Memoires 1988-A

[p. 179]

Johannesburg

23 april 1988

Hillbrow

Peter en Edwin haalden me op Jan Smuts af. Er stond een gele Golf van avis voor me gereed, die ik gelukkig in een rode Golf kon omruilen.

Zit in de zon op het terras van Holiday Inn te Sandton. De Volkskrant meldde gisteren al dat president Botha tijdens een rede voor het parlement heeft gezinspeeld op de mogelijkheid dat zwarte burgers zullen worden opgenomen in het kabinet. The Star noemde de uitspraak van Botha ‘breathtaking’.¹⁸³ Zoeloeleider Mangosuthu Buthelezi heeft in Ulundi onmiddellijk gereageerd. Hij wees erop dat zolang het kiescollege van 50 blanken, 25 kleurlingen en 13 Indiërs de staatspresident kiest - met uitsluiting van de zwarte meerderheid - Botha onduidelijk blijft ten aanzien van zwarte burgerrechten. ‘But a journey of a million miles commences with a first step and that first step commences with looking in the right direction.’ Ik blijf vinden dat Buthelezi verreweg het helderste en meest redelijke geluid laat horen onder de zwarten in dit land. Gisteren zei ook Anton Ruppert in De Telegraaf dat hij het honderd procent eens was met de standpunten van Gatsha Buthelezi en dat hij de eerste zwarte president van Zuid-Afrika zou moeten worden.¹⁸⁴

Edward Fredkin schrijft dat ‘the trouble with metaphysics is its endless depth. For every question that is answered, at least one other is raised, and it is not always clear that, on balance, any progress have been made.¹⁸⁵ What I am saying is - I don't have any religious belief. I do not believe that there is a god. I don't believe in Christianity or Judaism or anything like that, okay? I am not an atheist, I am not an agnostic, and I am just in a simple state. I don't know what there is or might be. But what I can say is that it seems likely to me that this particular universe we have is a consequence of something I would call intelligent.’ Ik denk inderdaad dat dit de opsomming is die ik onder-

183 The Star, 22 april 1988, redactioneel.

184 De Telegraaf, 21 april 1988.

185 The Atlantic, april 1988.

[p. 180]

schrijf. Zoals Augustinus zei, geloven is voor waar aannemen wat niet is te bewijzen. Of zoals de psychohistorici in New York het samenvatten, pausen, bisschoppen, koningen, prinsen en generalissimi zijn psychische ezelsbruggen om het roer niet kwijt te raken, omdat we niet begrijpen waarom we er zijn of waar we zullen eindigen. Ik viel lezende op dit terras in slaap. Aartsbisschop Tutu schreeuwde moord en brand dat Botha lang niet ver genoeg is gegaan in zijn rede. Hij riep in zijn preek tegen de president uit: ‘You are talking on God. You are saying that God who created some people black made a ghastly mistake so they go around apologizing for their existence.’ Colin Eglin, leider van de pfp (Progressive Federal Party), zei van mening te zijn dat men van zwarten niet kon verwachten zich tevreden te stellen met minder dan totale vrijheid. Andries Treurnicht van de Conservatieve Partij waarschuwde dat zijn aanhang nooit ‘representatives of other nations’ (zwarten dus) zou erkennen als mederegeerders van Zuid-Afrika. Tussen deze politieke krachtsvelden moet Pieter Willem Botha dus laveren. Vooral wanneer het anc als massaorganisatie van de zwarte meerderheid nooit met minder genoegen zal nemen dan het afstaan van alle macht door de blanken zal men in het buitenland bij het leveren van kritiek ook rekening moeten houden met de reële machtsverhoudingen hier. The Citzen schreef vanmorgen dan ook: ‘Considering the pressure from the Right, the State President is to be congratulated on putting forward his proposals fearlessly, well knowing the backlash they will cause.’

24 april 1988

Sun Hotel

Dolly Ntaka, een zwarte speler in het Springbok-team, is door anti-apartheid voorvechters uit de sport verdreven omdat zij niet wilden dat hij, als 29-jarige zwarte speler, een trui met het embleem van de springbok droeg. Ook zijn moeder en kind werden bedreigd.¹⁸⁶

Ik begrijp de emoties. De zwarte meerderheid wil gewoon baas in eigen huis zijn, zoals zij dit zien, met het recht te stemmen over hun eigen lot.

186 The Star, 23 april 1988, Barry Glasspool.

[p. *1]

Bij het artikel genieten in de Nieuwe Revu.
Het was Peter die me altijd de fiets opjoeg. Dagelijks genoot ik in de polders, toen ik in Amsterdam-Noord woonde.
Foto: Gerard Wessels

[p. *2]

Desi Bouterse en de nieuw gekozen president Shakar in januari 1988.
Foto: Ruud Hoff.

Met Brunhilde Bhagwandin (Paramaribo).

[p. *3]

Christine Roessingh met haar broer (links) en kennis. Eén van mijn eerste vriendinnen op het Baarns Lyceum.

[p. *4]

Polaroids maken bij Jan en Babette.

[p. *5]

Crossroads bij Kaapstad. Broer Hendrik was er nog nooit geweest.

De crew filmde de kerkgangers vanaf een dak.

[p. *6]

Kerkgangers in Crossroads.

Kerkdienst in Crossroads (ander plekje dan de kathedraal van Tutu in Kaapstad.

[p. *7]

Werklozen in de rij in Sebokeng, mede gevolg van de boycot.

Moedige burgemeester Esau Mahlatsi van Sebokeng, voor het anc een verrader (zou worden vermoord).

[p. *8]

Met Peter in Zoeloe-land.

[p. *9]

Dr. Oscar Dhlomo, minister van Opvoeding en Cultuur van Kwazulu.

[p. *10]

Karina Sukarno in Spaans tijdschrift.

[p. 181]

Pieter Botha zit in het midden tussen extreem-rechts en de activisten die Dolly van een rugbyveld jagen vanwege een trui met een springbok. Ik ben het eens met de benadering van de Nationalistische Partij, waar men zoekt naar een geleidelijk ombouwen van de samenleving, zoals Michail Gorbatsjov in Moskou probeert te doen. Maar de uitkomst staat vast: de zwarten zullen de zaak hier onherroepelijk overnemen. Het is van het grootste belang zodanige vertragingstactieken toe te passen dat wanneer de zwarten het roer overnemen ze er niet binnen de kortste keren een rotzooitje van maken.

Minister Bukman van Ontwikkelingssamenwerking is in Djakarta en gedraagt zich als een klootzak, zoals alle Nederlanders daar altijd hebben gedaan. Hij vertelde An Salomonson: ‘Ik heb Suharto gezegd dat de internationale donorgemeenschap een zeer positieve mening heeft over het beleid van de regering voor wat betreft de deregulering van het handelssysteem en de diversificatie in de landbouw en industrie. President Suharto toonde zich met deze lovende woorden ingenomen.’¹⁸⁷

Hoe is het mogelijk dat Bukman de onzin door zijn keel krijgt? Leren ze het dan nooit in Den Haag? Dat is dus wat Lubbers en Van den Broek wilden dat hij deze fascistische dictator ging vertellen, deze moordenaar van één miljoen Indonesiërs. En in Paramaribo slooft Den Haag zich nog steeds uit die andere ‘dictator’ met vijftien doden op zijn conto met alle ter beschikking staande middelen het Surinaamse bos in te jagen.

In 1988 is het een ernstig probleem een stil plekje te vinden. Ik ben maar weer naar Sandton gereden om van de luide stemmen, het kindergekrijs, de onzinpraat en de veel te harde muziek verlost te worden. Men merkt niet eens meer dat er nergens stilte is. Men heeft er geen behoefte meer aan. Ik luister naar Images van Debussy.

Allan Bloom verkocht reeds een half miljoen exemplaren van zijn boek The Closing of the American Mind. Vergelijk dat met een bestseller in de jaren vijftig zoals David Riesmans The Lonely Crowd, waar aanvankelijk drieduizend exemplaren van werden verkocht. Het succes van het boek maakte het snel bijdrukken van paperbacks nodig. Van Riesmans analyse over de Amerikaanse samenleving werden in 25 jaar eveneens een half miljoen boeken aan de man gebracht. In de jaren zestig gebeurde iets dergelijks met Charles Reichs The Greening of America. The New York Times noemt dit snel verspreiden van goed-

187 nrc Handelsblad, 26 april 1988.

[p. 182]

kope uitgaven van aanvankelijk dure boeken ‘the paperbacking of the American mind.’¹⁸⁸

Ik lees over ‘unconscious masochistic gratification’, iets waar Frits van Eeden me wel eens van beschuldigt, bijvoorbeeld in verband met de seksloze relatie met Peter. Voor mij komt op de eerste plaats vriendschap en diep gevoelde affectie, los van seks. Wat telt in een relatie is ‘permanancy, longevity and attachement’, wind en weder dienende. Gewoonlijk is seks de spelbreker en verkort het de relatie. Dat heeft niets te maken met masochisme. Deze benadering maakt daarom de relatie met Eduard in mijn leven in alle opzichten uniek.

188 The New York Times, 17 april 1988.

25 april 1988

Sandton, Holiday Inn

Prins Philp is in Australië en heeft weer eens aangetoond dat hij een asshole is. Hij heeft in een rede tot studenten apartheid veroordeeld als ‘a contemporary example of slavery.’

De zwarte gerant in het restaurant zei - gekleed in een onberispelijk wit jasje - dat hij graag de leiding van het Holiday Inn zou willen overnemen. ‘Then, my friend, this hotel will go broke within one year,’ heb ik geantwoord. Hij lachte maar met zijn ogen zei hij: You might be right.

Kenneth Minogue schrijft in de The Sunday Telegraph over het feit dat veel geklets over racisme pure onzin is.¹⁸⁹ Wanneer mensen niet aardig tegen elkaar zijn, wordt dit tot racisme teruggeleid als men een verschillende huidskleur heeft. Minogue wijst erop dat ‘class and gender have developed an apartheid of their own.’ Hij vervolgt: ‘At all times and places, all human beings have been found grouped together in tribes of one kind or another. They all prefer their own kind, and show considerable enthusiasms for attacking outsiders. Many of these antipathies are within races so we may call this propensity racism.’

‘Yet, the most lethal conflicts have been within racial groups. Chaka, the Zulu Napoleon of the early 19th century, probably killed more blacks than have died violently at the hands of whites in the United States. Ulster tribalism annually kills far more people in Britain than die of our supposed ‘racism’,’ aldus Minogue. De twee wereldoorlogen kwamen voort uit stammenoorlogen tussen blanken onder elkaar, het is een bloot feit. Chaka Zulu en de zijnen gingen elkaar nog met assegaaien te lijf bij gebrek aan beter. Gifgas gebruikte men in Wereldoor-

189 The Sunday Telegraph, 24 april 1988.

[p. 183]

log 1. Totaal aantal doden meer dan 37 miljoen. Die slachting werd aangericht onder mensen met eenzelfde huidskleur, waarvan de meesten een behoorlijke schoolopleiding hadden gekregen.

Aggrey Klaaste, de hoofdredacteur van The Sowetan is eigenlijk een slappe ouwehoer. Als ik zwart en jong was en in Soweto woonde, zou ik de man naar de strot vliegen. Vanmorgen beschrijft hij weer eens hoe ‘zwak’ zwarten zijn, hoe verdeeld ze zijn en hoe hun irrationele woede hen ertoe brengt lotgenoten met een autoband gevuld met benzine in de fik te steken. Ook internationaal wordt Klaaste opgevoerd als spreekbuis van de zwarten, wat uiteraard onzin is. In het land der blinden...

Pretoria

Vanmorgen bezocht ik Jans Rautenbach waar ik de overeenkomst met Leonard Freed uit New York ter sprake bracht. Rautenbach zei dat hij geen geld had. Ook niet om Michael Stroh van zdf uit Duitsland te laten overkomen, wat hij eerder in Amsterdam zelf had bevestigd te willen doen. Hij had alleen poen voor mij. Ik kon mijn oren niet geloven. Hij stelde me voor aan vier jongedames die bij het samenstellen van de film zouden helpen. Ik raakte van alles behoorlijk overstuur, waardoor ik mijn portemonnee met de visa-kaart verloor. Ik moet hem ergens hebben laten liggen.

26 april 1988

Randse Afrikaanse Universiteit

Gisteren was ik zo overstuur van alles dat ik niets in mijn dagboek schreef. Vanmorgen bezocht ik generaal Hein de Villefort du Toit, de man die Rautenbach opsnorde om een film met me te maken. Ik vertelde hem wat Rautenbach me in Amsterdam had voorgespiegeld en wat hij nu zei en dat ik dus in monkey business terecht was gekomen. Hij antwoordde dat hij generaal Koos van Rensburg, die nu een eigen persbureau leidt, een en ander zou laten uitzoeken. Ik vroeg me af of dit effectief zou kunnen zijn.

Intussen belde hij naar een oud-leerling van hem, S.L. Strauss, bestuurder van de sabc argiefdienste van de Suid-Afrikaanse Uitsaaikorporasie, die kennelijk meteen in een auto stapte en een kwartier al het kantoor van Du Toit binnenwandelde. Strauss adviseerde om naar Louis Letter bij de sabc te gaan, die me aan al het materiaal wat ik voor de film nodig heb, kan helpen. Ik belde Elisa Erasmus, assistente van Rautenbach in Pretoria, die zei andere bronnen voorhanden te hebben.

