dostojevski van stal om zijn stelling te bewijzen. Die man haalt zijn kletspraat van de lunches met oude makkers, die nu op Buitenlandse Zaken of andere overheidsdiensten werken. Of hij leest tijdschriften en boeken die iedereen kan aanschaffen. Heldring zal zijn columns wel blijven aanbieden tot hij erbij neervalt, in plaats van dat hij plaatsmaakt voor een nieuwe generatie commentatoren. Krampachtig houden types als Hofland, Heldring en Hiltermann aan hun zwamposities vast, omdat ze blijkbaar niet weten hoe ermee op te houden.

151 NRC Handelsblad, 17 november 1989.

20 november 1989

Ik kon weer niet slapen van de zorgen, stond op en schreef een brief aan Dirk Keijer.¹⁵² Ik snap niet waarom hij niets meer liet horen.

Soms denk ik dat ik me eens in een positie zal bevinden dat ik de staat in rechten zal moeten aanspreken over de schade die ze me over de afgelopen dertig jaar hebben berokkend. Zoals Hans van den Broek na de affaire Van der Stelt in Frans-Guyana heeft geprobeerd mijn lidmaatschap van de nvj ongedaan te maken. Het is duidelijk dat ze op een of andere manier bezig zijn me financieel te kraken. Piet Schaepman heeft gelijk.

Volodja Molchanov waarschuwde al een jaar geleden dat Michail Gorbatsjov het loodje zou kunnen leggen en zal worden afgezet. Dit kan wel eens gaan gebeuren. Het is precies met die man verlopen zoals ik diens wilde manoeuvres heb ingeschat, ook sinds de laatste gesprekken met Evgeny Velikhov in 1986 en 1987. Precies wat ik toen in mijn brief aan nrc Handelsblad schreef: ‘Gorbatsjov is de gevaarlijkste man in het Kremlin sinds jaren.’ Wanneer Gorbatsjov dondert, valt het project van een televisieshow met Volodja in duigen.

Ik schreef een stukje voor De Journalist over de ‘onderonsjes’ van de koningin met het Genootschap van Hoofdredacteuren.¹⁵³ Ik schreef er Beatrix zelf ook een briefje over. Die dame durft alleen met ‘geselecteerde journalisten’, die in de zakken van de staat zitten, te spreken.¹⁵⁴

152 Zie bijlage 40.

153 Zie bijlage 41.

154 Zie bijlage 42.

[p. 110]

Jan Jacob Dólleman heeft zich laten inschrijven voor de cursus journalistiek in Rotterdam, waar André Spoor voorzitter van de selectiecommissie is. Hij wilde via Han André de la Porte collega Spoor bereiken. Ik gaf de raad Rob Soetenhorst te benaderen en zich door Rob bij Spoor te laten introduceren.

Ik stapte even bij het winkeltje in Holiday Inn binnen waar Mimi Hofland parttime werkt. ‘Ik zit heus wel eens alleen in de keuken te huilen,’ zei ze, ‘en vraag me af of ik er geen eind aan zal maken.’ Henks ouders lieten maar 150.000 gulden na, waar de voormalige verpleegster van de vader het vruchtgebruik van heeft. Henk heeft een pensioen van 38.000 gulden per jaar. Als er iets met hem zou gebeuren, krijgt zij 28.000 gulden weduwepensioen.

21 november 1989

Er arriveert weer eens een mysterieuze brief van Wim Hazeu.¹⁵⁵ Ik wil van die man af. Hij is mijn dagboek niet waard. Elisabeth ii opent het parlement. Het is dus weer zo ver. Televisie geeft close-ups van de fonkelende kroon. Het in stand houden van waardevolle herinneringen kan een functie hebben. Maar een gouden koets en trammelant rond een koningin is alleen maar een hindernis op weg naar volwassenheid van de kudde. Zou Beatrix kijken? Ook binnen het parlementsgebouw staren domkoppen ‘in awe when wigged dignitaries walk in’. Er wordt niet om gelachen, of zelfs niet met een ingehouden glimlach naar gekeken. De idioten worden volmaakt serieus genomen. Wat zou deze vertoning kosten? De bbc-commentator zegt ook nog: ‘It is good for the world to see how democracy works.’

Brunswijk wil zijn gesprek met Bouterse in Den Haag hebben. Hij verbergt zelfs niet meer dat hij een handlangertje van de opdrachtgevers hier is, die hem zoiets bespottelijks influisteren.

155 Zie bijlage 43.

22 november 1989

Henk van Gelder publiceert een raak commentaar op Ivo Niehe. Eindelijk wordt er eens gewezen op zijn tactieken bij televisie-interviews, zoals van tevoren besluiten iemand belachelijk te maken, of in een commentaartekst iemand een trap na te geven. Ik heb Niehe altijd een stiekemerd gevonden, maar nu wordt het eens gezegd.

Hanna de Zantis belde een uur om uiteen te zetten dat zij Jan

[p. 111]

Jacob Dólleman had duidelijk gemaakt, dat het haar niet meer convenieerde hem te financieren.

De burgeroorlog in El Salvador is hervat. Ik heb me ook vandaag weer groen en geel geërgerd aan de dubieuze voorstelling van zaken door George Bush op televisie, die op uiterst leugenachtige wijze de zaak verdraait. Er is tot in de straten van San Salvador geknokt tussen vrijheidsstrijders (door Time natuurlijk beschreven als ‘linkse rebellen’) en het overheidsleger, evenals in de veertien regionen van het land. Er zijn 208 soldaten (de door Washington gesteunde verraders) gesneuveld en 676 anti-vs en anti-cia strijders, terwijl nog eens honderden burgers werden gedood en duizenden mensen gewond.

23 november 1989

Ik lag weer vanaf 04:00 uur wakker van de zorgen hoe het verder moet. Had behoefte Peters stem te horen. Belde hem op. Hij was alleen. Edwin was in Kaapstad bij zijn ouders. ‘Je bent zo lief geweest, Willem,’ zei hij, doelend op de hulp met zijn ticket. ‘I know, nobody knows it better than me,’ zei ik. Hij lachte. Er was een pilot gemaakt van de komende show van Edwin. Hij belde later terug maar het gesprek werd gestoord, dus ik belde opnieuw. Ik heb altijd een probleem hem niet per ongeluk met Eduard aan te spreken (en omgekeerd.)

24 november 1989

Ik heb advocaat Ritter in antwoord op zijn brief van 17 november verwittigd dat mijn claim op Suriname inmiddels tot 86.200 gulden is gestegen.

Zat bij Harmke Pijpers in Het Gebouw, die nog eens de oude koe uit de sloot haalde dat ik er indertijd werk van maakte, dat zij een gek aan het woord had gelaten die over de Hilversumse radiogolven opmerkte dat het jammer was dat ik niet inmiddels door iemand was doodgeschoten. Er werd ook nu weer door een juffrouw uit Den Haag gebeld, die niet begreep dat de vpro mij, een verwaande kwast zijnde, aan het woord lieten. Ik antwoordde dat het mens me niet kende, nooit iets van me had gelezen en dus in de ruimte kletste. ‘Komt u maar aan de lijn,’ vroeg ik, ‘dan discussiëren we.’ Daarop was ze onvindbaar. Een andere dame zei dat ze mij bij een herdenking van Anton Constandse met mijn moeder was tegengekomen.¹⁵⁶ Toen had ik ook iets arrogants gedaan of gezegd en sedertdien had zij de schurft aan me. ‘Interessant’ dus. Uiteindelijk belde

156 Mam was al veertien jaar voor die herdenking overleden.

[p. 112]

een luisteraar die de interviewer Ronald van den Boogaard aanviel en vroeg waarom deze alleen maar agressieve vragen had gesteld en me nooit had laten uitpraten.

Vanmorgen brak mijn klomp. De Volkskrant berichtte dat Bouterse en Brunswijk elkaar op een motorjacht 40 kilometer van Paramaribo hadden ontmoet en gesproken. Exact zoals ik twee jaar geleden aan Desi en Henk Herrenberg had voorgesteld, en wat ze toen hadden moeten doen. Later zag ik op televisie beelden van de ontmoeting. Brunswijk arriveerde per speedboot. Eindelijk, twee en een half jaar nadat ik het had willen regelen. Ik telefoneerde er met Denise de Hart over, die ook al door landgenoten was opgebeld met de mededeling dat zij Brunswijk nu als een verrader beschouwden.

25 november 1989

De zoon van Loet en Tieneke Kilian - die ook al weer 24 jaar oud moet zijn - gaat een boek samenstellen voor het 25-jarig huwelijksfeest van zijn ouders. Ik zal een pagina schrijven, maar ik ga er niet heen. Ik hoor of zie nooit meer iets van Loet, eens een sobat kras.

Gorbatsjov begroette op cnn de nieuwe premier van Polen met de woorden: ‘Het klinkt misschien heel gek wanneer ik dit zeg, maar ik wens u alle succes toe.’ Hij lijkt zo zeker dat de Sovjetbevolking braaf zal blijven en dat in Moskou nooit zal gebeuren wat zich in Praag heeft voltrokken. Zou dat echt niet kunnen gebeuren? Inderdaad is er dertig jaar langer gehersenspoeld in Moskou, maar ik ben er nog niet zo zeker van.

Advocaat Schouwman zegt niets meer van de kro te hebben gehoord nadat hij had geschreven dat ik akkoord ging met een schikking van 2.500 gulden. Nota bene: ik schreef meer dan duidelijk dat ik geen bedrag onder de 5.000 gulden zou accepteren. Wim Klinkenberg belde. Hij had samen met Hans Verploeg de laatste helft van de vpro-uitzending gehoord en opgemerkt: ‘Je kunt van Willem zeggen wat je wilt, maar hij blijft overeind.’ Wim was opnieuw overtuigd dat het uitgesloten was dat de ussr ooit de weg van Oost-Europa op zou gaan. ‘Hoe komt het dat Gorbatsjov zo zeker lijkt dat er in Moskou nooit een miljoen mensen de straat op zullen gaan,’ vroeg ik Klinkenberg. Hij meende ook al dat iets als in Praag was gebeurd, nooit in Moskou zou kunnen plaatsvinden.

Ik vroeg Wim tevens waarom Hofland niet over mijn Memoires wil schrijven. ‘Natuurlijk doet hij dat niet,’ aldus Klinkenberg, ‘want hij weet precies wat er nog komen gaat.’

Hofland vergastte zijn lezers vandaag op de overpeinzing dat hij

[p. 113]

voor het eerst van zijn leven in Madurodam is geweest. Een winstpunt voor de lezers van nrc Handelsblad dat zij hier nu van op de hoogte zijn, evenals het feit dat hij ‘op vrij hoge kinderleeftijd’ met Märklin-treintjes speelde (net als wij op De Horst trouwens).

De lota (Lagere Overheden Tegen Apartheid, onder leiding van Klaas de Vries) hadden negen bedrijven uitgenodigd om over Zuid-Afrika te spreken. Terecht hebben de zakenlieden die bende het bos in gestuurd. Onbegrijpelijke dat Klaas zich voor een dergelijk karretje heeft laten spannen. Dat zal geen hoogtepunt op zijn curriculum vitae vormen.

Jan Foudraine was hier vanmiddag anderhalf uur en soms schrik ik toch wel van hem. Ik vertelde hem hoe ontroerd ik was om bij het teruglezen van mijn dagboek uit 1967 - en de romantische gevoelens waarmee Peter me vervulde - deze ervaringen te herbeleven. Ik vroeg hem ook of hij besefte hoeveel we van ons leven vergeten, hoe gebeurtenissen naar de bodem van de ziel wegzinken en uit het zicht verdwijnen. We zijn altijd weer op zoek naar andere, meer succesvolle relaties, hopende op een herhaling of een verbetering van eerder beleefde situaties. Ja, dit begreep hij, maar was het waar? Hij viel me in de rede: ‘Dat valt allemaal onder kunst, literatuur en opgepepte ego's - het betekent allemaal niets.’ Hij wond zich op en trok van leer. Ik verdenk hem ervan sterk anti-homo te zijn. Ik bleef koel, wat mijn natuurlijke reactie is op idioot gedoe. ‘En de Sixtijnse Kapel?’ vroeg ik. Ook dat was allemaal niks. ‘Maar hoe kan een zelfgerealiseerde mens dan leven te midden van een kudde van aan de materie verkleefde schepsels,’ vroeg ik. Hij raakte in een vreemde stemming en vertrok zonder de gebruikelijke omhelzing.

26 november 1989

Vannacht schrok ik wakker, want ik hoorde dat Bertie Hilverdink me riep. Zijn stem was duidelijk, alsof hij in huis was, terwijl hij in New York is. Wonderlijk. Ik hoop dat er niets met hem is gebeurd.

Gisteren kreeg ook Bach nog even een veeg uit de pan van Foudraine. Hij moet mijn schrik over die onzin hebben gevoeld, want hij weet dat ik dit soort gedreven uitspattingen afwijs. Ik telefoneerde met Lex Poslavsky over de gesprekken met Foudraine. Hij was van mening dat Foudraine niet het vermogen had om tot ‘no mind’ te komen. Lex dacht dat Amrito voor God speelde, maar toen besefte ik dat Poslavsky natuurlijk ook helemaal niets van en over Foudraine weet.

[p. 114]

Ik werd opgebeld door kolonel Marinus de Jonge, een vriend van generaal Knulst. Zij hadden veel samen opgetrokken tijdens hun carriere, bijvoorbeeld op Sri Lanka ‘waar ik Cor heb leren roeien.’ Hij is de kleinzoon van de man die eens gouverneur-generaal in Batavia was. Hij heeft aan het sterfbed van Gerard Schimmelpenninck gestaan, samen met Onno Blaisse, die nog leeft en in Aerdenhout woont. Mijn vriend Wonk bevond zich in een gepantserde auto ‘die we een 1.500 noemden en waarmee hij een konvooi begeleidde, toen hij door een Indonesiër in zijn hals werd geschoten. Dat was ook gevaarlijk werk, mede vanwege landmijnen. We hebben veel manschappen verloren en hadden ook veel gewonden. Maar Gerard was bij die missie de enige officier die we verloren. Wonk was een militair die als officier altijd een voorbeeld gaf.’

Ook vertelde de kolonel dat er in 1953 werd besloten dat er geen onderscheidingen zouden worden uitgereikt ‘althans niet voor weinig spectaculair gesneuvelde militairen in Indonesië.’ Ik gaf hem het adres en telefoonnummer van Wonks weduwe, Monique de Bissy. Hij vond Ernest Schimmelpenninck - de oudste broer van Gerard - ook een nul, al zei hij het niet met zoveel woorden. Wat hij kennelijk nooit heeft geweten, was dat mevrouw Dólleman de zuster van Wonk was. Ze zijn met een herinneringsboek bezig. Zij hebben een foto van Wonk nodig. De Jonge had die troetelnaam voor zijn vriend nooit gehoord en scheen het nogal vreemd te vinden. Voor mij zal hij altijd Wonk blijven.

Ik belde Monique in Montpellier. Zij was ontzettend blij en dankbaar. Ook bedankte ik Cor Knulst voor het leggen van dit door Monique gewenste contact.

Onbegrijpelijk dat ze die ‘engster’ Ischa Meijer (de term is van Wim Hogenkamp) een praatprogramma geven. De manier waarop dit stuk ongeluk dit allemaal doet, is een aanfluiting.

27 november 1989

David Gelman schrijft over de delusions of love.¹⁵⁷ In 1921 heeft de Franse psychiater Gaëtan de Clérambault als eerste over erotomanie geschreven. ‘The victim typically imagines being loved by someone of higher status - a boss, a public figure, even royalty.’ De ziekte treft doorgaans passieve vreedzame mensen met geen eerdere psychotische verschijnsels. ‘They are likely to be middle-aged women living withdrawn socially empty lives. In fact there is often nothing erotic in erotoma-

157 Newsweek, 4 december 1989.

[p. 115]

nia,’ aldus Gelman. Er worden voorbeelden gegeven van mensen die hun leven naar de haaien lieten gaan voor dergelijke wanen. Ik kan me niet voorstellen dat antipsychotische medicatie zou kunnen helpen. Dat moet toch met praten te behandelen zijn?

Omdat ik Hanna de Zantis had gevraagd of zij niet iemand wist die me goed financieel advies kon geven, regelde zij dat om 19:00 uur Jaap Visker, een echte amro geldpik, op Amerbos arriveerde. Ik bood een hapje aan. Hij haatte zijn baan, ziet alleen maar ellende om zich heen en zijn arts had hem al voor de gevolgen gewaarschuwd. Hij vertelde dat de waarde van acf-aandelen door de fusie met Gist-Brocades vijftig procent was gedaald. Ik vroeg hem wat Hendrik met zijn aandelen moest doen. Dat wist hij niet. Ik legde hem mijn situatie uit en vroeg hoe ik aan 100.000 gulden zou kunnen komen om mijn dagboeken te kunnen financieren. Dat wist hij niet. Ik was blij toen hij vertrokken was.

28 november 1989

Moet eerst voor bloemen zorgen voor de verjaardag van de moeder van Peter.

De postdoctorale opleiding Journalistiek van de Erasmus Universiteit heeft Jan Jacob Dólleman niet toegelaten.

Theo Albrecht schreef vanuit Pretoria. Sinds het aantreden van president De Klerk zijn alle bestaande overheidsdiensten onder de loep genomen en ook de diensten in Burocadia schijnen veel van hun budget te hebben verloren, dus van die zijde is er niets meer te verwachten.¹⁵⁸

Voor het eerst zie ik Margaret Thatcher via cnn bezig in het Lagerhuis. Precies kleine kinderen. Het is een schande hoe 's lands zaken daar worden behandeld en hoe buitengewoon onbeschoft men is tegen elkaar. Daarenboven zit de hele bende zowat op elkaars schoot. Dat zijn dan de nazaten van de bouwers van een wereldrijk.

Premier Ruud Lubbers had de drie uur durende regeringsverklaring willen beëindigen met de woorden: mensen zijn de woorden waarmee God zijn verhaal vertelt. Hij had dit uit het nieuwste boek van de Nijmeegse theoloog professor Schillebeeckx gehaald. Vicepremier Kok had bezwaar aangetekend omdat dit ‘een te zwaar religieus stempel was.’ nrc Handelsblad meldt dat beide heren, ‘er lang over discussieerden.’ Wat Kok natuurlijk had moeten zeggen, was: woorden, beste

158 Zie bijlage 44.

[p. 116]

Ruud, zijn de uitkomst van Russische roulette gespeeld door neuronen, de ‘informatieverwerkers’ in ons hoofd, dus beledig onze lieve Heer niet door hem erbij te halen. God vertelt zijn verhaal - als er een God bestaat - via continenten, oceanen en paradijsvogels. Echt niet via de breinen van Lubbers, Kok of Schillebeeckx. Onbegrijpelijk eigenlijk dat deze onzin de krant haalt. Lubbers kwam uiteindelijk uit de bus met: ‘Mensen vormen de woorden in het verhaal van de geschiedenis.’ Dat was voor een rechtgeaarde Jezuïet dan ook een forse sprong. Maar, Lubbers moest eraan toevoegen: ‘Anderen zullen zeggen: in Gods verhaal.’ Hij kon het niet laten de eenvoudigen van geest dienstig te zijn en begrijpt niet dat hij met dergelijke onbedaarlijke onzin in zijn hemd komt te staan.

Wat Kohl met de ddr probeert te forceren, lijkt nergens op. Het laat voor de zoveelste keer zien wat voor hersens er in zijn volgevreten hoofd zitten. Zelfs anticommunisten in de ddr zeggen dat Kohl hen wil annexeren. Helmut wil stoer doen, maar het slaat nergens op, want hij kan het zich financieel-economisch niet permitteren Oost-Duitsland in te lijven.

Wim Meiners, hoofdredacteur van De Gooi- en Eemlander, zit in de stoel bij televisie-interviewer Ursul de Geer. Meiners is van mening dat Nederland ‘een beschaafde pers heeft. Beatrix neemt toch maar de moeite om drie uur lang met 22 hoofdredacteuren te spreken en ze werd daarbij ook danig tegengesproken.’ Claus was er blijkbaar ook bij. ‘Zij is een ster,’ vervolgde Meiners. Of Meiners zelf koningsgezind was? ‘Ik accepteer het koningschap totaal, maar zet vraagtekens bij de erfelijke opvolging.¹⁵⁹ Het zou me niets verbazen als de koningin die mening zelf ook is toegedaan. Ik was al een fan van koningin Beatrix, maar ben dit door het gesprek met de hoofdredacteuren nog meer geworden,’ aldus Meiners. Het klasseaspect dat alleen hoge journalistieke bazen in majesteits' buurt mochten komen, kwam natuurlijk niet ter sprake.

159 Ze merken de tegenstrijdigheid niet eens meer.

29 november 1989

Jo Vincent is overleden.¹⁶⁰ Zij moet Kasper Jansen van nrc Handelsblad hebben gevraagd een onzinverhaal over haar te rectificeren, want ‘ik ga naar de hemel om voor Hem te zingen.’ Zou de Heer ook van Brahms houden?