[p. 184]

Du Toit vertelde dat zijn ‘goede vriend’, de Nederlandse generaal Dijkstra, hem een bezoek had gebracht, en een ‘voorzichtige lezing’ aan zijn studenten had gegeven. Dijkstra - wie zou dat kunnen zijn - zou Du Toit hebben gewaarschuwd dat ik ‘een gevaarlijke man’ was, dus de gebruikelijke onzin vanuit Den Haag.¹⁹⁰ Du Toit vond de beschuldiging van Dijkstra belachelijk.¹⁹¹ ‘Dat zegt die Dijkstra alleen maar omdat ik tegelijkertijd opereer in New York, Moskou, Paramaribo en nu Pretoria, zoals een journalist betaamt.’

‘Ach,’ antwoordde Du Toit, ‘jij bent je eigen man.’ Hij adviseerde overigens weer spoedig een keer naar Moskou te gaan om te zien of ik daar na mijn jongste reizen naar Zuid-Afrika nog welkom zou zijn. Ik heb echter geen enkele behoefte naar Moskou terug te gaan, nu Gorbatsjov bezig is daar alles te verpesten.

Du Toit sprak lang en geïnspireerd tegen me over de werkelijke betekenis van apartheid. ‘Zwarten in de vs zijn tenslotte Amerikanen met een zwart vel. Zwarten zijn daar geen direct politiek gevaar. Amerikaanse negers spreken geen andere talen zoals de zwarten hier. Ze zijn ook niet autonoom zoals de zwarten hier. Amerikaanse zwarten hebben geen wortels. Zuid-Afrikaanse zwarten hebben zeer verschillende culturele vlakken. Als ik moest kiezen tussen een Zoeloe en een Amerikaanse zwarte, kies ik voor de Zoeloe met zijn achtergrond en eigen geestelijke inhoud. De Amerikaanse Grieken hebben dat ook. Maar in het verleden van Amerikaanse zwarten zit een groot leeg gat. Ze zijn misschien tegen hun zin naar Amerika gebracht, maar zijn hun wortels kwijtgeraakt.’

Volgens hem heeft de wereld een verkeerd beeld van apartheid. ‘In Amerika worden wel anti-apartheidswetten gemaakt, maar wat apartheid is, wordt niet gedefinieerd. De bedoeling van apartheid in Zuid-Afrika is nooit segregatie geweest, maar juist integratie. Wat ons betreft is het een ontwikkelingsproces met een open eind. Natuurlijk moet er aparte scholing zijn voor blanken en zwarten, maar dat betekent alleen dat er een andere weg wordt bewandeld naar hetzelfde einddoel. Tutu zegt dat alle zwarten Zuid-Afrikanen zijn, maar dat is onzin. Apartheid is gebaseerd op een samenleving van erg van elkaar verschillende volken.’

Ik zei: ‘Nu ben ik voor de vijfde keer in Zuid-Afrika maar waarom hoor ik dit nu voor de eerste keer?’

190 Pas in 1996 zou Christo Landman de achtergronden van Dijkstra geven: de geheime Haagse top.

191 Letterlijk schreef ik dat Du Toit laughed it off.

[p. 185]

Ik belde Eduard die de rake opmerking maakte: ‘Zo, jij dacht ik tracteer mezelf eens op een telefoontje?’ Ons gesprek werd opgenomen: alles echode twee keer.

27 april 1988

Mangosuthu Buthelezi heeft gisteren opnieuw benadrukt dat de hervormingsplannen van Pretoria ‘too little and too late’ zijn.¹⁹² ‘Nothing short of comprehensive far-reaching moves to establish real dialogue between blacks and whites and the introduction of a multi-party democracy will suffice,’ aldus Buthelezi, van wie ik voortdurend vind dat hij de intelligentste uitspraken doet van alle zwarte leiders in dit land. Oliver Tambo noemde bijvoorbeeld in een sabc-programma necklacing het handelsmerk van de Zuid-Afrikaanse politie. De man weet werkelijk niet waarover hij vanuit het buitenland raaskalt. Hij is net zover van de realiteit in Zuid-Afrika verwijderd, als Haakmat in Amsterdam van wat erin Suriname gebeurt.

Shell heeft 6.000 man in dienst in Zuid-Afrika en nog eens 30.000 personen zijn van het bedrijf financieel afhankelijk zijn. Wanneer Ed van Thijn in Amsterdam schreeuwt dat Shell weg moet uit Zuid-Afrika, weet hij gewoon niet waar hij spreekt. Godzijdank hoeft Shell zich niets van dergelijke idioten aan te trekken. Zo zijn er 42 mijnen - 28 goudmijnen en 14 kolenmijnen - die aan 280.000 mijnwerkers emplooi bieden. Stel je voor dat de Rupperts en Oppenheimers naar de anti-apartheidschreeuwers zouden luisteren. Vijf jaar geleden hebben de mijnarbeiders vakbonden de opgericht. Deze tak van industrie schijnt de helft van de welvaart van het land op te brengen.

Ik heb vandaag met de assistente van Rautenbach zes uur lang naar filmmateriaal zitten kijken, wat mogelijk geschikt zou zijn voor de te maken productie over het Zuid-Afrika van vandaag. Ik ontving een voorschot van tweeduizend rand, waarvan ik er duizend aan Edwin van Wijk gaf, omdat ik per slot van rekening bij hem en Peter logeer.

Vanuit Sunnyside reed ik eerst naar de villa van Christo Landman in Menlo Park. Hij vreesde dat Rautenbach wellicht de financiering rond had weten krijgen, maar zich had bedacht en probeerde er een gedeelte van in eigen zak te steken.¹⁹³ Maar Christo benadrukte dat Zuid-Afrika hierin niet uniek was, op de keper beschouwd bediende de hele wereld zich van maffiapraktijken. ‘Heeft het zin je er tegen te verzetten,’ vroeg hij zich hardop af. Hij beklemtoonde dat als de film een succes

192 The Citizen, 26 april 1988.

193 Later zou blijken dat Rautenbach inderdaad een smerig spel speelde.

[p. 186]

wordt, de deuren in Zuid-Afrika voor mij wijd open zullen gaan. Christo had met aandacht Het dagboek als Camera Obscura gelezen en zei de indruk te hebben dat Isak Heath op de ambassade in Den Haag intellectueel niet had gevat wat ik er allemaal in aanroerde.¹⁹⁴

Toen ik terugkeerde in Hillbrow zaten Peter en Edwin zoet op de bank het nieuws te kijken. Peter maakte het avondeten gereed: avocado (omdat hij weet dat ik dat heerlijk vind) met vis en wortelen. Ik schreef Cecile van Lennep dat ik me afvroeg waar mijn extra vitaliteit in Zuid-Afrika vandaan kwam, of dit te maken zou kunnen hebben met de chemie van het land. Ik vroeg John van Haagen liefst schriftelijk op mijn laatste deel Memoires te reageren.

194 Ik begrijp niet dat ik de affaire Dijkstra niet aanroerde. Althans, er staat niets over in mijn dagboek.

28 april 1988

Randse Afrikaanse Universiteit

Ik bracht een bezoek aan Carl Nöffke. Ik liet hem materiaal zien dat ik verzameld had over een boekje dat ik wil schrijven over apartheid in de vs anno 1988. Hij vond het een project van onschatbare waarde en moedigde me aan er een pocket over te schrijven. Ik voelde me enorm ondersteund en ben meteen op het terras bij de universiteit begonnen met sorteren en markeren. Nöffke was gisteravond in Het dagboek als Camera Obscura begonnen en zei: ‘I tremendously like it.’

In de kranten staat een anti-apartheidadvertentie met de kreet: Viva SADWU!, ondertekend door vrouwen uit Holland die zelfs hun beroep of functie erbij zetten, en geen enkel benul hebben van wat er in Zuid-Afrika werkelijk speelt. Ergerlijk. Hendrik zei de brochure ‘met grote stappen’ te lezen, want de inhoud van Het dagboek als Camera Obscura was wel ‘zware kost’ vond mijn broer. ‘Het is voor Hollanders geschreven, die houden van zoiets, daarom zit ik hier.’ Wat een totaal andere reactie trouwens, dan van broer Theo, die het zelfs in het Afrikaans wil gaan vertalen.

29 april 1988

Pretoria

Ik lees dat mijn goede vriend Stephen Cohen van Princeton net als ik van mening is dat betwijfeld moet worden of Michail Gorbatsjov wel in staat zal zijn de krachten die hij in de ussr loswroet met glasnost en perestrojka, in de hand te houden.¹⁹⁵ Ik

195 Business Week, 28 maart 1988.

[p. 187]

ben al enige tijd ervan overtuigd dat hij dat niet kan, zoals ik twee jaar geleden in een brief aan nrc Handelsblad al schreef. Gorbatsjov mislukt.

Stuart Jones komt logeren. Ik heb een vliegbiljet Kaapstad-Johannesburg voor hem gekocht en hem aangetekend toegestuurd.

Ik ontmoette vanmorgen Casper Venter bij het Buro Vir Inligting. Hij zei: ‘Willem, you are your own man.’ Hetzelfde wat ook generaal Du Toit zei. Hij gaf aan dat er over mij rapporten van inlichtingendiensten circuleerden, maar de Zuid-Afrikanen blijven achter me staan. Den Haag blijft kennelijk rotzooi over mij verspreiden. Ik kan me er niet te veel over opwinden of mee bezig houden. Ik moet al hard genoeg knokken om wat ik me ten doel stel ook te kunnen realiseren. Het gaat te ver om me dan ook nog blijvend op te winden over schurken in Den Haag die al meer dan dertig jaar achter me aanzitten en mijn leven zuur proberen te maken.

30 april 1988

Sandton, Holiday Inn

Ik wil proberen de eerste 30 pagina's van mijn Amerikaanse apartheidsboekje zo snel mogelijk aan Nöffke, Venter en Du Toit te laten lezen.

Vanmorgen, terwijl ik de ochtendbladen kocht, speelde zich een klein drama af op Pretoria Street hier in Hillbrow. Een automobilist gaf een parkeerjongetje, zwart dus, een biljet van tien rand, wat onverantwoordelijk en dwaas was. Onder aanvoering van één, eisten de andere parkeerjongetjes dat hij het bedrag met hen deelde, en als hij dat niet deed, dan zouden ze hem de keel doorsnijden. Omdat ik aanvankelijk dacht dat het over een dubbeltje ging, liep ik op de dreigende jongen af en zei: ‘Okay ik geef je het dubbele, twintig centen, maar laat hem met rust.’ Pas toen ontdekte ik dat het om duizend centen ging.

1 mei 1988

Hillbrow

Ik droomde dat ik met de fiets een rivier inreed en het manuscript waar ik aan bezig ben, spoelde in het water weg. Ik dook, maar vond slechts afval van de verzamelde krantenknipsels. Een andere droom was dat ik een bezoek bracht aan Hans van den Broek. We konden het prima vinden. Ik zei tegen hem het soms ook met hem eens te zijn, en nadat enkele van zijn medewerkers waren binnengeroepen, hebben we veel gelachen. De

[p. 188]

minister liep zelfs mee naar de voor mij gereedstaande auto. De derde droom ging over een diner in Paramaribo, waar ik naast een Indonesiër zat die ik al heel lang kende maar die erg oud was geworden. Ik zei tegen hem: Ik herinner me uw naam, welke begint met een N.

Hans van Ketwich Verschuur belde uit Kaapstad. Hij had Het dagboek als Camera Obscura ontvangen en gelezen en wilde er tien bijbestellen. Ook vertelde hij gisteren bij een viering een feestrede te hebben gehouden waarvan ambassadeur Carsten na afloop had gezegd: ‘Kan ik die van je krijgen?’

‘Is die man er nog altijd,’ vroeg ik.

‘Ja,’ zei oom Hans, ‘maar hij gaat in juli of augustus weg.’

‘Dan krijgen we misschien nog iets ergers dan Carsten.’

‘Dat kan niet,’ aldus Van Ketwich. De dochter van de ambassadeur woont in Parijs: ‘gehuwd met een zwarte mijnheer,’ aldus oom Hans.

SOUTH AFRICA - A TERRORIST NATION schrijft de Amerikaanse journalist Michael Maren in The New York Times. Het artikel is gericht tegen de aanslagen van de Zuid-Afrikaanse inlichtingendienst op tegenstanders van Pretoria binnen en buiten Zuid-Afrika zelf. Het lijstje is duidelijk. Zuid-Afrika wordt door deze mijnheer op een hoop gegooid met Libië, Iran, Syrië, Cuba, Zuid-Jemen en Noord-Korea, terwijl de Amerikanen Irak in 1982 weer van het lijstje boosdoeners hebben geschrapt. Saddam is weer in de gratie omdat hij de ayatollahs in elkaar timmert. De regering in Washington heeft Pretoria niet op de lijst gezet maar Maren wil dat dit dus wel gaat gebeuren, maar hij schijnt over het hoofd te zien dat hij zelf in het allerbelangrijkste terroristische land ter wereld woont.¹⁹⁶

196 The New York Times, 1 mei 1988.

2 mei 1988

Pretoria

Ik werkte tot middernacht en had Peter gevraagd stil te zijn als hij's nacht thuiskomt, omdat ik al vroeg naar Pretoria wilde gaan om daar om 09:00 uur bij de voorlichtingsdienst films te gaan bekijken. Peter kwam om 01:30 uur met iemand anders thuis, sprak luid, bleef rondlopen en ondanks oordoppen kon ik niet slapen. Ook omdat ik hier woedend over was. Hij voert absoluut niets uit, doet de hele dag niets en gaat 's avonds uit om mooi te zijn en verdomd het rekening te houden met zijn gast (en vriend) die werkt. Waarom zou ik met hem een trip gaan maken?