Voor de tweede keer sinds de onafhankelijkheid van India in 1947, hebben de kiezers een lid van de Nehru dynastie naar

160 Redactie: Jo Vincent (1898-1989) was een Nederlandse sopraan zangeres die vooral in de eerste helft van de twintigste eeuw grote bekendheid genoot.

[p. 117]

huis gezonden. Rajiv Gandhi - die uit plichtsbetrachting en niet omdat hij het ambt ambieerde het premierschap van zijn vermoorde moeder op een emotioneel moment in de geschiedenis van haar overnam - is ‘met dank voor bewezen diensten’ door de mensen naar huis gestuurd. Ik vraag me af of ze hem straks ook zullen vermoorden om te voorkomen dat hij nog eens terugkeert, zoals met zijn moeder, Indira Gandhi, gebeurde. Altijd hetzelfde liedje in India.

Kohls inlijving van de ddr is dom, heel dom, te gehaast, te vroeg. Bovendien denkt hij meer aan zichzelf, zijn politieke belangen en een plaats in de geschiedenis, dan aan de werkelijke belangen van Duitsland of de ddr. Om niet te spreken over hoe in de ussr een dergelijke inlijving zal worden ontvangen en hoe dit Gorbatsjov nog verder nodeloos zal verzwakken.¹⁶¹ Hanna de Zantis heeft een half uur getelefoneerd om uit te leggen dat zij de geldkraan naar Jan Jacob weer opendraaide. Deze hele zaak begint op de affaire met de Röells en Inez in de jaren vijftig te lijken. De jongeman heeft haar nu wijsgemaakt dat hij een milieucursus wil gaan volgen. Ik denk dat Hanna een tijdje niets meer van me hoort, want er spelen teveel ongecontroleerde emoties mee. Ik ontdekte trouwens bij het teruglezen van 1967 dat Inez reeds op 13 mei 1967 is overleden. Droevig. De dagen vliegen om. Kan er met mijn verstand niet bij.

161 Newsweek, 4 december 1989.

30 november 1989

Ik ontmoette Dirk Keijer in het Sonesta voor een gesprek van 40 minuten. Hij was in een uitstekende stemming. Daarna verscheen Clare voor twintig minuten. Toen Dirk vroeg in wat voor auto de drie heren voor mijn huis hadden gestaan, en ik antwoordde dat het een Mercedes was geweest, antwoordde hij: ‘Dat kan niet, want ze hebben geen Mercedes bij de bvd.’ ‘Dan was het misschien een bmw,’ zei ik. Daarop bleef hij stil. Toch herhaalde hij: ‘Geen sprake van dat het de bvd is geweest. Het was een andere club. Je hebt waarschijnlijk weer iets anders uitgehaald.’ Wat dan? Was het de cia of misschien de Sovjets? Heeft het te maken met mijn contacten met Robert Faucher van het consulaat-generaal van de vs over Suriname? Of is dat echt te ver gezocht? Intussen stond de auto met de drie mannen er wel.

Hij zei dat Du Toit best begreep dat hij, Dirk Keijer, druk was en het was immers een project van lange adem. ‘Hij weet dat jij mijn man bent.’ Hij verwachtte pas in 1991 de eerste bewe-

[p. 118]

ging in ons ussr-Zuid-Afrika project. Dat zou nogal rampzalig zijn, want ik ga nu kopje onder. Hij vroeg me mijn bankrekeningnummer te geven, omdat hij de beloofde 10.000 gulden wilde overmaken.

Er lag een brief van Du Toit toen ik thuiskwam.¹⁶² Hij is nu zo vaak door Keijer afgezegd dat hij geen behoefte meer heeft aan contact met Dirk. Hij neemt Keijer niet meer serieus, zoals ook ambassadeur Bubnov in Paramaribo hem niet meer wilde ontvangen en zoals al mijn gedonder in Suriname heel waarschijnlijk naar de Keijer-Cranendonk escapade is terug te leiden. Ik heb Du Toit onmiddellijk geantwoord.¹⁶³

Ik heb nooit geweten dat Godfried Bomans De avonden van Gerard Reve ‘een miezerig boek’ had genoemd. Ik herinner me dat ik er een of twee pagina's die me troffen, heb uitgescheurd. Van de rest was ik ook niet kapot. Er is nu een film over dit boek gemaakt.

Georgii Arbatov is al op het eiland Malta voor de aanstaande top aangekomen. Gorbatsjov zelf is op staatsbezoek in Italië. De man fascineert toch wel en weet er de vaart in te houden.

162 Zie bijlage 45.

163 Zie bijlage 46.

1 december 1989

Ik was om 04:30 wakker. Ik droomde dat ik in Djakarta in een bespreking was. Joop Avé kwam binnen, lang en slank zoals hij er vroeger uitzag, en zei dat het voor mijn veiligheid beter was het land te verlaten.¹⁶⁴

Na een hiaat van 72 jaar heeft voor het eerst een topleider uit de ussr een bezoek aan de paus gebracht. Raisa kreeg een cadeautje, kennelijk een etui met een juweel, en wat ik vreesde gebeurde: in plaats van het in dank in ontvangst te nemen en dicht te laten, maakte zij het open om eerst te kijken. Hopeloos. Toen zij aankwamen bij het Vaticaan, stapte Gorbatsjov uit, liep om de auto heen waar Raisa juist uitklom, maar bood haar geen hand of arm aan om behulpzaam te zijn, en stapte zonder zich om haar te bekommeren op het ontvangstcomité af.

Hans Beerekamp schreef een pagina vol over een conversatie met Henk Hofland, Jan Vrijman en Louis van Gasteren. Ik ben stomverbaasd als Hofland zegt: ‘Tussen 1945 en 1955 heb ik nergens zin in gehad. Totdat ik Jan Vrijman tegen kwam, dat is

164 Redactie: ambtenaar Buitenlandse Zaken onder Sukarno, chef protocol van Suharto, in de jaren negentig minister van Toerisme. Zie ook Memoires 1961, 1970-1971, 1975, 1976.

[p. 119]

omstreeks die tijd geweest, heb ik een beetje verloren rondgelopen. Zonder enige ambitie om wat dan ook te doen. Ik wilde ook niets worden. Het zei me allemaal niets.’¹⁶⁵ Gezellig voor zijn vrouw Mimi. Henk heeft maar één ambitie: geld en nog eens geld, daar moet verder alles voor wijken, eerlijkheid, trouw, zelfrespect.

165 NRC Handelsblad, 1 december 1989.

2 december 1989

Frans Lurvink heeft de East West Development Corporation opgericht, samen met partners uit Wit-Rusland. Zestig procent van de aandelen zijn in handen van Lurvink, Donald Kendall, de topman van Pepsi, bezit zeven procent en de rest is ondergebracht bij banken en investeringshuizen. Er komen kantoren in Mogilev, Moskou en Düsseldorf. Ook Robert McNamara, oud-president van de Wereldbank, zit in het bestuur. Als ik Lurvink niet had meegenomen naar de conferentie in Varna, Bulgarije, zou hij nooit in de gelegenheid zijn geweest zich aan Kendall op te dringen. Weinigen die ik me herinner, hebben zo onbeschaamd en ongegeneerd zich bediend van contacten die ze voor een habbekrats van ‘vrienden’ jatten, als deze Lurvink.

Justin Wiechers, de jongen die op Nijenrode (hoorbaar) de opmerking maakte ‘als vliegen op de stront’ toen ik omringd werd door studenten, arriveerde voor het avondeten. Als hij in augustus 1990 afstudeert, heeft hij een studieschuld van 36.000 gulden. Hoe is het mogelijk dat ‘ouders’ bereid zijn om hun kroost met zo'n loodzware last op te zadelen wanneer zij nog aan het eigenlijke werk - de toekomst - moeten gaan sleutelen? Ik heb hem geadviseerd een stage in Zuid-Afrika te gaan volgen.¹⁶⁶

Gorbatsjov en Bush arriveerden op Malta voor de topconferentie. Gorbatsjov werd door Anatoly Dobrynin en Georgii Arbatov opgewacht. Gorby maakte op Malta een aantal amusante opmerkingen. ‘Let us begin scrapping cruisers, they are not even useful for our meetings.’ Gezeten aan een kleine tafel van de Maxim Gorky (een onder Sovjetvlag varende luxe passagiersschip) zei hij: ‘This table is too small and cramped, but if we disagree with each other we can kick each other under the table.’ Hij heeft toch wel iets die kerel. Overigens moesten ze voorlopig ieder op hun eigen schip blijven, want een gigantische storm verhinderde overstappen. Waarom zijn ze niet op het eiland gaan zitten?

166 Hij zou door mijn bemiddeling inderdaad naar Johannesburg gaan.

[p. 120]

3 december 1989

Jan Foudraine arriveerde weer veel te laat. Zeven hoofdstukken van ons boek zijn klaar. We werken aan het achtste. Ik wil toch via Hazeu het manuscript naar Ivo Gay van Ambo proberen te sluizen.

Georgii Arbatov heeft tegen cnn gezegd - en natuurlijk volkomen terecht - dat Washington nu de economische oorlog tegen de ussr grotendeels had stopgezet. Generaal Brent Scowcroft, veiligheidsadviseur van George Bush, antwoordde: ‘I do not like that statement, because we never conducted economie warfare against the Soviet Union.’ Aartsleugenaar!

Lejo Schenk spreekt op televisie met de Zuid-Afrikaanse ambassadeur Albert Nothnagel en dominee Beyers Naudé. Slijmjurk Nothnagel noemt de dominee ‘een heel bijzondere Zuid-Afrikaan.’ Dat kan je wel zeggen. De dominee stelt het weer eens voor of de meerderheid van de zwarten in Zuid-Afrika sancties zou willen, wat gelul in de ruimte is. Nauwelijks is bovenstaand geklets afgelopen of Willem Brugsma komt vertellen wat er zich op Malta tussen Gorbatsjov en Bush afspeelde. Ook Hans van den Broek werd ingeschakeld, die blijkbaar thuis in zijn werkkamer een wereldkaart aan de muur heeft hangen. Intussen is de goudprijs verder gedaald door de Malta-top.

4 december 1989

bbc zendt een programma uit over de zoektocht naar het bewustzijn. Wat zou ik de tekst ervan graag hebben.

Wim Verkade vertelde dat ene Henrick Fabius die op een ministerie werkt, Ernst van Eeghen uitstekend kende. Fabius had mijn boekje Zaken doen gelezen en tegen Verkade gezegd: ‘Het is Van Eeghen ten voeten uit.’

Als ik naar de foto's kijk die ik in januari 1968 met Peter in Huis ter Heide bij de Sunbeam Tiger nam, blijf ik zijn uitstraling engelachtig vinden.

In Suriname overleden 21 patiënten aan aids.