[p. 189]

Ik zag films over de townships Soweto en Mamelodi die te gebruiken zouden zijn. Een film over P.W. Botha, die met open armen in een zwart township door een zwarte burgemeester wordt verwelkomd en daar een onderscheiding in ontvangst neemt is op zijn minst opmerkelijk. Wat er zich in die zwarte woonoorden afspeelt, weet eigenlijk niemand en daar zal een belangrijk deel van mijn film over moeten gaan.

3 mei 1988

Hillbrow

Ik ben dus al een paar dagen alleen met Peter. Hij kwam vannacht pas om 04:30 uur thuis. Wanneer ik er iets van zeg, wijst hij me op mijn escapades in Coral Gables, waar hij ook wel weer gelijk in heeft.

Nieuwe verrassing. Rautenbach belde. Hij heeft nu weer wel geld. Michael Stroh van zdf arriveert 15 mei en dan kunnen we gaan filmen.

Vanmorgen bezocht ik Carl Nöffke om te horen of hij mijn boekje in wording Apartheid USA zou ondersteunen. Hij bleek enthousiast en meende dat ik Zuid-Afrika er een fantastisch wapen mee in handen gaf. Hij adviseerde het in Amerika uit te brengen. Ik vond dat weer typische Zuid-Afrikaanse lafheid. ‘Waarom niet hier uitgeven en onder auspiciën van het Instituut voor de usa van de Randse Universiteit,’ vroeg ik. Dat hing voornamelijk af van hoeveel exemplaren de overheid in Pretoria wilde aankopen, bijvoorbeeld voor verspreiding op ambassades in andere delen van de wereld. Hij wilde in ieder geval helpen een uitgever in Zuid-Afrika te vinden. Toen ik vanmiddag thuiskwam, vroeg Peter me meteen en met nog slaperige ogen hoe Nöffke had gereageerd.

Mevrouw D. Friedman (33) en haar twee kleine kinderen zijn door een Maltezer leeuwtje gered, toen een inbreker de dame met een mes steken toebracht. Het kleine hondje vloog de man aan die het dier doodstak, maar waardoor mevrouw Friedman op een alarmbel kon drukken.¹⁹⁷

PERESTROIKA TO PIZZA heet de reportage in Newsweek.¹⁹⁸ Vertegenwoordigers van niet minder dan 315 Amerikaanse bedrijven en 150 overheidsbedrijven uit de Sovjet Unie zijn bijeen geweest om te overleggen welke joint ventures van de grond zouden kunnen komen. Desondanks ziet Washington er nog steeds op toe dat vele Amerikaanse commerciële uitvindingen de ussr onthouden zullen worden, om te voorkomen dat

197 The Citizen, 3 mei 1988.

198 Newsweek, 2 mei 1988.

[p. 190]

Moskou er haar voordeel mee zou doen. Puur imperialistische en kolonialistische Amerikaanse politiek, om een worst voor de neus van Gorbatsjov te houden, maar te zorgen dat hij er niet echt bij kan tot het moment dat het marxisme-leninisme voor het kapitalisme is capituleerd. Het is nog steeds Washingtons doel het Kremlin met man en muis te doen vergaan. Intussen staan de Sovjets voor het eerst in een halve eeuw toe dat Westerse bedrijven 49 procent van een Sovjetbedrijf bezitten. Er zijn dan ook reeds 35 joint ventures met Sovjetbedrijven van de grond gekomen. Zo zullen Amerikaanse specialisten helpen om de productie van 500 miljoen kippen per jaar in twee jaar op te vijzelen naar vijf miljard kippen.

Pepsi Cola heeft nu 25 bedrijven operationeel in de Sovjet Unie, waar de frisdrank in flessen wordt gepompt. De ussr bedrijft nu voor 41 miljard dollar handel met Westerse landen en Japan, waarvan vorig jaar de vs maar twee miljard omzetten vanwege de op de Koude Oorlog gebaseerde handelspolitiek.

4 mei 1988

Ik ben ontzettend blij dat mijn innerlijke stem me dicteerde gisteravond geen kritische brief voor Peter neer te leggen en tegen mijn principes ook tegenover hem tactvol met de waarheid om te springen. Daardoor legde hij vanmorgen bij de koffiemachine een briefje: ‘Lieve Willem, thanks for you sweet note.’

Ik heb Cecile van Lennep opgebeld, wier eerste reactie was: ‘Wat doe je weer hier?’ Zij dacht dat ik terug was in Nederland. Ik legde uit dat de film nu toch door lijkt te gaan. Zij vroeg: ‘Zijn ze aardig tegen je?’

Ik antwoordde: ‘Zeer. Er waren weer problemen, maar ik hield mijn been stijf en het is in orde gekomen.’

In het Amerikaanse Congres is een nog strengere sanctiewet tegen Zuid-Afrika aangenomen dan er al was. Howard Wolpe noemde dit land ‘one vast slave plantation’. Ze weten niet waarover ze kletsen en steken absoluut niet de hand in eigen boezem. The New York Times meldde hoe aartsbisschop Tutu in de vs de gemoederen tegen Pretoria en P.W. Botha nog meer aan het opzwepen is.¹⁹⁹

Er is een afschuwelijke brand geweest in de bibliotheek van Leningrad. Volgens de Academie van Wetenschappen van de ussr zijn er 400.000 boeken verbrand en 3,6 miljoen door water beschadigd. Men probeert die boeken met elektrische ven-

199 The New York Times, 3 mei 1988, Peter Steinfels.

[p. 191]

tilatoren te drogen. ‘Books are life-forms of the mind,’ aldus Lance Morrow in Time.²⁰⁰ ‘Words have about them some mystery of creation.’ Morrow verhaalt hoe boeken ook ‘een gevaar’ voor leiders en overheden kunnen zijn en herinnert aan ‘het terrorisme’ van tsaar Nicholas I 1796-1855). Hij regeerde dertig jaar, censureerde persoonlijk Poesjkin en verbande Dostojevski naar Siberië. ‘Books can eventually be as mortal as people the acids in the paper eat them, the bindings decay and at last they crumble in one's hands. But their ambition anyway is to outlast the flesh. Books have a kind of enshrining counterlife. One can live with the thought of one's own death. It is the thought of the death of words and books that is terrifying. For that is deeper extinction.’

Books are children of the mind, schreef ik in de kantlijn.

Robert Hughes meldt dat er in de National Gallery of Art in Washington 240 schilderijen, tekeningen, keramieken voorwerpen en beelden van Paul Gauguin (1848-1903) bijeen zijn gebracht voor de eerste grote overzichtstentoonstelling van zijn werk. Hughes herinnert aan Somerset Maughams The Moon and Sixpence, het boekje wat ik van broer Theo eens cadeau kreeg en tot mijn ‘inner library’ is gaan behoren. Hughes omschrijft Gauguins werk als ‘a cultural palimpsest’. Dat beeld gaat ook op voor een schrijver en helemaal voor een dagboek. Wat is vollediger en verbergt meer lagen? Een doek vol kleuren of de producten uit een schrijfmachine?²⁰¹ Overigens vind ik het zelfportret van Gauguin even afschuwelijk als het zelfportret waar broer Hendrik in Kaapstad aan werkt.

The enigmatic Self-Portrait with Halo, 1889. National Gallery of Art, Washington.

Als afgesproken arriveerde ik om 11:00 uur op het kantoor van Rautenbach in Sunnyside om te ontdekken dat Elisa afwezig was. De huishoudster zei dat

200 Time, 2 mei 1988, A HOLOCAUST OF WORDS, Lance Morrow.

201 Time, 2 mei 1988.

[p. 192]

haar zoon, die zeventien is, een abces aan zijn oor kreeg waarvoor zijn moeder hem naar een ziekenhuis bracht. Ik was woedend en maakte duidelijk niet als een kleine jongen die zakgeld komt halen te willen worden behandeld, terwijl het gaat om een legitiem voorschot op mijn honorarium voor een film. Intussen hoorde ik dat Michael Stroh eerst had geweigerd te komen omdat Rautenbach hem minder wilde betalen dan hij had toegezegd, maar hij komt nu dus toch. Rautenbach wilde kennelijk op Stroh beknibbelen evenals op mij. Ik ben in een wespennest terechtgekomen, dankzij de bemiddeling van generaal Du Toit.²⁰²

202 Hoe smerig het daadwerkelijk in elkaar zat, zou ik pas later ontdekken.

5 mei 1988

Durban, KwaZoeloe-Natal, Holiday Inn

Peter kreeg vanmorgen een brief van zijn moeder en zijn zus Trees, die bij een zus in Delfzijl logeerden. Ik maakte hem tegen het middaguur wakker. We vertrokken in de vroege middag per auto naar Durban.

Er lagen twee brieven van Henk Hofland op mij te wachten, waar ik uitvoerig op zal antwoorden.²⁰³ Ook was er een brief van Theo Cranendonk²⁰⁴en een reactie (met formulieren) van het Prins Bernhard Fonds. Dat stelt dat het de voorkeur geeft aan subsidieaanvragen door een stichting of vereniging. Als altijd, samenzijn met Peter is niet te beschrijven.

203 Zie bijlagen 28a en 28b.

204 Zie bijlage 29.

6 mei 1988

Ik belde Hendrik in Kaapstad, die nu zei Het dagboek als Camera Obscura in één ruk te hebben uitgelezen: ‘behalve twee pagina's over neuronen, that drove me crazy.’

‘Neem een aspirientje,’ heb ik geantwoord.

Peter is naar het strand en geniet honderd procent van deze trip. Hij heeft als altijd een stapel leesmateriaal mee. Ik had Rachmaninoff op de koptelefoon en nam zelf Passionate attachments mee van mijn favoriete psychiater Willard Gaylin en Ethel Person, de directrice van het psychoanalytische centrum op Columbia University.²⁰⁵ Zij hebben essays over liefde verzameld.

Ze citeerden uit Civilization and its Discontents van Freud dat ‘the only thing that may make sense out of the absurd condition of the existential world is human love.’²⁰⁶ Wat ik in dat

205 Dit is de Engelstalige vertaling van Das Unbehagen in der Kultur.

206 Willard Gaylin en Ethel Person, Passionate Attachments, Thinking about love, The Free Press, New York, 1988.

[p. 193]

boekje, dat ik in 1984 las, belangrijk vond, was de analyse van het freudiaanse ‘pleasure principle’ (het Lustprinzip). ‘What decides the purpose of life is simply the programme of that pleasure principle.’ Freud vervolgde: ‘We are threatened with suffering from three directions: from our own body, which is doomed to decay and dissolution and which cannot even do without pain and anxiety as warning signals, from the external world which may rage against us with overwhelming and merciless forces of destruction: and finally from our relations to other men.’

Terwijl aartsbisschop Tutu op tournee is in de vs om steun te verkrijgen voor de gewapende strijd tegen het apartheidsbewind in Pretoria, verklaarde Mangosuthu Buthelezi in een rede voor het Defensie Instituut in Lissabon gewapende strijd juist af te wijzen als ‘impractical, ill-conceived and immoral’. Ik ben steeds meer in die man geïnteresseerd, voornamelijk om wat hij zegt en denkt.

The Mercury publiceert vandaag een artikel van haar Londense correspondent dat onderstreept dat racisme wereldwijd leeft. In 1986 werd in Manchester een Aziatische jongen van dertien jaar vermoord. Vier specialisten onderzochten de misdaad en concludeerden dat de school waar het slachtoffer onderwijs volgde een bewust anti-racismebeleid voerde, en dat juist daardoor de rassentegenstellingen onbedoeld werden verscherpt. Het beleid van de school ‘fuelled fires of racism, leading to a polarisation between black and white students. (...) Far from enhancing racial harmony, it has driven black and white further apart, creating, particularly among the white working classes, a simmering resentment and a belief that ethnic minority groups are getting special treatment,’ aldus deze studie.²⁰⁷

The New York Times meldde dat het Witte Huis om een verhoging van 28 procent van de militaire uitgaven heeft gevraagd, terwijl het voor iedereen duidelijk is dat de Koude Oorlog voorbij is. Interessant is het overzicht van wapenaankopen in de vs door andere landen: Canada 200 miljoen dollar, Frankrijk zeven miljoen, Noorwegen 84 miljoen, Spanje 120 miljoen, Zweden 260 miljoen, Zwitserland, 148 miljoen en Nederland 550 miljoen! Waarom in godsnaam? Onze waker over het socialisme Wim Kok slaapt er uiteraard doorheen. Wat is het toch dat Nederland sinds mensenheugenis een marionet van Amerika heeft gemaakt? Zelfs West-Duitsland bestelde maar voor 75 miljoen dollar aan wapens in de vs.

207 The Mercury, 6 mei 1988.

[p. 194]

Ik zat om 14:30 uur te corrigeren op de boulevard toen onverwachts vijftig zwarten dit gedeelte aan de kust in bezit namen met schreeuwende kinderen incluis. Het was binnen de kortste keren een rotzooitje. Ik ben dus weggegaan. Wanneer we over vijf jaar hier terugkomen, zal het strand één zee van zwarte mensen zijn. Dat maakt nodig, dat blanken, als in Florida of Zuid-Frankrijk, naar privéstranden toewerken, want hier tussen gaan zitten is geen pretje. Er is geen andere oplossing. De stranden van Durban trekken nu nog toeristen uit de hele wereld, meestal blanken met een huid, ooit door Toynbee omschreven als ‘bleached white’.