Eduard kwam een visje eten. Enerzijds verwonderde ik me erover hoe het gepulk aan zijn nagels me tot het uiterste irriteerde, terwijl toen ik aan de vleugel ging zitten, ik juist door zijn aanwezigheid in vervoering raakte bij het spelen. Waar komen die uitersten vandaan?

Hans Lonis bracht weer eens een foto van een van zijn modellen, mij overigens bekend.

[p. *1]

Met Jan van Wieringen, correspondent van de Volkskrant in Washington. Hij zou aan aids overlijden.

[p. *2]

Met mijn Indonesische vriend Harisanto.

Staande v.l.n.r.: Harisanto met (links) zijn jongste zoon, Francis de vrouw van Hashram Zainoeddhin, Santo's oudste zoon en dochter. Zittend v.l.n.r. dochter en zoon van Hashram en Santo's vrouw Margaret.

[p. *3]

Harisanto en Hashram Zainoeddhin.

Monique de Bissy. weduwe van Gerard Schimmelpennick, gaf me een foto van zijn graf op Java. De foto is genomen, kort nadat hij gesneuveld was op 6 maart 1949.

[p. *4]

Mijn vriend Jabulani Patose uit Boipatong.

[p. *5]

In Johannesburg. Naast mij Michael en Alfred Vierling.

[p. *6]

V.l.n.r.: broer Theo, zijn vrouw Nellie en broer Hendrik bij Theo's huis in Bonneville (Kaapstad).

Amrito's meester Bhagwan Shree Rajneesh.

[p. 121]

5 december 1989

De campagne in De Telegraaf om de gemoederen in Nederland tegen Desi Bouterse verder op te zwepen, wordt weer keurig voortgezet, ditmaal door een sensationeel bericht van broodschrijver Michiel Hoogers. ‘Ditmaal kwam de terreur,’ aldus deze shit krant, ‘in het door etnische twisten verscheurde ontwikkelingsland uit een onverwachte hoek. Een groep van tien tot zestien zwaarbewapende, Engels sprekende blanken overviel gisteren een militaire post bij het dorp Kraka, ongeveer 40 kilometer ten zuiden van Paramaribo.’¹⁶⁷ Zeven Surinaamse militairen sneuvelden. Even later kaapte dezelfde groep een autobus met zestien werknemers van de bauxietmaatschappij Suralco. Het is voor mij meer dan duidelijk dat Den Haag hier achter zit via zogenaamde Surinaamse dissidenten, zoals Washington steeds terreurdaden in Cuba organiseert met dissidenten uit Miami. Onbegrijpelijk dat niemand hier een stokje voor steekt. Het speelt zich af onder de neus van Ruud Lubbers en Hans van den Broek. Er kraait aan het Binnenhof geen haan naar.

Hans en Christine van Ketwich leven nog steeds mee met mijn strijd om in Zuid-Afrika mijn werk te kunnen blijven voortzetten.¹⁶⁸

In de ddr ontstaat steeds meer chaos. Gorbatsjov heeft nimmer werkelijk doordacht waar hij aan begon. Straks gebeurt hetzelfde in de ussr, en dan wordt Volodja Molchanov van het beeldscherm gedreven.

Een schip van de Amerikaanse marine heeft een boot van Greenpeace buiten de kust van Florida geramd, omdat mijn helden van die organisatie een proef met een kernraket Trident-2 probeerden te verhinderen. Omdat de Greenpeaceboot onder Nederlandse vlag voer, zond loopjongen van Washington, Hans van den Broek Greenpeace meteen een telegram dat de Amerikanen het recht hadden militaire oefenin-

167 De Telegraaf, 5 december 1989.

168 Zie bijlage 47.

[p. 122]

gen in open zee te houden en dat men dat recht diende te respecteren. Ministers en diplomaten verschuilen zich altijd achter de jurisprudentie als het in hun kraam te pas komt, maar doen alsof er geen internationaal recht bestaat wanneer zij schelmenstreken uithalen, (zoals met Klaas de Jonge en Ronnie Brunswijk). Al eerder citeerde ik François de Callières, de privésecretaris van koning Lodewijk xiv, die in 1713 schreef: ‘In general, the training of a lawyer breeds habits and dispositions of mind which are not favorable to the practice of diplomacy.’¹⁶⁹ Eigenlijk is Van den Broek nog hopelozer, als omhoog gevallen handelsreiziger.

Derk Jan Eppink noemt de lota in een kop in nrc Handelsblad ‘tuinkabouters’, wat zij natuurlijk ook zijn. En Klaas de Vries staat aan het hoofd van dat gezelschap. Wat een blamage. Erich Honecker is gearresteerd. Het gaat wel vlug daar.

Toen ik Eduard de foto's uit 1968 van Peter liet zien, zei hij: ‘Wat een engeltje!’

169 Geciteerd uit C.L. Sulzberger, What's Wrong with U.S. Foreign Policy, Harcourt, Brace & Company, New York, 1959.

6 december 1989

Ik vond een ongelooflijk mooi gesprek met mam op 7 februari 1968 in Huis ter Heide, dus alweer 21 jaar geleden. Hoe is het godsterwereld mogelijk? Ik schreef broer Hendrik hierover en zei meer dan ooit te beseffen wat de waarde van een dagboek is. Ik zou het nooit hebben onthouden. Het was een heerlijke ervaring dit vanmorgen te mogen herbeleven.

Ben Knapen is hoofdredacteur van nrc Handelsblad geworden, dus een super ‘bruikbare’ journalist op een sleutelpositie in de media. André Spoor was de laatste min of meer onafhankelijke baas op die plaats, die bij uitzondering nog wel eens iets durfde. Dat is nu permanent afgelopen.

Twee persoonlijke vrienden van mij, Evgeny Velikhov en Georgii Arbatov, discussieerden in Washington met hun Amerikaanse tegenhangers. De discussie stond onder leiding van anchorman Ted Koppel.¹⁷⁰ Bruce van Voorst vertelde zijn lezers onder meer:

170 Time, 11 december 1989.

[p. 123]

Ik haal dit nog maar eens aan, omdat ‘men’ hier en vooral ook in het Hilversumse, het zo graag voorstelt alsof ik geen journalist zou zijn, die weet waar Abraham de mosterd haalt.

7 december 1989

Gisteravond ben ik met Eduard een bezoek aan mijn vriend Harisanto gaan brengen, bij vrienden in de buurt van Aken, waar hij logeert. We reden via Heerlen en waren om 14:15 uur ter plekke. Santo was niets veranderd sinds ik hem zeventien jaar geleden voor het laatst zag. Het was alsof we gisteren ons laatste gesprek hadden gevoerd. Zijn architectenbureau in Bandoeng loopt als een tiet. Hij weet - typisch Santo - niets over geldzaken, die worden door een speciaal daartoe aangestelde man geregeld. Er is geen vuiltje aan de lucht voor hem. Zijn zaken zijn meer dan florissant. Het is eigenlijk niet mogelijk om naar behoren te beschrijven hoe de ervaring was om hem terug te zien. Bij het afscheid omhelsden we elkaar en voelden elkaars lijf, de omhelzing plus.

Mijn oom Andreas Bronsing, oud-directeur van de Stoomvaart-Maatschappij Nederland is op 100-jarige leeftijd overleden.

Ik schreef Marcel van Dam van de vara nog maar eens om de lulpraat van Sonja Barend en Conny Braam uit 1987 eindelijk eens gerectificeerd te krijgen. Het zal me benieuwen.¹⁷¹

Wanneer Badrissein Sital in Paramaribo namens het militair gezag bekendmaakt dat de zogenaamde mensenrechten activist Stanley Rensch een aanslag op zijn leven in scène heeft gezet - hij zou in zijn huis zijn beschoten, maar bleef ongedeerd - kan je er zeker van zijn dat dit waar is.

Jan Foudrame onderstreepte vandaag dat hij ambassadeur van Osho in Nederland was. ‘Alleen staatshoofden van landen hebben elders ambassadeurs,’ probeerde ik tegen te werpen. ‘Osho is een staatshoofd,’ was het antwoord, en dan zinkt me de moed weer diep in de schoenen. Ik denk daarop eigenlijk: man ga weg. Hij voelde mijn reactie en streepte de onzin weg. In hoofdstuk viii had hij weer eens een ‘ingeving’ gehad en een afschuwelijk betoog ingebouwd, waarover ik meteen viel. ‘Je vervalt ineens in een dansje van Lehár,’ zei ik. Zorgvuldig legde ik uit dat het nergens op sloeg. Hij zou het herzien en erover nadenken. ‘Je bekritiseert me als een kleine jongen,’ wierp hij tegen. Maar hemeltje, hoe moet ik anders reageren als hij met dit ‘ambassadeurschap’ aankom? Ik zou zijn vriend

171 Zie bijlage 48.

[p. 124]

niet zijn als ik de andere kant op zou kijken. Hij bracht overigens een prachtig uitgegeven boek mee, Communism & Zen Fire, Zen Wind van Osho Rajneesh.¹⁷²

Het literaire programma op Antenne 2 in Parijs is natuurlijk echt sophisticated en zeker vergeleken bij soortgelijke programma's in Hilversum. De discussies in Frankrijk tonen het verschil in benadering, informatieverwerking en informatievoorziening tussen de Franse breinen en de Hollandse.

172 Osho Rajneesh, Communism & Zen Fire, Zen Wind, Rebel Publishing House, Keulen, West-Duitsland, 1989.

8 december 1989

Mijn telefoon is weer eens ‘dood’. Ik zou ze over dit jarenlange afluisteren een proces moeten aanspannen. Soms stelt Eduard me vragen over hoe laat en wanneer ik Dennis Livson ontmoet, waardoor ik zelfs op bepaalde momenten achterdocht voel tegen hem, omdat ik niet begrijp dat hij in sommige details geïnteresseerd kan zijn.

Ik ben op weg naar ‘mijn grote beschermheer’ Wim Hazeu. Eigenlijk vertrouw ik zo langzamerhand niemand meer. Het is verschrikkelijk dat deze gedachten bij me opkomen.

Trein

Het gesprek met Hazeu kwam erop neer dat er voortaan 25.000 gulden subsidie per deel Memoires nodig is om ze te kunnen uitgeven. Dat is een absurd bedrag. Verzamelde werken worden heel dikwijls gesubsidieerd. Omdat mijn dagboek geen ‘kunst’ is, wil het Prins Bernhard Fonds niet helpen. Kookboeken die dat Fonds financiert zijn wel kunst? Ook gaat het met mijn dagboek niet om literatuur. Hazeu kletste maar wat.