Peter las de brief van Henk Hofland van 20 april en reageerde: ‘Aandoenlijk, ik zou hem een zoen willen geven.’ Daarna las hij mijn brief van zes pagina's en merkte op: ‘Zolang ik je ken, heb ik alleen maar meegemaakt dat Hofland je in de steek liet, net als André Spoor.’

‘Zij maakten dan ook journalistieke carrières van formaat,’ zei ik.

‘Maar tegen een supernicht als jij zullen ze het afleggen,’ verzekerde Peter. Ik geloof niet dat je homo hoeft te zijn om een dagboek bij te houden.

8 mei 1988

De eerste 108 pagina's van mijn boekje over Amerikaanse rassenproblemen zijn af en kunnen naar professor Carl Nöffke. Peter kwam 's nachts thuis en zei één van de heerlijkste dagen ooit aan het strand te hebben gehad.

Intussen neem ik het dagelijks leven in Zuid-Afrika zoveel mogelijk in me op, en zie tafereeltje na tafereeltje dat ik op film zou willen zetten. Een blonde slungel vraagt op straat een vuurtje aan een zwarte man. Gisteravond keek ik naar de Zoeloedames die overdag hun stalletjes met inheemse prullaria langs het strand hebben en 's avonds de hele handel op hun hoofden plaatsten om op weg naar huis te gaan. Een blanke man nam, om te plagen, een tas van een dikke zwarte mama mee, maar zette die een eindje verder weer voor haar neer en het gebeurde in good laughter. Bij een straatorkestje werd door blanken en zwarten gezamenlijk gedanst. Zoals men overzee denkt dat de verhoudingen hier tussen de rassen zijn, is wel heel erg overtrokken. Dat is dus het thema van de film die ik wil maken. Ik kijk met deze overzeese ogen en wil de neerslag van mijn verbazing laten zien en delen met het eenzijdig voorgelichte publiek.

[p. 195]

9 mei 1988

Peter kwam weer in het holst van de nacht terug naar de Holiday Inn Marine Parade. Als altijd kon hij vervolgens weer niet slapen. Wat een verspild leven. Ik vind het afschuwelijk, maar wat kan ik doen? Ik ril bij de gedachte dat mijn fouten tegenover hem hebben bijgedragen aan zijn manier van leven.

Lord Cromer (1841-1917) eens de Britse overlord in Egypte, zag Egyptenaren als ‘playthings’. Ik geef toe, zo kijk ik ook naar de beauties die hier aan het strand aan het surfen zijn. Ik zag een blonde jongen die compleet sensationeel was.

We vertrokken na 15:00 uur met de Golf naar Johannesburg, waar we om 21:30 uur aankwamen. Ik reed bijna steeds 140, wat Peter kennelijk niet nerveus maakte. Hij viel zelfs bepaalde tijden in slaap. Bij thuiskomst gaf hij me een zoen voor de heerlijke trip. Hij ziet er zongebruind en gezond uit.

10 mei 1988

Hillbrow

Ik lees een speech van Alex Boraine, de uitvoerend directeur van het Instituut voor Democratie in Afrika (idasa).²⁰⁸ ‘Apartheid cannot be reformed or improved. It must be destroyed. We dare not compromise on our commitment to nonracialism and therefore in attacking racism, we must be consistent wherever it exists.’ Hetzelfde geld natuurlijk voor marxisme-leninisme. Apartheid werd gezien als de meest aanvaardbare oplossing voor het ordelijk naast elkaar bestaan van verschillende rassen en culturen binnen een gebied, waartoe de geschiedenis hen veroordeelde om dit als ‘broeders en zusters’ te delen. Marxisme-leninisme heeft binnen de grenzen van de USSR iets dergelijks proberen te bereiken, alhoewel bij dat systeem het accent minder op huidskleur en meer op de portemonnee was gericht. De CPSU streefde ernaar de afstand tussen materiële welvaart bij alle onderdanen kleiner te maken, ongeacht cultuur en ras. Apartheid vergrootte het welvaartsverschil tussen blank en zwart hier juist steeds meer, zodat communistische geluiden van het anc steeds sterker werden, wat de reactie bij blanke minderheid alleen maar onverzoenlijker maakte. Het is duidelijk dat wat voor de apartheid geldt ook voor de cpsu opgaat, Beiden systemen zijn niet te verfraaien, zoals Gorbatsjov heeft ervaren. Schrappen of verscherpen, want afzwakken leidt tot eliminatie.

Een belangrijke factor is tijd. De zwarten in dit land zullen

208 Sunday Tribune, 8 mei 1988.

[p. 196]

vroeg of laat moeten beseffen dat als de heer Van Riebeeck niet in 1652 had gedacht: maar dit is een fijne plek, toen hij op weg naar Indië was, Zuid-Afrika zich nu wellicht in de wanorde en chaos van Mozambique, Angola en andere gebieden in Afrika zou bevinden. Alleen de invoer van enkele miljoenen Europese breinen hebben de zuidelijkste punt van Afrika in 1988 - zeker wat de economische en financiële ontwikkeling betreft - naar een niveau gebracht dat nergens op het Afrikaanse continent is te vinden. De zwarten zouden de blanke minderheid dus tegemoet moeten treden met de eis van democratische burgerrechten en persoonlijke vrijheid, maar gekoppeld aan het verzoek: help ons uw werk gezamenlijk voort te zetten. Wanneer Boraine in dit verband spreekt over ‘blanke terreur’ en ‘blanke politiestaat’, dan weet hij niet waar hij over spreekt. Types als Boraine hebben geen flauw benul van wat een politiestaat is. In het belang van de zwarte meerderheid is het juist dat Pretoria de orde handhaaft en pogingen van communisten met kracht bestrijdt om een bevrijding te bewerkstelligen welke ‘het groots wat hier werd verricht’ binnen de kortste keren dreigt te vernietigen. Dit is niet in het dwingende belang van zwarten zelf, die elkaar alleen maar te lijf zullen gaan als de infrastructuur van dit land ineenstort.

Ik heb in het Carlton Center 125 pagina's van mijn manuscript gekopieerd en vervolgens op het kantoor van professor Nöffke afgegeven. Ik heb in Durban er flink aan doorgewerkt en heb het gevoel iets te hebben gepresteerd.

Ton Verlind, eindredacteur van Brandpunt heeft een buitengewoon leugenachtige brief aan de nvj geschreven. Hij doet nu of ik niet nodig zou zijn geweest in New York en dat ze daarom het hotel niet zullen vergoeden, terwijl Brandpunt nota bene de kamer voor me reserveerde. Deels zullen de ‘misverstanden’ zijn ontstaan omdat Willibrord Frequin glashard tegen Verlind liegt over wat ik met hem heb afgesproken. De spreekwoordelijke onbetrouwbaarheid van Hollanders is weer meer dan duidelijk.²⁰⁹

Nelly Dullaert van de nvj die zich voor mijn zaak tegen de kro inzet, vindt het belangrijk om Kees Colson, Frequins partner te horen, die wel integer is. Of ze hem mogen benaderen. Natuurlijk, en ik heb Kees per brief gewaarschuwd. Maar hoever Colson met het spreken van de waarheid zal kunnen gaan, hangt ook weer af van zijn belangen als cameraman voor de kro en Brandpunt.

209 Zie bijlage 30.

[p. 197]

Mangosuthu Buthelezi keerde terug uit Portugal en deelde op een persconferentie mee dat een aantal landen in zuidelijk Afrika gekant waren tegen sancties tegen Pretoria. Intussen heeft aartsbisschop Tutu in de vs een aanbod van een eredoctoraat van Tulane University in Amerika niet aanvaard, omdat hij onzeker was over hoe de universiteit tegenover sancties jegens Zuid-Afrika staat.

Peter maakt me wanhopig. Enerzijds maakte hij lamskoteletjes klaar, wetende dat ik er veel van houd, maar anderzijds verdobbelt hij zijn hele leven met niets doen. Hoe moet dit aflopen? Ik begon Eduard te schrijven over mijn wanhoop over Peter, en dat ik hem niet weet te inspireren om zijn leven een andere koers te geven, maar realiseerde me op tijd dat ik dit voor me moet houden. Met het blote oog is alles in Hillbrow oké. Maar als het zo doorgaat zal Peter op een dag een psychische terugslag te verwerken krijgen. Waarom heb ik dit niet allemaal in Durban eens rustig met hem besproken. Ik was zo met mijn eigen werk bezig, en vergat dit. Ook was ik bang om een explosie te veroorzaken, zoals op onze vorige reis naar Swaziland. Had ik Stuart Jones maar niet naar Johannesburg uitgenodigd. Ik heb er nu spijt van en heb er helemaal geen zin meer in. Ik schreef vandaag zeventien pagina's.

11 mei 1988

The Economist vergelijkt de problemen van Michail Gorbatsjov met die van Pieter Botha.²¹⁰ Het hoofdartikel heet zelfs: pretoria, look to mosco. Overigens is dat precies de vergelijking die ik zelf in Het dagboek als Camera Obscura trok, toen ik afgelopen Kertsmis in Kaapstad de laatste hand aan dat manuscriptje legde. ‘Both men know that their countries must be reformed or face collapse: into racial violence in South Africa's case into economic disaster in Russia's.’ Precies als ik hiervoor schreef, de huidskleur versus de portemonnee. Gorbatsjov is 57 jaar, Botha is 72. Het Britse blad noemt Gorbatsjov, mede omdat hij zoveel jonger is, de sterkste van de twee in hun kansen hun doelen te bereiken. ‘Russia's economy will not flourish as long as the Communist Party goes on bossing it. Mr. Botha has not yet faced up to his authoritarian dilemma.’

Hij zou een voorbeeld moeten nemen aan Zoeloeleider Mangosuthu Buthelezi, die in 1986 een samenwerkingsverband met Pretoria van gedeelde macht uitwerkte, wat eigenlijk voor heel Zuid-Afrika zou moeten gelden. Overigens heeft Botha al vijf

210 The Economist, 6 mei 1988.

[p. 198]

jaar geleden iets dergelijks voorgesteld, namelijk door zwarte Zuid-Afrikanen hun eigen regionale raden te laten kiezen. Wanneer The Economist concludeert dat Zuid-Afrika een eigen Gorbatsjov nodig heeft, vergeet het blad dat Botha die Gorbatsjov is. Beide heren zijn aan het hervormen, met behoud van de cpsu of apartheid.

Gorbatsjov noemt zijn hervormingen ‘een revolutie zonder kogels.’ Toch lijk het erop dat zijn experiment ontaardt in wat The Economist noemt ‘a messy civil war’. In een rede voor hoofdredacteuren en redacteuren van vooraanstaande media heeft Gorbatsjov gezegd ‘that the panic has reached such a level - and this is very serious - as to question whether ‘perestroika’ is something destructive, which is denying the value of socialism and leading to the destabilisation of society.’²¹¹

Natuurlijk zal chaos het uiteenvallen van wat de afgelopen zeventig jaar werd bereikt bevorderen. Het zal de fatale uitkomst zijn van de rotzooi die Gorbatsjov en de zijnen ervan hebben gemaakt. Dat heeft sinds 1986 ook al herhaaldelijk tot verschil van inzicht geleid tussen Wim Klinkenberg en mij, die Gorbatsjov als reddende engel ziet, terwijl Gorby mijns inziens bezig is het hele communistische château en Espagne om te halen.

Peter heeft een nieuw vriendje, Antonio Montoya, die een mannelijke stripper blijkt te zijn. Het doet me denken aan hoe hij mij ooit in Amsterdam liet schieten om zijn hart op te halen aan een andere Antonio, een bekende danser uit New York.

211 The Citizen, 11 mei 1988.

12 mei 1988, Hemelvaartsdag

Op deze dag in 1983 was het dat Eduard, na een hiaat van geloof ik achttien maanden, weer belde en naar Amerbos terugkeerde.

Ik erger me groen en geel aan Richard Cohen, senior producent buitenlands nieuws bij cbs, die journalisten adviseert Zuid-Afrika onmiddellijk te verlaten. De man is gek. Hij legt precies de vinger op de wonde die ik wil helpen genezen. Hij beklaagt zich dat de autoriteiten in Pretoria alles in het werk stellen te verhinderen dat buitenlandse cameraploegen het gedrag van de overheid, ‘the brutal repression in many forms’, te filmen en uit te zenden.²¹² Er is in Zuid-Afrika een revolutionair proces aan de gang, wat de zwarte meerderheid aan de macht moet brengen. Wanneer die buitenlandse filmers nu ook eens andere kanten van de apartheidssamenleving zouden laten zien, waar blanken en zwarten wel volkomen normaal en soci-

212 Zie Apartheid USA 1988, Perskor, Johannesburg, 1989, pag 107.

[p. 199]

aal acceptabel met elkaar omgaan, zouden beelden van repressie in een meer evenwichtig licht komen te staan. Cohen en de zijnen willen Zuid-Afrika alleen maar zwart afschilderen, maar er is ook wit. Hier wil ik me op toeleggen omdat dat aspect zwaar onderbelicht blijft.