Hazeu vertelde dat een Belgische journalist die een boek over Mobutu in Congo heeft geschreven het slachtoffer is geworden van Belgische overheidscensuur. Er zou zelfs van overheidswege een besluit zijn genomen dat die man kapot moet. Wim - ooit bij de militaire inlichtingendienst werkzaam - houdt het voor mogelijk dat in mijn situatie een soortgelijk consigne vanuit Den Haag is uitgegaan. Wat kan je er tegen doen? Niets. Wim zei trouwens dat hij niet zou worden benaderd door de regering of de bvd om mij buiten gevecht te stellen, maar dat men zulke zaken regelde via aandeelhouders of commissarissen, om te zorgen dat Bosch & Keuning en aanverwante bedrijven niets meer van mij zouden publiceren.

Ik zag Days of Heaven met Richard Gere. Die man is werkelijk prachtig.

[p. 125]

9 december 1989

De Telegraaf maakt met de gebruikelijke tamtam bekend dat aanslagen van blanke huurlingen de afgelopen dagen in Suriname, vanuit hier door een zogenaamde Surinaamse zakenman werden georganiseerd. Ook weet Michiel Hoogers te berichten dat het Junglecommando van Brunswijk twee van deze huurlingen heeft doodgeschoten, een was een zekere John Richard en zijn bebloede lichaam is op de Surinaamse televisie getoond.

Joseph Luns vergast de lezers van De Telegraaf opnieuw met zijn jaarlijkse praatje voor de vaak, ditmaal geschreven door Charles Sanders.¹⁷³ Ook Luns had niet verwacht dat de ussr de muur zou laten verdwijnen en Oost-Europa zou laten schieten ‘maar ik weet zeker dat ook Gorbatsjov dit niet had voorzien.’ Hij is het echter met het Kremlin eens dat het geen verstandige zaak zou zijn de beide Duitslanden nu in de euforie van Gorbamania te herenigen. Hij doet ook niet mee aan wat hij de hysterie over Gorbatsjov noemt, die nu door velen als een soort redder van Europa en de wereld wordt gezien. ‘De navo heeft de vrede gebracht. De verafgoding van Gorbatsjov begrijp ik niet. Als ik moest kiezen tussen een vakantie met George Bush of Michail Gorbatsjov, koos ik voor Bush. Dat is een machtige en trouwe bondgenoot. Een ware vriend.’ Van Bush zou Luns tijdens een vakantie alleen maar nog meer slechte cia maffiapraktijken overnemen dan waarmee hij toch al zijn leven heeft gekleurd. Het komt blijkbaar niet bij Luns op dat er van Gorbatsjov tijdens een vakantie heel wat meer te leren zou zijn dan van deze voormalige cia-opperbevelhebber.

nrc Handelsblad had ook een exclusief verhaal. En wel met Hans van den Broek, braaf opgetekend door de Haagse ‘bruikbaren’ Rob Meines, Willebrord Nieuwenhuis (omschreven als de miskoop van de eeuw van André Spoor) en Wim Weenink. Wanneer Gorbatsjov zou falen, ontstaat volgens de minister en diens departement ‘een dubbele onzekerheid’. Zou er in de ussr mogelijk militair kunnen worden ingegrepen? Ook in een Oost-Europees land lijkt hem dit tot de mogelijkheden te behoren. ‘Dus de navo blijft essentieel en dat betekent niet dat we angsthazen zouden zijn.’¹⁷⁴

In 1970 las ik Mijn vader en ikzelf van J.R. Ackerley.¹⁷⁵ Vreemd, ik herinner me er niets meer van. John Peereboom meldt in nrc Handelsblad dat er een biografie over deze schrijver is ver-

173 De Telegraaf, 9 december 1989.

174 NRC Handelsblad, 8 december 1989.

175 J.R. Ackerley, Mijn vader en ikzelf, A.W. Bruna, Utrecht, 1968.

[p. 126]

schenen.¹⁷⁶ Hij was een vriend van E.M. Forster, dan weet je wel hoe laat het is. Zij correspondeerden samen. Kort voor zijn dood in 1967 verkocht Ackerley alle brieven van Forster aan hem voor zesduizend pond aan de universiteit van Texas. Forster had eerder de brieven teruggevraagd, opdat ze niet in de publiciteit zouden komen, wat Ackerley heeft geweigerd. Zou hij toen al met de mogelijkheid rekening hebben gehouden dat er geld aan te verdienen was?

Frans Kellendonk heeft zijn reisreportages gebundeld onder de titel De halve wereld.¹⁷⁷ Friederike de Raat meldt dat Frans ook een journalistiekachtig verhaal opnam, Wodka en diplomatie, gebaseerd op zijn reis naar de schrijversbond in Moskou, die ik voor hem arrangeerde.¹⁷⁸ Eigenlijk had Frans zelf moeten bedenken dat het na een jaar de vs in de lijn der dingen lag zich op de ussr te gaan oriënteren. Daar kwam Hofland ook pas in 1984 achter, toen het te laat was om nog iets te begrijpen van wat daar speelde.

Ik heb de hele dag aan mijn Memoires geschreven.

176 NRC Handelsblad, 8 december 1989.

177 Frans Kellendonk, De halve wereld, Meulenhoff, Amsterdam, 1989.

178 NRC Handelsblad, 8 december 1989.

10 december 1989

Als ik in de polders ben - gelukkig slaapt iedereen op zondagochtend - dan denk ik steeds: thanks Peter. Er was weer een konijn overreden. Eksters zaten al op de loer.

Kees Knibbe is in Pretoria geweest en ontmoette er ook Christo Landman. Nothnagel werd benoemd tot ambassadeur in Den Haag omdat hij bezig was het district Rietfontein voor de Nationale Partij te verliezen. Het district werd nu bij de verkiezingen behouden. Knibbe schijnt zich bij iedereen die luisteren wilde in Pretoria, te hebben beklaagd dat er met Nothnagel niet was samen te werken. ‘Nothnagel is een eigenwijze hork, die Roy Sherwood ook gek maakt,’ aldus Knibbe.

Van Kooten en De Bie wijzen erop dat Hans van den Broek de Tsjechische leider Václav Havel verhinderde om in het bijzijn van koningin Beatrix te zeggen wat hij wilde, en dat nu diezelfde Havel president van dat land wordt, ‘schijtebroek Van den Broek op zijn knieën naar Praag zal moeten.’

[p. 127]

Ik ben gaar. De hele dag gewerkt en ben aanbeland op 6 april 1968, de dag dat Martin Luther King werd vermoord.

11 december 1989

Manfred Korlath van Daimler-Puch in Wenen belde. Hij noemde Dirk Keijer ‘crazy’. ‘He acted as if our agreement with Surinam was ein Staatsvertrag, and I got a kilo papers...’ Keijer dacht dat Cranendonk hem besodemieterde, maar dat was niet het geval. Hij wil in februari weer naar Paramaribo gaan. Zou er dan toch nog iets van onze plannen terechtkomen? We hadden een lang gesprek. Manfred zei dat er 200.000 Tsjechen zonder paspoort Oosternijk waren binnengekomen, en omdat het kerstmis was werden er auto's gestolen, winkels geplunderd. Tsjechoslowaakse militairen hadden alle grensversperringen weggehaald. Hij vond de ontwikkelingen even griezelig als ik.

Lennaert Post kwam langs. Om de een of andere reden heeft hij het moeilijk, maar mijn kop stond er niet naar.

Ik vertrek op 25 december definitief.

Fidel Castro maakte in een rede bekend niet de weg van Oost-Europa te zullen volgen. Hij houdt onverkort aan het communisme vast. ‘Opgeven is voor lafaards, niet voor revolutionairen.’ Hij beschuldigde de nieuwe leiders in oostelijk Europa ervan door de knieën te zijn gegaan voor het kapitalisme. Castro heeft gelijk. Het kapitalisme zal de wereld - onze geliefde ark van Noach - nog sneller met man en muis doen vergaan. Communisme, mits met verstand uitgevoerd, zou die ondergang aanzienlijk kunnen vertragen.

Het Hilversumse gekkenhuis dat omroepland heet, komt 135 miljoen gulden tekort. Hoe krijgen ze het voor elkaar? Om maar één reden: het typisch vaderlandse verwende kind-syndroom waarbij iedere ‘sekte’ in de Hollandse polder zijn eigen zendgemachtigde wil hebben.

Jan Foudraine en sannyasin Morari kwamen van 19:30 tot 23:00 uur naar Amerbos om het hele manuscript nog eens door te lopen. Jan had een vijftal lange passages van mij gemarkeerd die hij wilde schrappen. Het was duidelijk dat hij mijn aandeel in het boek wilde terugbrengen ten eigen bate. Ik heb hem nooit echt vertrouwd, maar hem ook niet op al te veel trucjes betrapt. Hier ga dus ik niet mee akkoord. Ik zal deze passages opnieuw bekijken en herschrijven.

‘Je dagboeken zullen gaan verkopen in het zog van ons boek,’ aldus Foudraine. Eerst zien dan geloven. Vast staat dat deel tien van de Memoires mooi is dankzij de emotionele ervaringen met Peter.

[p. 128]

De goudprijs is gestegen door de ontwikkelingen in Oost-Europa.

Peter Kampschuur reageert niet op mijn brief die ik hem enige tijd geleden heb geschreven. Hij zal wel willen komen als het boek met Foudraine klaar is, maar dan hoeft het niet meer.

12 december 1989

Lex Poslavsky stuurde een brief dat hij een artikel heeft geschreven: veritas filice temporis, de waarheid is de dochter van de tijd. Mijn laatste brief aan hem roerde eenzelfde onderwerp aan. Ook schrijft hij over de vereenzaming, iets waar hij me altijd voor waarschuwde. Maar toch verbaast het hem niet dat zijn vrees hiervoor in mijn leven niet is uitgekomen.¹⁷⁹

Ruurd Halbertsma schrijft over de tweeduizend antiquiteiten die Sigmund Freud in de Berggasse in Wenen verzamelde en die dankzij prinses Bonaparte, een leerlinge van Freud, uit handen van de nazi's werden gehouden. ‘Archeologie en psychoanalyse waren voor Freud op een bijzondere wijze verweven,’ aldus Halbertsma.¹⁸⁰ ‘De psychoanalyticus,’ meende Freud, ‘moet net als de archeoloog tijdens een opgraving, laag na laag van de psyche van de patiënt verwijderen om de diepst verborgen schatten te ontdekken.’ Al is dit laatste wel waar, ik zie er toch geen verklaring voor waarom hij zijn geld aan een Egyptische, marmeren baviaan van Thoth uit de Romeinse periode moest spenderen. Dan lig ik liever een beetje krom om een vliegticket voor Peter aan te schaffen, opdat hij vanuit Zuid-Afrika naar zijn moeders verjaardag in Tilburg kan gaan.