De burgemeester van Durban, Henry Klotz, is uit de Nationale Partij gezet omdat hij alle stranden van de stad opengesteld heeft voor zwarten, zoals ik onlangs beschreef. Klotz handelde tegen de belangen van de partij in. Misschien. Maar hij handelde wel in het belang van de meerderheid. Het was inderdaad niet plezierig, vergeleken bij vorig jaar. Dat vond ik zelfs ook. Maar het kan nu eenmaal niet anders. Ze zullen er aan moeten wennen in Natal, gelijke rechten voor iedereen.

Ik belde met Hendrik. Hij leek humeurig. Hij was juist begonnen aan het artikel A HOLOCAUST OF WORDS van Lance Morrow in Time. Ik heb het nogmaals gelezen. De passage dat boeken even sterfelijk zijn als mensen, niet omdat ze eigenlijk geen waarde bleken te hebben, maar omdat ‘the acids in the paper eat them’ trof me weer. Ik ga alles op alles zette mijn dagboek later op microfilm te krijgen. Misschien dat dit de vergankelijkheid zal voorkomen. Wie weet hebben ze tegen die tijd wel weer wat anders ontdekt.

13 mei 1988

Peter schreef me een bemoedigend briefje dat ik bij het opstaan vond. Ik ging Stuart Jones op Smuts afhalen en moest vroeg op. Stuart komt hier logeren. Ik voel me er nog steeds onbestemd over, ook omdat Eduard hier nog steeds tussen staat, want mijn liefde voor hem - Wilfred of niet - is er nog steeds.

11:00 uur, luchthaven Jan Smuts

Stuart is gewoon niet gekomen. Ook geen bericht van verhindering of een brief. Hoe kan dit?

14:10 uur

Nu zie ik pas dat Stuart morgen zou arriveren. Ik heb intussen ook alweer allerlei naars over Stuart in mijn kop gehaald. Ook Peter reageerde: ‘I never expected such behavior from him.’ Maar de fout lag bij mij. Morgen komt hij zeker. Dat weet ik. Ik heb een kamer met een groot dubbel bed in Holiday Inn te Sandton gereserveerd. Later bedacht ik me dat het verstandiger was de 250 rand niet uit te geven en gewoon in onze flat te verblijven.

The Citizen meldt dat 95,5 procent van de aandeelhouders van

[p. 200]

Shell zich uitgesproken hebben voor de voorzetting van de bedrijvigheid van de multinational in Zuid-Afrika. Natuurlijk is dat de enige juiste gedragslijn.

14 mei 1988

Ik schreef een brief aan Henk Herrenberg in Paramaribo en maakte duidelijk dat ik ervan uitging dat Bouterse en Christopher hun verplichtingen van afspraken tegenover mij stipt zullen nakomen. Ze zijn zo langzamerhand al een half jaar overtijd. Ik schreef hem het op prijs te stellen wanneer hij hen er op zou attenderen dat zij er anders in deel 45 van de Memoires beroerd op zullen komen te staan.

The Citizen plaatste vandaag deze kop. Al beschouw ik Reagan en Bush als ordinaire misdadigers, ik ben het eens met Washington - opvallend genoeg in het geval van Zuid-Afrika - om de voorkeur te geven aan politieke druk boven sancties.

Ik droomde dat ik met Theo langs Paleis Soestdijk reed en dat prins Bernhard en prinses Juliana toevallig in een auto naar buiten reden. De prins riep naar mij om eens langs te komen, precies zoals hij tien jaar geleden op de receptie in Paramaribo had voorgesteld. Typisch voorbeeld van een wensdroom. Trouwens, de Oranjes geven de voorkeur aan gezelschap als de Chanoeka's en consorten.²¹³

Gisteren vroeg ik Gladys, Edwins zwarte interieurverzorgster, hoelang zij erover doet om van en naar haar werk te gaan. Als zij om 16:15 uur naar huis gaat, duurt het twintig minuten om bij het station van Johannesburg te komen. Vervolgens zit ze een uur in de trein, die op weg naar Soweto en ook in het township zelf, om de haverklap stopt. Dan moet ze nog met een taxibusje 10 tot 15 minuten naar haar woning. Haar huisje, waar zij met vijf kinderen in woont, heeft twee slaapkamers, een woonkamer en een keuken. Het toilet was buiten. Ik ver-

213 In 1995 concludeer ik uit een opmerking van prinses Margriet gemaakt in Canada dat de regering de Oranjes voorschrijft met wie wel en niet om te gaan.

[p. 201]

telde haar dat dit in de Sovjet-Unie, zelfs bij welgestelde mensen, ook nog het geval was.

Ik wachtte vanmorgen eveneens vergeefs op Stuart Jones. Hij zat niet in het toestel op de vlucht waarvoor ik hem een retourbiljet had gezonden. Ik voelde me genomen.

Ik ben met Peter naar het terras van Holiday Inn te Sandton gegaan. Hij voorzag complicaties tussen hem en Edwin, als hij uit Londen terug is, omdat Antonio op dit moment een permanent nummer is geworden. ‘Je ziet,’ zei ik, ‘je kunt er eigenlijk maar beter een tegelijk afwerken. Je kunt niet en een abonnementje hebben en op de vrije markt zitten. Peter begint wallen onder zijn ogen te krijgen. Hij drinkt meer dan in het verleden, ook al beperkt hij zich dikwijls tot wijn.

15 mei 1988

Peter en Antonio kwamen om 04:00 uur thuis. Dit betekent dat ik niet - zonder hen wakker te maken - op de gang, waar ik werk, de typemachine kan gebruiken. Ik wil juist met volle kracht verder en morgen pagina 224 bereiken.

Een groep West-Duitse regeringsambtenaren en burgemeesters heeft Chief Mangosuthu Buthelezi in Ulundi bezocht. De Zoeloeleider heeft opnieuw geëist dat de regering in Pretoria de ‘Population Registration Act, classifying South Africans according to colour of skin’ onmiddellijk schrapt.²¹⁴

Ik schreef zonder stoppen 23 pagina's en ging daarna een kop thee op Pretoria Street drinken. Ik zag een parachutist die stond te wachten om te worden opgepikt. Zo moet Stuart er in zijn uniform uit gezien hebben. Ik zou deze jongen wel eens in mijn vingers gehad willen hebben.

ALAS, POOR MARX luidt een artikel in The Economist.²¹⁵ De afgelopen zeventig jaar beschouwden's werelds marxisten zichzelf als de voorhoede van de geschiedenis, maar nu beginnen zij zich langzaam te realiseren dat de realiteit wel heel anders is, aldus het Britse blad. ‘Marx begat Lenin, and Lenin begat a mess. The bravest (Commies) are beginning to accept that they - and Lenin - are to blame.’ Het blad concludeert dat pas wanneer de communisten Marx en Lenin overboord zetten, er hoop voor hen gloort: ‘because Communism is for the scrap heap. Without Lenin, what is Communism anyway?’

De Westerse rijke landen versloegen het nationaal-socialisme in Duitsland en Italië, omdat Hitler de fout maakte tegelijkertijd het kapitalistische machtsblok in het westen en het marxisme-

214 The Citizen, 14 mei 1988.

215 The Economist, 7 mei 1988.

[p. 202]

leninisme in het oosten te willen vernietigen. Ik denk dat de Westerse kapitalistische landen nu de fout maken aan te nemen, dat wanneer het marxistisch-leninistische experiment in de Sovjet Unie zal blijken te hebben gefaald, dit automatisch zou betekenen dat ‘dus’ het kapitalistische systeem en de vrijemarkteconomie - gekoppeld aan het Westminster-model van democratie - de meest geschikte economische organisatievorm voor de planeet zou zijn. Ik denk dat het heel anders zal lopen. Eens werden socialisme en communisme nog als uitwisselbaar gezien. Er komt een tijd dat dit weer zal gebeuren, nadat de waanzin van het kapitalistische systeem en de vrijemarkteconomie zullen zijn uitgewoed en stukgelopen.

In een opiniestuk meldt Hilary Ng'weno, hoofdredacteur van de Weekly Review in Kenia, dat de arme landen in de wereld op dit moment een triljoen dollar in het krijt staan bij de rijke landen.²¹⁶ ‘The earth's ecological system is the only bank from which nations borrow in order to finance their individual economic developments. The nations of the world are its stockholders. Its assets are the earth's natural resources - the air, the water, the flora and fauna, the minerals. For 200 years a few nations have borrowed heavily from this common bank to fuel their development: they have become the rich nations. Their borrowing continues unabated today. The people that inhabit these few countries use more than half of the world's consumable oxygen every year. The also use up a disproportionate quantity of natural resources. And they do all this without a thought about repaying what they have borrowed. The only thing they put back into the common ecological bank is junk: carbon dioxide and the other emissions from industrial combustion, as well as toxic wastes.’

216 Newsweek, 16 mei 1988.

16 mei 1988

Prins Aschwin, de broer van prins Bernhard is overleden. Hij is 73 jaar geworden. Ik heb hem in 1965 in New York geïnterviewd.²¹⁷ Hij was curator voor Chinese kunst bij het Metropolitan Museum.

Ik belde Eduard in Holland. Hij klonk gezond en opgewekt. Ik zou er heel wat voor geven hem nu te kunnen omhelzen. Later kwam er een lieve en grappige brief van hem.

Ik ontving brieven van 5 en 10 mei van Theo Cranendonk.²¹⁸ Suriname dreigt haar grenzen te sluiten voor uit Frans-Guyana

217 Zie ook Memoires 1964-1966.

218 Zie bijlage 31.

[p. 203]

terugkerende Surinamers, wanneer minister Bukman van Ontwikkelingshulp aan zijn voorwaarden voor hervatting van de toegezegd cons-gelden blijft vasthouden.

Moet je nagaan, Amerikaanse studenten vinden Michail Gorbatsjov aardiger dan Ronald Reagan. De suckers. In werkelijkheid zijn ze geen van beiden in orde, hoewel Reagan verreweg de grootste oplichter is van de twee.²¹⁹

The Star schrijft dat ‘economic sanctions are a misguided way of encouraging political reform in South Africa. They encourage attitudes of blood-minded defiance in the centres of power.’²²⁰ Het blad vindt om die reden de campagne van Tutu in de vs om de sancties op te voeren ‘helping to perpetuate dangerously simplistic attudes.’ De krant bekritiseert ook Pretoria. De regering zou veel te weinig moeite te doen om aan te tonen dat Zuid-Afrika in beweging is, dus dat sancties soepel toegapst zouden moeten worden. Ik vind, sinds ik hier ben gaan rondkijken dat men in Pretoria absoluut niets begrijp van het dwingende belang van public relations. Ze hebben te lang in eigen vet gaar gekookt om zich in dat opzicht iets aan te trekken van de buitenwacht.

De Sunday Times schreef gisteren dat Tutu zich niet alleen excentriek en naïef gedraagt in Amerika, maar dat ‘his mitre can no longer protect him from accusations of sheer malice.’ Waar komt het mandaat van Tutu vandaan? En spottend noemt het blad ‘his grace, sanctions ambassador extraordinary. His claim, that he only speaks for himself is nonsense. If this is the archbishop's idea of a prophetic and Christian mission the region was better served when he was riding ponies in Lesotho.’²²¹

Simon Barber heeft in de Sunday Times gemeld dat Washington er niet wakker van zou liggen wanneer zij vanwege het embargo op Pretoria de komende vijf jaar geen chroom, titanium, platina en andere mineralen uit Zuid-Afrika zou kunnen betrekken. Dat zou een vermindering van 10 miljard dollar aan Zuid-Afrikaanse inkomsten betekenen, oftewel twee en een half vliegdekschip of het vermogen van vijf vermogende Amerikanen. ‘South Africa could sink into the sea this afternoon,’ aldus Barber. ‘It would lead the evening news and make the cover of Time, but America would scarcely blink.’

‘Archbishop Tutu may have said a lot of strange things on his Washington visit last week, but on one point, he stumbled on the fringes of truth. Reagan, he said, thought black South

219 The Citizen, 16 mei 1988.

220 The Star, 15 mei 1988.

221 Sunday Times, 15 mei 1988.

[p. 204]

Africans were ‘expendable’. No, America as a whole treats all of South Africa as expendable.’²²²

De autoriteiten maakten bekend dat het afgelopen weekeinde zes moorden, drie pogingen tot moord en twaalf verkrachtingen werden gemeld uit Soweto, de zwarte voorstad van Johannesburg. Er werden 41 auto's gejat en twaalf arrestaties verricht, en dat, aldus majoor Noel Hartwell, was ‘a relatively quiet weekend.’

Buthelezi heeft in een rede als president van Inkatha in Ulundi gezegd dat er nooit eerder zoveel geweld is gebruikt tegen zijn partij in bijvoorbeeld het gebied van Pietermaritzburg. ‘We were drawn into situations of conflict we abhor. We reject violence for political purposes. We reject the politics of intimidation. We reject coercion in whatever form when it comes to us and from whomever it comes.’ Buthelezi verafschuwt het wanneer zwarten elkaar te lijf gaan, terwijl ze een front zouden moeten vormen voor de bevrijding van het land.²²³

Hans Hoffmann belde vanuit Haarlem om nog een vraag te stellen voor het komende Playboy-interview. ‘Wat drijft je al veertig jaar je iedere keer met een onbeschrijflijke energie in controversiële zaken te werpen?’ Hij zou over een uur terugbellen. Ik besprak de vraag met Peter. Hij zei: ‘Het is je gevoel voor waarheid, eerlijkheid en rechtvaardigheid.’ Dat is inderdaad waar. Ook het schrijven van mijn dagboek is hierop gebaseerd. Toen Hoffmann terugbelde, vertelde ik hem zo goed en zo kwaad als het ging wat hij wilde weten.

OMNI analyseert of een talent voor muziek genetisch wordt overgedragen. Niemand heeft dit ooit bewezen. Peter Ostwald, psychiater aan een instituut in San Francisco, is overtuigd dat ‘the brain mechanism for musical development may be activated when the baby is still in the womb.’ God mag het weten. Maar hoe komt het dan dat mijn beide broers er niets voor voelden om een muziekinstrument te leren spelen en ik juist daar mijn hele leven zeer veel plezier aan beleefde?

Donald Shetler, van de Eastman School of Music aan de University of Rochester neemt al acht jaar proeven via ‘poviding music stimuli to fetuses.’ Hij gaat ervan uit dat de baby ritme en melodie ‘may use as a basis for further learning.’ Frank Wilson, neuroloog aan de University of California meent dat ‘musical experiences do affect the child's socialization and development of self-perception.’²²⁴ De hemel mag weten hoe-

222 Idem.

223 The Citizen, 16 mei 1988.

224 OMNI, mei 1988, Bibi Wein.

[p. 205]

veel generaties het nog duurt voor we echt zullen weten waar muzikale aanleg vandaan komt.

17 mei 1988

Pretoria

Ik vond vanmorgen voor vertrek met de auto naar Pretoria een hartekreet van Peter, die me flink bezighoudt. Hij worstelt met zichzelf. Ik ben er helemaal naar van. Ik schreef hem gehaast en bedacht me onderweg hierdoor de koffiemachine vergeten te hebben uitgezet. Ik schreef hem later en probeerde hem een hart onder de riem te steken. Arme Peter. Ik begrijp het eigenlijk zo goed. Hij wil Edwin ondersteunen. Misschien grijpt de affaire met Tony hem te veel aan.

Vandaag vond in het kantoor van Jans Rautenbach de eerste lange bespreking plaats over hoe we de televisiefilm gaan maken. Rautenbach denkt erover het verhaal op te bouwen rondom twee componenten. Zuid-Afrikanen die met elkaar praten; en Zuid-Afrikanen die tot de wereld spreken. Een ‘internal indaba’ versus een ‘external indaba’. Jans zei: ‘Indaba betekent praten.’ Dat doet me denken aan het Indonesische musjawarah en mufakat, praten tot je overeenstemming bereikt.

Michael Stroh-die veel te dik was-arriveerde uit West-Duitsland. Ik ben ervan overtuigd dat hij de film het liefste zelf en alleen zou maken. Marie van Rautenbachs staf wilde Gatsha Buthelezi absoluut niet in de film hebben, waar ik me niets van aantrok. Ik belde zijn verbindingsman Peter Mansfield in Durban, maar die zei dat we Buthelezi zelf en rechtstreeks in Ulundi moesten benaderen. We vergaderden van 09:00 tot 12:30 uur en na een lunchpauze tot 17:00 uur, waarna Jans Rautenbach whisky begon te drinken en Stroh biertje na biertje. Toen ben ik opgestapt. Toch was het een constructieve dag. Om 16:00 uur wilde Jans een speelfilm laten zien die hij had gemaakt en die in Zuid-Afrika heel populair is geweest. Ik moest een maximum aan tact inzetten om te vragen de vertoning uit te zetten en verder te vergaderen.

Bij thuiskomst om 18:30 uur trof ik Peter in vreemde stemming aan. Ik wijdde die toestand aan spanningen in zijn relatie met Antonio. Toch ontspande hij. We hadden een bijna prettig dinertje samen, met door hem bereid gezond voer. Later ging hij naar de sportschool, kwam even thuis en ging uit.

Hans Lonis stuurde een reportage uit een Spaans blad op, met kleurenfoto's van Karina Sukarno.²²⁵

225 Zie het fotokatern.

[p. 206]

18 mei 1988

Hillbrow

Ik heb Stuart Jones een brief gestuurd met het verzoek het ongebruikte vliegbiljet aangetekend terug te zenden. Ergens begrijp ik zijn gespletenheid tegenover mij uitstekend, want hij is nu eenmaal geen nicht. Hij is ook bang om aids te krijgen.

Hans Warren besprak in Het Vrije Volk onder meer Het dagboek als Camera Obscura. Ik zou er gedetailleerd op in moeten gaan, maar laat maar. Als iemand je wilt afkraken is er geen kruid tegen gewassen.²²⁶

Prins Bernhard, die kennelijk dikwijls in Zuid-Afrika is, werd geïnterviewd in Netwerk voor de sabc. Ik heb de prins een brief geschreven en herinnerd aan zijn suggestie tien jaar geleden in Paramaribo gedaan om eens samen te praten.²²⁷ Trouwens, zouden ze in Holland weten dat hij in het door de massa aldaar vervloekte Zuid-Afrika als lid van het koningshuis figureerde? Voor mij redde hij weer eens de eer van het vaderland omdat hij beseft dat het onwetende geklets thuis nergens op slaat. Ook kon Zijne Koninklijke Hoogheid natuurlijk voor de zoveelste keer niet zeggen wat hij dacht, laat staan over de situatie in Zuid-Afrika. Hij bepaalde zich tot babbelen over de stand van de olifanten. De prijs die een Oranje betaalt voor het Oranje zijn is om eeuwig gemuilkorfd door het leven te gaan. Daarom vind ik dat zijn boek uit moet komen.

Vandaag de hele dag in Pretoria de film verder besproken. Een van Rautenbachs assistentes zei: ‘Willem, alle Hollandse journalisten die hier komen, komen om ons aan te vallen. Toen kwam jij. Kan je begrijpen dat we het eerst niet wilden geloven?’

‘Die Hollandse journalisten geven zich slechts uit voor reporters, maar ze weten niet wat het is zich in anderen te verplaatsen. Ze schrijven niet alleen wat ze denken dat het publiek thuis wil horen. Ze berekenen wat haalbaar is voor redacties om uiteindelijk in de krant te zetten.’ Ik vertelde over wat me in Djakarta in 1956 als correspondent voor de Nieuwe Rotterdamse Courant was overkomen. Hoe de redactie in Rotterdam openlijk toegaf dat ik gelijk had in de kwestie Nieuw-Guinea, maar dat de lezers er nog niet rijp voor waren.

226 Het Vrije Volk, 5 mei 1988, zie bijlage 32.

227 Zie bijlage 33.

19 mei 1988

Vandaag 21 jaar geleden ontmoette ik Peter in Amsterdam, op de verjaardag van Erik van der Leeden.

[p. 207]

Nöffke bepleit in The Citizen²²⁸ dat Zuid-Afrika haar minerale grondstoffen, die de vs zo dringend nodig hebben, gaat inzetten als wapen tegen de boycot vanuit Washington. Hij sprak op een symposium in Pretoria, bijgewoond door drie hoge Amerikaanse diplomaten. Eindelijk lijkt Zuid-Afrika een streep te zetten onder de passieve houding van het makke schaap dat zich naar de slachtbank laat leiden. In ieder geval schreef ik Nöffke twee weken geleden een memo dat dit land eindelijk eens haar tanden moest laten zien. Misschien was dit de druppel die Nöffke nodig had. Doet er niet toe. Het gaat erom dat het gebeurt.

Nöffke zei bij onze laatste ontmoeting: ‘You know what I would like to do if Tutu returns to South Africa, meet him at the airport, and take him in a helicopter to the mines and confront him with the thousands of miners that lost their jobs because of his screaming for sanctions overseas.’ Nöffke heeft echter wel zijn twijfels over hoever de bureaucratie in Pretoria wil gaan bij het terugmeppen naar Washington. Ik merkte op dat Pretoria me deed denken aan sommige aspecten van de Sovjetoverheid, waarop hij gekscherend antwoordde: ‘Yes, when the Russians are coming they will find everything in place.’

Ik belde met Hendrik, waarbij we altijd veel lachen. Ik vroeg hem of hij ooit had kunnen geloven dat ik nog eens zo actief in zijn land, Zuid-Afrika, zou worden. ‘No, not over my dead body,’ zei hij, ‘maar ik geef toe een verkeerd label aan jou te hebben gehangen.’

Als ik naar Peters dagindeling kijk en hoe deze dan eindigt met een fles wijn en een telefoongesprek van een half uur met Edwin in Londen, dan vind ik zijn leven een treurspel. Het maakt me wanhopig, want ik weet niet wat ik zou kunnen of moeten doen om hem te inspireren een andere richting in te slaan.

228 The Citizen, 19 mei 1988.

20 mei 1988

Vanmorgen arriveerde per expresse het Playboy-interview. De kop: de grootste bek van nederland. Ze zijn in Madurodam weinig gewend.²²⁹

Ik sprak 45 minuten met generaal Du Toit. Wat hij zei, sneed opnieuw hout.

‘Niemand definieert apartheid,’ aldus de generaal. ‘Er wordt veel over gesproken, maar wat betekent het?’

‘Dat heeft u mij al eerder duidelijk gemaakt: gescheiden ontwikkeling,’ antwoordde ik.

229 Playboy, augustus 1988, zie bijlage 34.

[p. 208]

‘De Amerikaanse wet op sancties tegen ons omschrijft niet wat apartheid is. Apartheid noch anti-apartheid wordt gedefinieerd. Om precies te zijn: apartheid is het beleid dat iedere etnische, culturele groep in Zuid-Afrika in zijn eigen waarde wil laten. Hendrik Verwoerd was de zoon van een zendeling. Hij wilde alle volkeren van Zuid-Afrika hun eigen talen laten bevorderen. Zij houden ook daadwerkelijk nu academische lezingen in eigen talen, Zoeloe, Xhosa, Venda en andere. De zwarten in de vs kennen deze achtergrond niet meer en belanden nergens. Je kunt het fysieke bestaan van Zoeloes en Xhosa niet negeren of wegdenken. Die mensen zijn er, met een eigen geschiedenis en cultuur. De scheiding tussen Vlamingen en Walen is ook een vorm van apartheid, of het Frans- en Engelstalige gedeelte van de bevolking van Canada. Wat voor ons voorop staat, is het behoud van het vlak van beschaving en kennis of wetenschap. Zuid-Afrika behoort in dit opzicht tot de eerste wereld. De infrastructuur van dit land is vergelijkbaar met sommige zuidelijke staten van Amerika. Waar de blanke Zuid-Afrikaan bang voor is, is om terug te vallen van eerste naar derde wereld.’

Hij vroeg of ik zicht had op wat er zich afspeelde in zwarte voorsteden als Soweto en Alexandria. ‘Het ging er mis, dus we hebben de belhamels eruit gehaald. In Alexandria hebben we de zwarte gemeenteraad naar huis gestuurd en er een blanke administrateur neergezet. Deze heeft orde op zaken gesteld en nu hebben we voorgesteld dat er een nieuwe zwarte gemeenteraad in Alexandria wordt gekozen. Maar de zwarten willen dit nu zelf niet, want ze zeggen ‘dan komt er binnen de kortste keren weer rotzooi’.’ Hij vervolgde: ‘U weet toch dat 85 procent van de zwarten tegen de boycot van het buitenland is? Wat men nu wil is veiligheid, economische stabiliteit en een behoorlijk opvoeding voor de kinderen.’

Hij was het overigens met professor Nöffke eens dat Zuid-Afrika nu maar eens de tanden moest laten zien en moest terugslaan door de vs strategische mineralen te onthouden. Maar minister Pik Botha van Buitenlandse Zaken had onmiddellijk in antwoord op Nöffke gezegd dat van een contraboycot van mineralen geen sprake kon zijn, omdat Zuid Afrika daarmee haar geloofwaardigheid zou verliezen. Volslagen onzin dus. Ik heb al vaker de indruk gekregen dat Pik Botha een ramp is voor dit land.

‘Pik is een demagoog,’ vervolgde Du Toit, ‘en brengt ons land veel schade toe. In een Europees kabinet zou hij allang zijn weggezonden. Hij heeft aantrekkingskracht voor het Afrikaner volk, daarom blijft hij.’

[p. 209]

Ik merkte op dat de minister van Defensie, Magnus Malan een keurige indruk maakte. ‘Maar hij heeft geen verstand,’ aldus de generaal. ‘Hij doet politieke uitspraken maar laat zich niet eerst behoorlijk voorlichten. Je moet niet met de Sovjets via publieke kanalen willen onderhandelen. Nadat Malan iets in die richting had geventileerd, liet minister Sjevardnadze onmiddellijk in Moskou bekendmaken dat de ussr niet met Zuid-Afrika zou onderhandelen. Zoiets kan alleen maar achter de schermen.’

Peter stond gelukkig tegen het middaguur op, dus toen ik terugkwam van de Randse Universiteit reden we naar Sandton voor het lopende buffet in Holiday Inn. Hij vond het verrukkelijk. Bijna dagelijks maakt hij een opmerking over het prachtige avondlicht boven Johannesburg.

Geoffrey Cowley schrijft in Newsweek dat uit onderzoek blijkt dat dieren waarschijnlijk meer weten dan we denken.²³⁰ Herbert Terrace, psycholoog aan Columbia University zegt: ‘For thousands of years, humans have believed that they are the only creatures capable of thought.’ Vandaag meldt Cowley dat er groeiend bewijs is ‘both from the lab and from the field that they know a great deal. The news is not just that animals can master many of the tasks experimenters design for them. There is a growing sense that many creatures - from free-ranging monkeys to domestic dogs - know things on their own that are as interesting as anything we can teach them.’