Richard Nixon maakt verwarde opmerkingen over de stand van zaken rond de ussr. ‘Gorbachev is the most popular man in Europe. He is not denouncing Marxism but rejuvenating it. His purpose was not to abandon Communism but to save it. He is now getting credit for developments he could not contain.’¹⁸¹

Vervolgens schrijft Nixon de bekende onzin. ‘Gorbachev has changed, but it is a change of the head, not the heart,’ alsof deze weggejaagde president van de vs zich nog altijd niet realiseert dat het hart een pomp is en verstand en emoties beide in de chip in het hoofd zitten. ‘I do not question his sincerity,’ aldus Nixon. ‘He is profoundly sincere in wanting to rescue the Soviet system from a terminal illness. We should help him.’

179 Brief d.d. 11 december 1989.

180 NRC Handelsblad, 8 december 1989.

181 Time, 18 december 1989.

[p. 129]

Gorbatsjov is niet te helpen, want hij doorgrondt onvoldoende de draagwijdte van waar hij mee bezig is.

Dean Rusk is oud geworden. Over Indonesië en Nieuw-Guinea zegt hij op cnn: ‘What the Dutch Government was trying to do in Indonesia was impossible.’ Dat kan je wel zeggen. Men zag geen kans om de bakens ridderlijk te verzetten. De Haagse hersens zagen daar, in hun onkunde van de Aziatische realiteit van na 1945, geen mogelijkheid toe.

Een dame van 84 jaar, leuk mens, pleitte op televisie voor een escortservice voor bejaarden.

13 december 1989

Psychology Today wordt steeds oppervlakkiger en zogenaamd ‘populairder’, waarbij de verkoopcijfers het winnen van oprechte informatievoorziening. Ik continueer mijn abonnement niet op dit blad.

Bij een rijsthapje in restaurant Djanoko stelde ik oud-ambassadeur Sukrisno voor aan Hans Beynon. Er wordt geprobeerd om tien interviews met oud-politici en diplomaten die Bung Karno goed hebben gekend, te verzamelen voor een boek. Anders gaan alle betrouwbare herinneringen aan de stichter van de Republiek Indonesië verloren. Pak Sukrisno was ambassadeur in Boekarest van 1961 tot 1964 en in Hanoi van 1964 tot 1966.

Het Rijk lijkt warempel te gaan ingrijpen in de kinderkamer van lota, de vereniging van gemeenten die de apartheid in Zuid-Afrika menen te moeten helpen bestrijden. Er zijn in Arnhem, Beerta en Vlissingen besluiten genomen die het buitenlands beleid doorkruisen. De ministeries van Buitenlandse en Binnenlandse Zaken overwegen vernietiging van dergelijke raadsbesluiten aan de Kroon voor te dragen. Het is ook te gek voor woorden. En Klaas de Vries leent zich ervoor leiding aan die farce te geven.¹⁸²

akzo begint met Hongarije een chemiebedrijf. Wat me eraan herinnert hoe ik medestudent op Nijenrode Siebe Minnema indertijd binnenbracht bij de ambassadrice van Hongarije, Anna Bebrits. Dat is ongetwijfeld de eerste steen voor deze zaak geweest, wat Siebe me ook wel bij tijd en wijle liet weten.¹⁸³ Als ik zakelijk was geweest, dan had ik een provisie in rekening gebracht.

Er is in Moskou veel te doen over de eerste paragraaf van artikel 6 van de Grondwet, waarbij wordt bepaald dat de cpsu de

182 NRC Handelsblad, 13 december 1989.

183 Idem.

[p. 130]

leidende en stuwende kracht van de samenleving is en blijft, als kern van het politieke systeem en van alle maatschappelijke staatsorganisaties. Onder leiding van onder meer Andrei Sacharov is een beweging op gang gekomen om dit artikel te schrappen waartegen Gorbatsjov zich verzet. Met 1.100 tegen 800 stemmen is deze vitale paragraaf bij een stemming in de Opperste Sovjet overeind gebleven, maar het rode château en Espagne wankelt.

cnn liet in dit verband een botsing tussen Gorbatsjov en Sacharov zien, waarbij de altijd weer rotzooi veroorzakende atoomgeleerde een stapel protesttelegrammen aan Gorby wilde overhandigen. Die wond zich behoorlijk op en beweerde dat al had Sacharov 30.000 protesttelegrammen meegebracht, artikel zes zou niet worden geschrapt. Sacharov wist niet waarover hij zwamde. Hoe moet dit aflopen?

Ik vond foto's uit Zwitserland met mam, broer Theo, zijn vrouw Nellie en mijn vriendin Ellen Thomassen.

14 december 1989

Er kwam een brief van Wim Hazeu.¹⁸⁴ Ik geloof hem niet. Om nog vijftien delen Memoires uit te geven, is volgens hem een bedrag nodig van 375.000 gulden, en dan verdien ik er niets aan. Ik schreef opnieuw aan president Suharto dat ik nog altijd een interview met hem zou willen filmen, als vervolg op het gesprek uit 1966. Er is altijd een mogelijkheid dat zijn kant van het verhaal nieuwe gezichtspunten zou opleveren, die we op dit moment niet kennen.¹⁸⁵

Wilfred Lionarons overtreft zichzelf weer eens in Weekkrant Suriname door mij weg te zetten als ‘halve gare’ en dat ‘de hersenen in Oltmans hoofd niet werken’.¹⁸⁶

George Bush heeft na de top in Malta tegen Hugh Sidey gezegd: ‘Yes, I think I can trust Gorbachev. I looked him in the eye, I appraised him. He was very determined. Yet there was a twinkle. He is quite sure of what he is doing.¹⁸⁷ He has got a political feel. I could tell by the way he was laughing with us. A little wink now and then. He has a wonderful way of communicating with westerners. I had a feeling I could bring up any subject at all.’¹⁸⁸

Premier Nikolai Ryzhkov heeft in het Congres van Volksafgevaardigden gezegd dat niet moet worden verwacht dat snel zal

184 Zie bijlage 49.

185 Zie bijlage 50.

186 Weekkrant Suriname, 14 december 1989, zie bijlage 51.

187 Gorbatsjov realiseert zich juiste helemaal niet waar hij mee bezig is.

188 Time, 18 december 1989.

[p. 131]

worden overgegaan op een markteconomie. Dat zou ook onmogelijk zijn, want daarop is de Sovjetsamenleving niet ingericht. Er zal overgestapt moeten worden van zware industrie naar de produktie van consumptiegoederen, en die sector zal in de komende jaren moeten worden verviervoudigd. Premier Ryzhkov: ‘Zouden we al in 1991 een volledige markteconomie introduceren, dan zou dit ernstige sociaal-economische gevolgen hebben met gierende inflatie, massale werkeloosheid, dalende productie en toenemende sociale spanningen.’ Wat ik niet begrijp, is dat Ryzhkov hoe dan ook hardop nadenkt over de invoering van een markteconomie naar het Amerikaanse model, want als ze dat nastreven dan is er een omschakelingsprogramma nodig dat vijftig jaar in beslag zal nemen.

15 december 1989

Twee dagen geleden zag ik Sacharov nog de vervelende telegrammen aan Gorbatsjov overhandigen. Vandaag is hij dood. De hele wereld is nu vol lof over deze man, die ik vroeger al - om de heldenverering af te zwakken - als tuinkabouter omschreef. Zijn reputatie heeft hij te danken aan de stompzinnige wijze waarop de Brezjnev-bende met hem omsprong, en het Nobelcomité niet te vergeten. Maar was hij werkelijk de grote geest die ook Philip Handler in hem zag? De geschiedenis zal het leren. Sacharov werd 68 jaar.

Een Zuid-Afrikaanse militair, Robert Carelse, schijnt hier de anti-apartheidbeweging te hebben geïnfiltreerd. Hij is nu in Zuid-Afrika opgepakt als deserteur. Hoe werkt dit? De Zuid-Afrikaanse militaire inlichtingendienst had hem hier uitgezonden om te spioneren. Vreemde zaak.

Moscow News heeft gemeld dat het waar is dat Michail Gorbatsjov onder sterke druk is komen te staan van de conservatieve leden van het Centraal Comité. Er worden openlijk beschuldigingen naar het hoofd van Gorbatsjov geslingerd door de hoogste partijfunctionarissen, wat zonder precedent is in de ussr. Gorbatsjov was er dermate door geschokt dat hij al gezegd zou hebben bereid te zijn terug te treden.¹⁸⁹

189 NRC Handelsblad, 14 december 1989.

16 december 1989

Anti-apartheidactievoerders hebben een startbaan van Schiphol enige tijd bezet gehouden. Ze zijn geschift.

Manfred Korlath bevestigt ons telefoongesprek en schrijft contact met me op te nemen voordat hij naar Suriname gaat.¹⁹⁰

190 Brief d.d. 11 december 1989.

[p. 132]

The Economist komt met het artikel yesterday's man?¹⁹¹ Het blad noemt Gorbatsjov terecht een held in het Westen, omdat hij perestrojka, en daarmee de democratische revolutie toeliet in Oost-Europa. Maar nu komt het erop aan, kan hij de hervormingen handhaven en verder uitbreiden, of zal het hem vergaan als de leiders van de ddr? Binnen de Sovjet Unie roepen de Baltische republieken om vrijheid. Zal de great reformer veranderen in de great resister? ‘Mr. Gorbachev suffers from trying to be Luther and the Pope at the same time, both chief-reformer and chief-keeper of the faith,’ aldus het blad, dat constateert dat de wereld Gorby anders ziet dan de mensen in de ussr zelf. Bij de omwenteling in Oost-Europa vielen geen doden, maar bij revolutionaire ontwikkelingen in de Sovjet Unie zal bloed stromen - ‘and end not in freedom, but in a new dictatorship. The break-up of a country with nuclear weapons is liable to be a worry.’

The Economist permitteert zich te schrijven: ‘It would be foolish to assume that Soviet citizens prefer to keep themselves in the Dark Ages rather than try democracy. Communism, even in the diluted form that Mr. Gorbachev represents, remains the main barrier to economie revival.’ Het blad zegt dat ‘de wereld’ Gorbatsjov alleen dan mag blijven steunen, wanneer hij erop toeziet dat de ussr onder zijn leiding wordt omgevormd tot een stabiele democratie. Het Westen moet er echter rekening mee houden dat al was Gorbatsjov ‘a brilliant smasher of Stalinism’, hij misschien niet de man zal zijn om van de ussr een democratie te maken. ‘The aim should be for the Soviet Union to become a true democracy,’ aldus The Economist.