Psycholoog Richard Herrnstein, de opvolger van Skinner, is met duiven blijven experimenteren. Wat inmiddels aangetoond is ‘that they can memorize the contents of 300 photographs without beginning to exhaust their small brains.’ Uit de proeven bleek nota bene dat zij eiken van beuken konden onderscheiden, maar zij herkenden ook mensen in categorieën van sekse, leeftijd en huidskleur. Het kan ook niet anders, want hoe werkt het brein van een postduif? Andere onderzoekers hebben bij apen ontdekt, dat wanneer zij het uitschreeuwen ‘fairly detailed news reports’ worden uitgezonden, zoals verschillende kreten voor het gevaar van een slang, een roofvogel of een luipaard. ‘Ik heb me deze vragen altijd gesteld en weiger om die reden naar dieren in een circus te gaan kijken. Huisdieren zijn een variant op circusdieren, om over slachtdieren, tot en met kippen maar niet verder na te denken. Een haan op de markt waarmee wordt omgesprongen als met ‘een ding’ bezorgt me koude rillingen.

230 Newsweek, 23 mei 1988.

[p. 210]

21 mei 1988

Antonio is bezig Peter aan iedereen voor te stellen als my lover maar hij beseft dat het uit de hand loopt als Edwin van Wijk straks uit Londen terugkeert. Wat me trouwens opvalt, is dat de familie van Edwin, ook diens tante hier in Hillbrow, niet naar Peter opbelt nu Edwin weg is. Zijn ze tegen Peter of tegen homoseksualiteit?

Tutu heeft aan de Kaap een rede gehouden waarin hij de vraag stelde of iemand een beter alternatief heeft dan sancties om van de apartheid af te komen. ‘If the government were to stop all forced population removals,’ aldus Tutu, ‘especially that of the people of Lawaaikamp, if they will lift the state of emergency, release detainees and political prisoners and allow exiles to return freely and then promise to discuss with our authentic leaders and representatives a clear and definite time-table to dismantle apartheid and a new constitution for a non-racial democratic and undivided South Africa, then I swear I would call on the world to end its sanctions campaign.’²³¹ Het is een slimme en ter zake doende opsomming, maar zo eenvoudig liggen de kaarten niet. Het anc en het internationale communisme zijn vooralsnog in een guerrillaoorlog met Pretoria verwikkeld. Dit zijn krachten waar de aartsbisschop vanuit Bishops Court in Kaapstad al heel weinig over te zeggen heeft, al was het maar vanwege het blote feit dat de revolutionaire krachten niet door kerkgangers worden geleid maar meestal door marxisten of leninisten.

Dat Nöffke een knuppel in het hoenderhok wierp, is duidelijk. Business Day schreef in een hoofdartikel dat zijn voorstel om de vs strategische mineralen te onthouden, het zakenblad deed denken aan een Pekinees hondje dat knabbelt aan de hiel van een olifant. De opec-staten hebben dat in de jaren zeventig met olie proberen te doen. Washington heeft intussen de macht van opec gebroken en de dreiging uitgewist. Met andere woorden: geen schijn van kans. Ook The Citizen schreef dat het onthouden van strategische mineralen aan de vs ‘een boemerangeffect’ zou hebben. Maar het blad is tegelijkertijd van mening dat een bedreiging als door Nöffke voorgesteld in de toekomst wel degelijk noodzakelijk zou kunnen worden. Dan zouden de vs maar moeten zien deze mineralen elders te bekomen, waarschijnlijk tegen aanzienlijk hogere prijzen, bijvoorbeeld van de ussr.

231 The Citizen, 21 mei 1988.

[p. 211]

22 mei 1988

Ik begon de dag met een brief aan Eduard en te vragen hoe zijn examen Frans was gegaan. I love Ed completely.

Ik heb 171 pagina's klaar van mijn boekje in wording over rassenproblemen in de vs. Dat is dus binnen een maand nadat ik hier arriveerde gereed gekomen.

Ik belde Theo Cranendonk in Klosters. De eerste deal met Suriname zal nu wellicht maar vijf miljoen Zwitserse franken bedragen. Ik zal contact met Dirk Keijer opnemen. Hoe zit dit allemaal precies?

cbs had de documentaire, Children of Apartheid, gefilmd en uitgezonden in 1987, en hoewel het televisienetwerk zich niet gehouden had aan de in Zuid-Afrika geldende regels voor buitenlandse journalisten, zullen er geen represailles tegen het mediabedrijf worden genomen.

President Botha heeft het over ‘media terrorists’ gehad. Dat zijn volgens hem journalisten die zich lenen voor het bevorderen van ‘conflict and destruction throughout the world.’ Hij heeft gewoon gelijk. De toegang voor reporters is geen recht maar eerder een privilege. Dat is het soort fundamentele uitgangspunten dat, denk ik, maar heel weinig journalisten hanteren.²³²

232 The Citizen, 21 mei 1988.

23 mei 1988

Ik werd om 03:30 uur wakker en kon niet meer slapen. Teveel problemen: 1) Zal Desi Bouterse de achterstallige gelden voldoen, zoals hij beloofde? 2) Wat gebeurt er tussen ‘partners’ Keijer en Cranendonk? 3) Slaagt de NVJ er in de achterstallige betaling van de kro binnen te slepen? 4) Wat wordt de uitspraak van de Raad voor de Journalistiek in verband met de vpro-uitzending waarin iemand zei mij een kopje kleiner te willen maken? 5) Wat gaat de officier van justitie met die bedreiging, door Ralph Sihilo geuit, doen? 6) Ik moet A. Dreese van Loeff & van der Ploeg 10.000 gulden betalen in de zaak tegen de onbetrouwbare Lurvink, die zijn verplichtingen niet nakwam.

Om 08:00 uur vanmorgen was ik al in Pretoria om met het Rautenbach-team naar het zwarte woonoord Sebokeng te gaan om te filmen.

(Hier ontbreken twee pagina's notitie's, ik weet niet waarom: ze kunnen uit mijn dagboek verwijderd zijn bij de inbraak in de flat in Hillbrow).

[p. 212]

In de auto vroeg ik Mike Stroh om een definitie van apartheid te geven. Hij is al een paar maal eerder in Zuid-Afrika geweest en denkt het allemaal te weten. In werkelijkheid heeft hij zelfs geen begin gemaakt met te onderzoeken wat er in dit land speelt. De drie door Rautenbach aan ons toegevoegde dames zijn een ramp. Vooral Elis. Zij is echt gek. Maar met Rautenbach kan ik het uitstekend vinden. Hij vroeg of ik een lezing wilde geven voor een Club in Potchefstroom.

The Star meldt dat Amerika en Europa giftige chemische stoffen tegen betaling dumpen in Afrikaanse landen. Zo heeft 15.000 ton giftig spul uit Philadelphia de flora en fauna van het eiland Kassa, bij Conakry, de hoofdstad van Guinee, ernstig aangetast.²³³ Enerzijds doen de rijke landen dergelijke walgelijke zaken met zwart Afrika, anderzijds schreeuwen ze moord en brand over apartheid.

233 The Star, 23 mei 1988.

24 mei 1988

Gisteren lag naast me op de bank in de flat een brief van Edwin aan Peter: ‘mijn allerliefste schat’. Ik zal nooit een letter lezen die niet voor mij bestemd is. De meeste brieven die mijn ouders aan elkaar geschreven hebben, heb ik vernietigd. Ik heb er nog een aantal omdat ik er maar niet toe kan komen ze weg te doen.

Jans Rautenbach las gisteren mijn manuscript Apartheid USA 1988 en merkte op dat ik driemaal manganese zonder tweede a had geschreven. Zoiets ergert me grenzeloos. Ook had ik in de laatste zin van het boek those in plaats van that geschreven. Ik let nooit op zulke details, dat weet ik en ik moet inderdaad voorzichtiger zijn, maar wat hebben dergelijke Schönheitsfehler met de inhoud verder te maken? Daar zei hij, in tegenstelling tot professor Nöffke, niets over.

Ik zag weer het doodschieten van een olifant op televisie. Hoe komt iemand er toe zo'n dier neer te knallen? In The Star werd gemeld hoe jagers uit de hele wereld Afrika afstropen voor een schot op een mooi Afrikaans beest om het thuis aan de muur te hangen, althans het betreffende hoofd. Zuid-Afrika biedt vijf voornaamste trofeeën aan: een olifant, een neushoorn, een buffel, een leeuw en een luipaard. De zwarte neushoorn is in Afrika vrijwel weggepaft, alleen dus nog voorradig in Zuid-Afrika met een enkele witte neushoorn. Daarbij is van doorslaggevend belang hoe veel centimeter de hoorn lang is. Soms zelfs 82 centimeter. Dan betaalt de jager 70.000 rand om het arme

[p. 213]

dier te mogen neerleggen. Het hele zaakje (dieren schieten) brengt Zuid-Afrika jaarlijks 45 miljoen rand in het laatje.²³⁴

Opnieuw heeft Buthelezie duidelijk gemaakt er zeker van te zijn dat Zuid-Afrika een zwarte leider zal krijgen.

In Soweto is een Siamese tweeling geboren, Mphonyana en Mpho Mathibela. Chirurgen hebben de twee aan elkaar geklonken hoofdjes van elkaar gescheiden. De meisjes maken het prima. Elisa Botha, de echtgenote van de president, is de moeder en haar kinderen in Soweto gaan bezoeken.

De voormalige burgemeester van Soweto, de bejaarde zakenman Ephraim Tshabalala maakte bekend dat tijdens een vergadering van zijn Sofasonke partij twee doden vielen en veertig mensen werden gewond toen er granaten in de menigte werden geworpen. Opmerkelijk dat The Sowetan enerzijds de revolutionairen lof toezwaait die zich tegen de apartheid verzetten, maar anderzijds zegt: ‘We cannot condone violence perpetrated against them (the Sofasonke Partij) even if we disagree strongly with their party and its policies.’

Buthelezi heeft in een toespraak in Welkom voor de Kamer van Koophandel in de mijnindustrie gezegd dat de regering in Pretoria hem zal blijven uitsluiten van de gesprekken over een toekomstig Zuid-Afrika, omdat hij blijft aandringen op de vrijlating van Nelson Mandela. Buthelezi onderstreepte niet te verwachten dat een zwarte geweldadige revolutie succesvol zou zijn maar ‘(...) there will be no normality until properly representative talks begin.’ Hij zag nog geen opening naar overleg tussen zwart en blank op dit moment. Hij zei dat als zwarten nu door de regering worden uitgenodigd voor overleg, dit in de praktijk neerkomt op het aanhoren van lange monologen als ‘prescriptions of the white man’.

Op 2 maart 1982 werd een lijvig rapport gepubliceerd, samengesteld door de zogenaamde Buthelezi Commissie, waarin werd geanalyseerd welke ‘requirements for stability and devel-

234 The Star, 21 mei 1988.

[p. 214]

opment in KwaZulu and Natal’ nodig zouden zijn. Deel I omvat een studie van 450 pagina's. De Zoeloeleider zei in Welkom dat de regering in Pretoria het rapport naar de prullenmand verwees voor dat men het gelezen of bestudeerd had.

Wim Hazeu stuurde de Prisma-recensie, bestemd voor boekwinkels en bibliotheken, over het vierde deel van mijn Memoires. De bespreking eindigt met de opmerking dat het ‘geen voer voor de grote massa’ is, met andere woorden, het zal niet worden gelezen.²³⁵ Zo gaat dit in het lieve vaderland.

Beatrix en Claus zijn op staatsbezoek in Canada geweest. Zij sprak een half leeg parlement toe - alleen de conservatieven waren aanwezig - en zij schijnt het Franstalige gedeelte van Canada behoorlijk op de tenen te hebben getrapt door een rapport van Lord Durham uit 1837 aan te halen, dat stelde dat de Franstaligen maar in de Engelse meerderheid zouden moeten opgaan. Hans van den Broek, die verantwoordelijk was voor de blunder van Beatrix, kwam met het slappe verweer dat de majesteit naar het Durham-rapport in haar geheel had verwezen en niet in het bijzonder naar die ene controversiële passage.²³⁶ Er ontstond in Canada de nodige commotie over de affaire. Het staatsbezoek moet een kleine ramp zijn geweest. Ik heb nooit begrepen wat ze in Van den Broek hebben gezien. Deze minister heeft nog een blunder te incasseren gekregen: de paspoortaffaire. Hij schoof de zaak af op staatssecretaris René van der Linden maar probeerde hem gelijkertijd te beschermen. ‘Met zijn powerplay overdondert Van den Broek de Kamer,’ aldus Kees van der Malen, ‘maar hij overtuigt allerminst. Hij weet de reguliere woordvoerders van de fracties af te bluffen, maar bereikt ermee dat de zaak een dag later - via een heropening van het debat - op het niveau van de fractieleiders terugkomt. Het overleg wordt daarmee een regelrechte krachtmeting tussen minister en de Kamer.’²³⁷ Wim Kok be-

235 Redactie: Prisma was een protestante recensiedienst.

236 NRC Handelsblad, 13 mei 1988.

237 NRC Handelsblad, 29 april 1988.

[p. 215]

schuldigde Van den Broek van ‘gejojo’ met verantwoordelijkheden. Hans van Mierlo noemt hem ‘vaag en mistig’. Kok en Van Mierlo hebben een motie van wantrouwen ingediend. Nadat Van den Broek zichzelf voortaan ‘als enige aanspreekbare’ in de paspoortenkwestie had neergezet, trok de oppositie deze motie weer in.²³⁸

Intussen is Willem Drees, vader des vaderlands op 101 -jarige leeftijd overleden. Prof. mr. J.J. Vis schreef dat hij ongetwijfeld behoorde tot ‘de groten’ die dit land heeft voortgebracht.²³⁹

Ik geloof er helemaal niets van, mede door wat ik zelf van de man heb gezien en meegemaakt. We zullen het over honderd jaar zeker weten.