Hoe dikwijls heeft Georgii Arbatov mij niet te kennen gegeven dat hij het meest bevreesd was voor de veramerikanisering van de wereld, en vooral het zogenaamde omgooien van het roer in het Kremlin om de Amerikaanse weg te gaan volgen. Het Westerse kapitalisme heeft decennia lang alles in het werk gesteld om erop toe te zien dat de Sovjeteconomie van de wereldhandel werd uitgesloten (zoals met Cuba werd gedaan), opdat de marxistisch-leninistische benadering van een volkshuishouding zou mislukken. Het is een variant op de verdeelen-heers-politiek van de voormalige West-Europese koloniale rijken in Azië en Afrika, maar nu uitgevoerd vanuit Wall Street. Wanneer Gorbatsjov verdwijnt en de klok niet wordt teruggedraaid, maar zogenaamde ‘hervormers’ het Kremlin overnemen, is alles waar 70 jaar aan werd gewerkt, verloren.

191 The Economist, 16 december 1989.

[p. 133]

17 december 1989

Volgende week ben ik weer op weg naar Zuid-Afrika.

Opnieuw vond ik een brief van mejuffrouw Buringh Boekhoudt, met daarin overgenomen een tekst van dominee Kater. Ik stuurde de brief aan Beatrix ‘want die wil ik met u delen.’

De majesteit zal er wel iets achter zoeken, dat ik mij met haar zou willen associëren of misschien wel dat ik naar een methode zoek met haar aan te pappen. Niets is minder waar. Zo aardig vind ik haar niet (in tegenstelling to Miss B.B) en het laat me verder Siberisch wat ze vindt, evenals of ik haar nog ooit zou spreken of ontmoeten. Op een dag wil ik haar misschien zelfs nooit meer een hand geven.

Ik sprak met Wim Klinkenberg die, toen ik me beklaagde dat mijn Memoires niet worden besproken, antwoordde: ‘Je ziet maar weer wat voor geteisem het is.’ Ik vroeg hem als vicevoorzitter van de nvj of ik Sonja eigenlijk niet voor de Raad voor de Journalistiek zou moeten brengen, wanneer zij blijft weigeren de uitzending van 1986 te corrigeren.¹⁹² Hij moedigde me aan dit te doen.

Jan Foudraine en sannyasin Morari kwamen langs. Ik moest

192 Daarin loog Conny Braam dat Pretoria een muur om Soweto aan het bouwen was, om de zwarte bevolking verder af te zonderen.

[p. 134]

weer eens voet bij stuk houden, want Jan had verschillende monologen in de tekst ingelast, waar ik niet mee akkoord kon gaan. Hij voelt zich dan in de war gebracht, en leunt dan op Morari, aardige jongen, maar een lichtgewicht.

Oliver Stone's nieuwe film Born on the Fourth of July met prominent de hoofdrolspeler Tom Cruise wordt groots op het omslag van Time gepresenteerd. Dat is pas reclame voor een nieuw Vietnam melodrama, over een in de oorlog verminkte soldaat in een rolstoel die tegen de notoire Amerikaanse oorlogszuchtigheid demonstreert. Oliver melkt nog altijd zijn eigen ervaringen in Vietnam uit en de kassa blijft ermee rinkelen. Cruise speelt het verhaal van de oorlogsinvalide, Ron Kovic, die zoveel bewondering heeft gehad voor de wijze waarop dit gebeurde, dat hij Tom Cruise zijn eigen Bronze Star gaf, die hij op het slagveld in Vietnam kreeg uitgereikt.

Wim Hazeu schrijft mij nu dat hij de publicatie van mijn Memoires wil stoppen. Mij best. Ik zie het al heel lang niet meer met hem zitten met zijn exorbitant hoge eisen van 25.000 gulden subsidie.¹⁹³

193 Zie bijlage 52.

19 december 1989

Gisteren zag ik een vrachtwagen vol schapen van een weiland vertrekken. Ik stapte af en vroeg de boer wat er gebeurde. Het waren er twaalf. Ze gingen naar de veemarkt in Purmerend. Ik keek naar de dieren, die me door de latten aankeken, en ik maakte mezelf wijs dat het verwijtende blikken waren. Je zou nooit meer één stuk vlees moeten eten. De afgelopen maanden zag ik deze schapen iedere dag. Soms zei ik wel eens wat tegen die dieren, en dan hielden ze op met grazen en keken me echt aan.

Weekkrant Suriname heeft mijn artikel over Desi Bouterse gepubliceerd. André Haakmat zei te weten dat hoofdredacteur Hering zijn columnist Lionarons ook niet serieus neemt.¹⁹⁴

Brunswijk heeft Desi Bouterse in diens werkkamer van het nieuwe gebouw op Fort Zeelandia bezocht. Het kan verkeren.

194 Weekkrant Suriname, 21 december 1989, zie bijlage 53.

[p. 135]

Twee jaar nadat ik in overleg met Bouterse aan de detente begon te werken in Frans-Guyana, is het dan zover. Het is bepaald een historische ontwikkeling te noemen nadat men vanuit Den Haag deze junglecommandant tegen Bouterse in het veld bracht.¹⁹⁵

Dirk Keijer belde. Hij zou Du Toit met Kerstmis opbellen. Hij kan nog steeds niet naar Zuid-Afrika gaan - in strijd met zijn beloften aan ons - maar was op weg met een Sovjetdelegatie naar Namibië. Ik blijf huiverig voor die man, van wie je geen woord kan geloven en die steeds meer een soort dubbelspion blijkt te zijn. Ik zou nog steeds de tienduizend gulden krijgen, maar voor iedere onverstandige brief die ik hem schreef, zou er 500 gulden af gaan.

Boris Becker hielp West-Duitsland aan de Davis Cup-overwinning tegen Zweden. De jongen is in zijn vaderland tot een onbetwistbare nationale held uitgegroeid, omringd door de gebruikelijke massahysterie. Een professor in Frankfurt, Iring Fetscher, heeft die verering ‘een pseudoreligie met gevaarlijke aspecten’ genoemd. Bert Regeer meldt dit in de aanhef van zijn artikel in nrc Handelsblad, maar vergeet de stelling van Fetscher behoorlijk te onderbouwen.¹⁹⁶ Becker heeft al 12 miljoen bij elkaar geslagen.

195 NRC Handelsblad, 19 december 1989, Marcel Haenen.

196 NRC Handelsblad, 18 december 1989.

20 december 1989

Het is weer eens raak. De zwakzinnigheid van George Bush is opnieuw aangetoond. Er zijn enkele tienduizenden Amerikaanse soldaten ingezet om generaal Manuel Antonio Noriega te arresteren. Ze zijn krankzinnig geworden in Washington en doen maar raak. Wat de vs goeddunken gebeurt, internationale rechtsregels of niet, Handvest van de Verenigde Naties of niet, Washingtons wil is wet.

Er wordt gezegd dat Amerika zou hebben besloten ‘de tand die de kiespijn veroorzaakt’ (Noriega c.s.) te trekken. Hij moet wegens drugshandel in een Amerikaanse gerechtshof terechtstaan. De eerdere staatsgreep via pro-Amerikaanse verraders in Panama mislukte, dus dan maar zo: een militaire invasie van een buurland om één mijnheer, die ze in Washington niet lusten, op te halen. Wie doet er iets tegen? Niemand. Het Oost-

[p. 136]

blok ligt op zijn gat en de rest van de wereld kijkt de andere kant op. Loopjongen Hans van den Broek had begrip voor de Amerikaanse actie. Premier Margaret Thatcher noemde Bush ‘moedig’ en zegde haar steun toe. Nicaragua heeft de Veiligheidraad bijeen geroepen. Misschien wel het allermooiste was de drogreden van Bush zelf, dat de grootscheepse militaire actie nodig was ‘to save American lives’.

Noriega is zoek. Het Amerikaanse leger heeft reeds het hoofdkwartier van deze sterke man in Panama met de grond gelijk gemaakt. cnn spreekt werkelijk over niets anders. Georgii Arbatov zal zeggen: de Amerikanen moeten weer bewijzen dat ze macho zijn. Moskou heeft de inval als agressie bestempeld, maar doet verder niets. Wat kunnen ze ertegen doen? nrc Handelsblad komt met het commentaar interventie in panama, wat ronduit schandalig geklets is. Wie schrijft dergelijke onzin in die krant? Jan Sampiemon? Ze vullen de tekst met oude koeien uit de sloot. Een werkelijke mening wordt er niet gegeven, want daar zijn ze te laf en te wankelmoedig voor op de hoofdredactie van die krant. Je moet dus ook een gediplomeerde klootzak zijn om het tot die post te brengen.

Minister James Baker van Buitenlandse Zaken liegt op cnn dat Washington wel tot het zenden van een leger naar Panama moest overgaan, omdat er inlichtingen werden ontvangen dat men op het punt stond Amerikaanse burgers te vermoorden. Joseph Goebbels zou de heren in Washington niet hebben kunnen verbeteren. Baker is lying through his teeth in opdracht van zijn baas Bush. We zijn al zo ver afgedreven dat je in de Nederlandse pers een dergelijke mening niet in een commentaar zou kunnen verkondigen zonder repercussies, of zonder je baan op het spel te zetten. Liegen is in Washington - en dus Den Haag - een macht der gewoonte geworden.

Er zijn al elf Amerikaanse soldaten gesneuveld, 39 gewond en één vermist, vanwege de hobby van Bush om Noriega een lesje te leren. Slachtoffers aan Panamese zijde worden niet vermeld, want die tellen immers niet.

Ik bracht Bertie Hilverdink in contact met Peter Biemans om hem op televisie te krijgen.

21 december 1989

Ik bezocht Brinkhuis van de amro aan de Heerengracht, want ik sta nu 216.000 gulden rood. Hij was tegemoetkomend en heeft me tot februari 1990 respijt gegeven. Anders moet ik mijn huis inleveren.

Ik ontmoette Harry Francken, van Vendex International om na

[p. 137]

te gaan of men zou willen meefinancieren om mijn Memoires uitgegeven te krijgen. ‘U hebt in een opzicht geluk, de heer Dreesmann is zelf bibliofiel. Ik denk dat hij uw boeken in de kast heeft staan. Ik legde uit tweemaal 125.000 gulden nodig te hebben voor de delen zes tot tien, en tien tot zestien.

Nu zijn er vijftien Amerikaanse militairen gesneuveld en vier Amerikaanse helikopters neergeschoten. De eerste beelden van kisten, bedekt met de Amerikaanse vlag, die naar huis worden gestuurd, zijn alweer op televisie. Wat moet Bush zichzelf hebben wijsgemaakt om die doden te rechtvaardigen? Intussen plaatste het Witte Huis een miljoen dollar op het hoofd van generaal Noriega. Bush babbelt op cnn over: ‘I have been extraordinarily frustrated that this Noriega has been so long in power.’ Ik hoorde het hem zelf zeggen. Voor de frustraties van Bush zijn inmiddels al negentien Amerikanen omgekomen. De top in Washington is misdadig. Dennis Livson vindt ondertussen George een absolute held. cnn meldt dat Bush tijdens een persconferentie over Panama ‘in a rather jovial mood’ was. Kun je nagaan. Hij verklaarde tevens dat de gesneuvelden het waard zijn geweest! Hij zou Gorbatsjov wel telegraferen waar hij mee bezig was, want de Sovjets begrepen er niets van. Bush zou Gorbatsjov wel even uitleggen wat de belangen van Amerika in Panama zijn. Leonid Brezjnev sprak vergelijkbare woorden toen hij vanwege de belangen van de Sovjet Unie Tsjechoslowakije binnenviel om orde op zaken te stellen en de wereld stond op de kop over de wreedheden van de Sovjets. Nu kraait er geen haan naar.

De PvdA-fractie in het parlement - dus Kok - schijnt afstand te hebben genomen van het standpunt van Hans van den Broek en de regering dat Den Haag begrip had voor de actie van Bush. Dat is tenminste iets in deze donkere dagen.

Nu staat Roemenië ook in brand. Coen Stork, ambassadeur in Boekarest, is voortdurend op de radio. Aart van der Want herinnerde eraan dat premier Lubbers in het parlement ruim over de situatie in Roemenië had uitgewijd ‘maar dat we hem nooit in die bewoordingen over Indonesië hebben horen spreken.’

22 december 1989

Kees Knibbe, die zich nog altijd bezighoudt met de uitgave van mijn boekje over de townships in Zuid-Afrika, vertelt een keiharde brief van ambassadeur Nothnagel te hebben ontvangen ‘die persoonlijk zeer vijandig is jegens jou.’ Maar Knibbe geeft het project nog niet op.

[p. 138]

De Amerikanen hebben in Panama de hand gelegd op persoonlijke documenten en dagboeken van generaal Noriega en als struikrovers de hele zaak in beslag genomen en naar Washington gezonden, om daarin bewijzen te vinden dat de man achter slot en grendel moet worden gezet.

Intussen hebben de Amerikanen de hand gehad in de installatie van een nieuwe president en een nieuwe regering, die overigens meedeelde dat men niet van plan was Noriega aan Washington uit te leveren en dat de generaal in Panama terecht zal staan. Dit is een tegenvaller, maar Bush verklaarde vrijwel meteen dat hij zijn mariniers opdracht had gegeven ‘the fugitive’ op te sporen, te arresteren en naar Amerika te brengen.

Ik heb een brief van Jan Jacob Dólleman aan mij teruggezonden, met een kaartje waar ik op schreef: ‘Ik spreek weer met je wanneer je wat presteert en niet meer de grote mijnheer uithangt van andermans geld.’ There is no other way, with this guy.

Ik woonde een college van Leon Wecke in Nijmegen bij. Ik zag weinig aantrekkelijke studenten. Wat me opviel, was hoe dikwijls ze er - midden in de winter - ongezond uitzien.

Ook al had ik geschreven niet te zullen komen, ben ik van Nijmegen naar Den Haag getreind om toch maar de receptie in Wassenaar bij te wonen voor het 25-jarig huwelijksfeest van Loet en Tieneke Kilian. Maar eenmaal in Den Haag aangekomen, kon ik de bus naar Wassenaar niet vinden en zag eigenlijk zodanig tegen de confrontatie met die ‘feestvierenden’ op, dat ik terug naar Amsterdam ben gereisd.

Bij thuiskomst lag er een kerstkaartje van ambassadeur Albert Nothnagel. Het regent trouwens kerstkaarten, zoals van Peters moeder en Trees, en van Dewi en Karina Sukarno. Het is eigenlijk een ramp die onzinnige gewoonte. In het geval van Nothnagel betekent het in ieder geval niets.

Ik neem het artikel van David Aikman in Time geheel over, omdat ik met hem de mening deel dat de ussr in elkaar gaat klappen.¹⁹⁷ Het meesterwerk van Gorbatsjov, althans in Wes-

197 Time, 25 december 1989, zie bijlage 54.

[p. 139]

terse ogen, is ten dode opgeschreven. Voor de volkeren in de Sovjet Unie zal het een absolute ramp zijn.

Rob Vreeken publiceert in de Volkskrant een artikel dat Bush ‘de fundamentele beginselen van het volkenrecht op flagrante wijze heeft geschonden.’¹⁹⁸ Hij voegt eraan toe: ‘Het Handvest van de vn, dat wat dit betreft als bijbel geldt, bevat een algeheel verbod op geweld.’ Vreeken haalt aan dat minister James Baker de aanval op Panama in overeenstemming met het Handvest van de oas (Organisation of American States) is geweest. ‘Hoe haalt hij het in zijn hoofd,’ aldus de Volkskrant. Waarom staat zoiets niet in nrc Handelsblad? Waarom komen Lubbers en Van den Broek hier niet mee voor de draad? Omdat we worden geregeerd door loopjongens van Washington, die de waarheid ten aanzien van de grote broer in Washington niet door de keel kunnen krijgen. Ik schreef Vreeken: dat zijn kolom me uit het hart gegrepen was.

Nicolae Ceauşescu schijnt te zijn gevlucht. Zijn zoon Nicu werd bebloed en zwaar toegetakeld voor de televisiecamera's gesleept. Er is een bloedbad aan de gang in Boekarest. Ton Verlind was zo slim om Max van der Stoel (out of all people) voor de camera's te halen om zijn licht te doen schijnen over de gebeurtenissen in Oost-Europa. Hopeloos die man. Een nog kwalijker lakei van Washington dan Hans van den Broek.

198 De Volkskrant, 22 december 1989.

23 december 1989

Generaal Noriega blijft zoek. De Volkskrant meldt dat een meerderheid van de Tweede Kamer - net als Lubbers & co. - ‘begrip heeft voor het Amerikaanse optreden in Panama.’ Alleen de PvdA (Van Gijzel) en D66 (Eisma) waren van mening dat Van den Broek had behoren te benadrukken dat de Amerikanen in strijd met het internationale recht handelden. Hansje denkt echter alleen aan zijn carrière; van Joseph Luns afgekeken. Als hij ooit nog eens secretaris-generaal van de navo wil worden... Hoe komen we toch iedere keer weer aan zulke kwakzalvers op die posten?

Ik kreeg een kaart van mevrouw Hornkamp uit Purmerend, die hier jarenlang het interieur op Amerbos verzorgde en me erg dierbaar is. Ook kwam de trouwe kaart van Marie van Oostenbrugge, inwonende dienstbode op De Horst in de oorlogsjaren.

Er zijn nu al 26 Amerikanen gesneuveld en niet minder dan 238 militairen gewond van de 46.000 Amerikaanse soldaten in

[p. 140]

Panama. Ik heb Robert Faucher op het consulaat-generaal in Amsterdam geschreven dat de vs zich in Panama als hoodlums gedragen.

24 december 1989

De permanente vertegenwoordiger van de vs bij de vn las in de Veiligheidsraad een verklaring voor dat Amerika ‘sick’ was van Noriega, ‘sick’ van de drugshandel, ‘sick’ van dicators, ‘sick’ van deze en gene, en ik dacht aan Lloyd deMause, die al jarenlang verkondigt dat de vs zelf zo sick zijn als een hond. Het lijkt wel of ze niet meer naar hun eigen onzin luisteren. Gelukkig antwoordde de permanente vertegenwoordiger van Nicaragua dat Latino's ‘sick’ waren van het Amerikaanse maffiagedrag in de regio. Er werd een resolutie ingediend waarin de vs gevraagd werd haar troepen uit Panama weg te halen. Deze werd natuurlijk door Amerika, Groot-Brittannië en de Franse ‘socialisten’ gevetood. What a bad joke. Walgelijk.

George Bush gaat op vakantie en naar een jachtpartij en zou op de valreep de troepen in Panama met een bezoek vereren.

Amsterdam-Johannesburg

Een halfbroer van Lennaert Post was zo vriendelijk mij met een grote wagen naar Schiphol te rijden: twee Samsonites, het grijze koffertje van Pitirim, het koffertje van mijn vader, een doos met boeken van Peter, een plunjezak gevuld met kleren van Peter die nog op Amerbos waren, twee schoudertassen en het grote schilderij van Peter, wat in Spanje was vervaardigd.

Ik kreeg gelukkig businessclass aangeboden, met slechts drie passagiers. Ik lees alles wat los en vast zit om de nacht door te komen.

Laura Starink sprak in Moskou met Alexander Pavlovitsj, die zich de dood van Tolstoj kon herinneren en in 1915 nog de tsaar heeft gezien. Het gesprek is neergeschreven als een zachte herinnering aan een andere tijd. Op de vraag wanneer het geloof in de ussr begon te tanen, antwoordde hij: ‘Ach een prettige geur verdwijnt heel geleidelijk.’ In de oorlog werkte hij in een fabriek die tanks voor het front maakte.

Oud-minister van Defensie Henk Vredeling heeft tegen Theo Klein van de Volkskrant gezegd dat indertijd van ministers werd verwacht dat zij eens in de drie maanden op Soestdijk kwamen. Bij een van zijn bezoeken aan koningin Juliana zei de majesteit: ‘Mijn man wil u ook nog iets vragen.’ Bernhard bleek de topman van de Northrop vliegtuigfabrieken uit de vs op bezoek te hebben. Deze mijnheer was de maker van Cobra-toestellen,

[p. 141]

die concurreerden met de f-16's voor bestellingen vanuit Den Haag. Vredeling: ‘Vraagt Bernhard me nota bene, waar die Amerikaan bij staat: ‘Waarom kiest u niet voor de Cobra?’ Ik dacht: waarom moet dat nou? Maar ik besteedde er verder geen aandacht aan.’ Ook vertelt de oud-minister dat toen de Neptune-vliegtuigen van de marine aan vervanging toe waren, Bernhard hem opbelde om een lans te breken voor de Orion van Lockheed, waar hij zei zelf in te hebben gevlogen. ‘Ik dacht, nou ja, de man is een vliegtuiggek.’¹⁹⁹

Lucas Ligtenberg schrijft in de Volkskrant dat Hans Warren, omdat hij succesvolle dagboeken schreef, geldt als een autoriteit op dat gebied. ‘Dat is natuurlijk een misverstand. Iemand die veel heeft gestolen, is niet meteen een misdaadspecialist,’ aldus Ligtenberg. Volgens mij is het begrip ‘dagboekspecialist’ onzin. Een dagboek heeft intelligentie, ijver, concentratie, nauwgezetheid, eerlijkheid - en heeft minder waarde wanneer het te hooi en te gras werd bijgehouden - als onontkomelijke grondwaarden nodig.

Abominabele nacht.

199 De Volkskrant, 11 november 1989.