En Beatrix is 50 jaar geworden, een dag die op 30 april groots werd gevierd in Nederland. Misschien wel het opvallendst is de Umwertung aller Werte die Josje Hagers van De Telegraaf blijkbaar heeft doorgemaakt. Op 30 april kwam zij met een pagina onder de kop: beatrix is een prachtmens. In 510 Nederlandse gemeenten werden die dag Beatrix-bomen geplant. Ze zijn hartstikke gek. De hierboven vermeldde kop is een uitspraak die wordt toegedicht aan de communist Joop Wolff, de man die Hans Teengs Gerritsen opvolgde als vicevoorzitter van de Stichting Samenwerkend Verzet.

Hella Haasse schijnt in een televisiegesprek met de koningin haar denkbeelden te hebben gepeild. ‘Als je geboren bent met zo'n bestemming in je leven,’ aldus Beatrix, ‘dan is dat zeker een element van druk.’

En: ‘Dit is de opdracht in mijn leven en dit moet ik nu eenmaal doen, maar dan wil ik het wel goed doen.’ Hier maakt de majesteit dus enkele kardinale denkfouten. Onze lieve mejuffrouw Buringh Boekhoudt heeft haar daarmee nog eens dubbel en dwars op het verkeerde pad geholpen. Puur illusionair denken dat je geboren zou zijn met ‘een levensvervulling of onoverkomelijk lot.’ De Oranje-onzin is haar aangepraat en bij nader inzien vond zij het kennelijk ‘leuk’ bejubeld, aangegaapt en als majesteit behandeld te worden door mensen die naar een anker hunkeren, die in haar de afstammeling van Willem van Oranje projecteren, die haar gebruiken als psychisch piespaaltje. De acteurs van dit koningstheater houden zich bezig met bedrog en dat weten ze donders goed.

238 Het ging om een nieuw ontwerp paspoorten.

239 NRC Handelsblad, 18 mei 1988.

[p. 216]

Opmerkelijk deze pluimstrijkerij in De Telegraaf, vooral als je bedenkt dat ze tien jaar eerder Beatrix en Claus (en mij) nog als meelopers met de ussr neerzetten. Dit soort voltes maakt deze krant even gemakkelijk als mijn paard Baby voor de oorlog bij de rijlessen in Soesterberg deed. Ze doen maar raak. Aangezien alles bij de kudde het ene oor in en het andere oor weer uitgaat, kan De Telegraaf zo idioot doen als het wilt. Men merkt het toch niet. Het interesseert ook niemand, maar het betekent intussen wel dat de ‘vrije’ pers een lachertje is.

Johannesburg - Kaapstad

Ik ga met filmer Michael Stroh naar de Kaap om opnamen te maken in de townships Crossroads en Khayelitsha. In de Business Class van dit toestel zijn alle passagiers op één na blank.

Jos Slats sprak met Frans Lurvink, de roemruchte oprichter van de Alerdinck Foundation.²⁴⁰ Slats stelt het voor alsof de jaren 1985 en 1986 uitsluitend ‘knallende ruzies’ zouden hebben gekend. Carel Enkelaar stapte na één jaar op, volgens Slats opgetekend uit de mond van deze Lurvink, omdat Marcel Enkelaar geen baan kreeg bij de stichting, wat wel was toegezegd.

240 Vrij Nederland, 7 mei 1988. 216

[p. 217]

Zo was het dus niet. Lurvink, hierin krachtig aangezwengeld door André Spoor, beschouwde Enkelaar als beneden zijn stand, wat vooral in zijn geval belachelijk was. Over mij zegt Slats dat ik een rusteloze wereldburger ben die voortdurend overhoop lag met Lurvink over ‘verheffende kwesties als onbetaalde rekeningen.’ Het zal Slats worst wezen hoe het echt is gegaan; mijn mening heeft hij in ieder geval niet gevraagd.²⁴¹

Interessant is de onvolledigheid van wat Lurvink aan Slats vertelt over de bezoekjes van de bvd op Den Alerdinck, waarbij de basis werd gelegd voor mijn vertrek als adviseur van het gezelschap. Lurvink zei hierover ondermeer:

Vandaag hadden we een ontmoeting in Crossroads met bisschop Shadrack Mhambi, voorzitter van de Western Cape Council of Churches en Thomas Siyolo en J. Yelani.²⁴² Ook secretaris T.D. Bengo was aanwezig. Zij waren vertegenwoordigers van zwarte bewoners van deze voorstad van Kaapstad.²⁴³

241 Kennelijk heeft hij Zaken doen ook niet gelezen.

242 Mhambi was bisschop van de Apostolische kerk.

243 Redactie: De Western Cape Council of Churches, was geen lid van het South African Council of Churches (SACC). Deze laatste is een platform waaraan 38 religieuze bewegingen deelnemen, waaronder de Anglicaanse kerk waarvan Desmond Tutu aartsbisschop was. De katholieke kerk was evenmin lid van de SACC.
Crossroads ontstond in de jaren 70 uit hutjes op gekraakte grond en dijde snel uit. Er ontstonden tribale strukturen onder de squatters, waar diverse warlords de dienst uitmaakten. Verschillende van deze leiders waren actief betrokken bij protestante religieuze groeperingen, zij werden bishops genoemd. Tot eind jaren 80 was Mkhandeli Ngxobongwana in Crossroads aan de macht. Na het uitzitten van een gevangenisstraf bleek Ngxobongwana door de autoriteiten geworven te zijn, wat tot een splijting der geesten leidde en confrontaties tot gevolg had met ANC-jongeren (comrades). De aanhangers van Ngxobongwana werden traditionals genoemd. In 1990 volgde warlord Jeffrey Mdaesa Nongwe, leider van Sanco (South African National Civic Organisation) en de Witdoekeburgerwacht hem op. Sanco was gelieerd aan de Nationale Partij. De Witdoekeburgerwacht ondersteunde de autoriteiten- voor de afschaffing van de apartheid-bij, of in plaats van, het onderdrukken van onwelgevallige activiteiten en werd ingezet bij het ontruimen van krakers verbonden aan het ANC. Na 1990, tijdens de overgang naar het huidige bestel, vond er in Crossroads een langdurige machtsstrijd plaats tussen Sanco en de comrades. Er werden tientallen moorden en brandaanslagen gepleegd. Bisschop Shadrack Mhambi werd op 28 01 1995 doodgeschoten. Mhambi was gerelateerd aan warlord Nongwe en was voorzitter van Sanco in Boys Town. De moord op Mhambi was een wraakactie op een brandaanslag met een benzinebom op de hut van Simon Mqulwana, die daarbij omkwam, door een knokploeg van Sanco-jongeren uit Boys Town, die voor Nongwe werkten. (Bronnen: Mail & Guardian, WARLORDS COULD DELAY TRANSITION, 03 02 1995, Justin Pearce; Criminal strategies of competing protagonist in the ‘development’ of Crossroads 1990-9; The Transition from Apartheid ‘oilspot’ to democratic civil society. Anne W. Greenwell. Masters Thesis, University of Cape Town, 2001.)

[p. 218]

Het kantoor van deze kerkleiders bestond uit een opgelapte houten keet met een vloer van leem en klei. De meubilering was schaars en er stonden stoelen langs de muur om met elkaar te converseren. In totaal waren acht heren aanwezig, in pak met das.

Het was duidelijk dat zij faliekant tegen de campagnes van Tutu in Amerika en elders zijn om Zuid-Afrika van buitenaf te boycotten. Op de eerste plaats zijn zwarte werknemers er de dupe van, waardoor de werkeloosheid alleen maar toeneemt. Waar overzee wordt gedacht dat Tutu hier als held wordt gezien, maakten deze kerkleiders duidelijk dat zij zeer kritisch staan tegenover de zwarte prelaat uit de blanke buurt der Kaapse welgestelden Bishopscourt, waar ook mijn ouders woonden toen zij van 1950 tot 1960 in Kaapstad verbleven. Hans en Christine van Ketwich Verschuur bewoonden een prachtig huis in die wijk. Ik voel me meer verwant met de bisschoppen hier.

Aartsbisschop Tutu werd door deze kerkleiders een aantal maal uitgenodigd om te komen spreken. Tutu verwaardigde zich niet zelfs maar te antwoorden om te zeggen dat hij niet kwam. Zoiets moet je mij niet vertellen. Ik handelde meteen en stelde voor dat zij opnieuw een uitnodiging naar Tutu zouden sturen, en dat ik gereed stond om met een televisieteam naar Bishopscourt te gaan, hem bij zijn kladden te pakken en te vragen waarom hij zich ‘te goed’ of ‘te hoog’ vond om deze kerkleiders uit de townships te bezoeken of te ontvangen.

25 mei 1988

Kaapstad, Inn on the Square

Waar te beginnen met het vastleggen van alle indrukken? De penningmeester van het gezelschap gisteren, deed een beroep op mij om te helpen geld voor de kerken te werven. Ik begreep dat deze geestelijke parttime voor de kerk werkte. Hij had overdag een huis-tuin-en-keuken baan. Ik heb bovendien gisteravond voor de bisschoppen het concept voor een nieuwe uitnodiging aan Tutu met de hand uitgeschreven. Ik adviseerde hen om Tutu alsnog te vragen om te komen vertellen over zijn

[p. 219]

ervaringen in Amerika en voegde hen toe absoluut geen woord te laten vallen over wat ze werkelijk met hem wilden bespreken, want dan zou hij zeker niet komen. Ook adviseerde ik hen om een kopie van hun brief aan Tutu aan George Stamilatos van het gemeentebestuur van Crossroads te geven, de blanke regeringsadviseur van het township.

Kaapstad - Johannesburg

Ik schreef vanmorgen aan Cecile van Lennep om haar op de hoogte te houden. Schrijf ook broer Theo en Eduard. Ik dineerde gisteravond met broer Hendrik. Hij vindt de snel uitbreidende zwarte woonoorden rond Kaapstad ‘een sprinkhanenplaag’. Uit het hele land komen zwarten naar de Kaap voor werk, zelfs uit andere Afrikaanse landen komen ze hier clandestien.

Rechter Richard Goldstone heeft Winnie Mandela en haar vriendin (en de vrouw van Leballo) Joyce Leballo een gerechtelijk bevel gegeven zich te onthouden van bedreigingen tegen de zakenman John Billy Leballo. Winnie Mandela zou een groep zwarte gangsters opdracht hebben gegeven Leballo uit zijn eigen huis te zetten en ‘to do him harm’ als hij toch zou terugkeren. Ze gedraagt zich als een gangster.²⁴⁴

We reden van Jan Smuts regelrecht naar het kantoor van Jans Rautenbach in Pretoria. Maria, één van de assistentes, zei dat ze diep geschokt was dat ik rond de kerkleiders een actie had ontketend om Tutu op zijn nummer te zetten. ‘The ethics of journalism, Willem,’ zei ze op verwijtende toon, ‘is to report.’

Desi Bouterse is op het nippertje gered toen hij op reis in Brazilië ging zwemmen. Hij was bijna verdronken.²⁴⁵

Katharine Graham is met een zware delegatie van The Washington Post op bezoek geweest bij Michail Gorbatsjov. ‘You know,’ he told her, ‘it may be paradoxical, but now I am more confident than at the beginning of this road, although we have now more difficulties than before I think that we do know better now what we want and how to do it. Jesus Christ alone knew answers to all questions and knew how to feed 20.000 Jews with five loaves of bread. We don't possess that

244 Business Day 25 mei 1988.

245 Of was hij aan het surfen? Newsweek, 30 mei 1988. Redactie: Bouterse was met zijn vertrouweling luitenant Guno Mahadew, aan het zwemmen voor de kust van Rio de Janeiro, toen ze vanwege de zware golfslag in moeilijkheden kwamen. Mahadew verdronk en Bouterse werd door andere strandbezoekers gered. Guno Mahadew vergezelde Bouterse bij een privébezoek aan Brazilië en was een van zijn zestien ‘bloedbroeders’ waarmee in 1980 de staatsgreep werd uitgevoerd.

[p. 220]

skill. We have no ready prescription to solve all our problems quickly. We are going to work within the boundaries of the socialism we have chosen. Democracy is like that. We will remain loyal to our ideas and our way of life. But we have a common responsibility, especially our every action must measure up to that responsibility.’ Wat ik ook over Gorbatsjov lees: hij droomt.²⁴⁶

Dominee Jesse Jackson heeft in Washington van de regering geëist dat alle hulp aan Unita in Angola wordt ingetrokken, dat Amerika het anc gaat steunen en een complete handelsboycot voor Zuid-Afrika afkondigt. Ook zouden de ‘frontline states’ militair moeten worden gesteund. Misschien wel de meest misleidende zin in zijn geklets was: ‘We can no longer afford to ignore the needs of 550 miljoen Africans in favour of a few million Afrikaners.’²⁴⁷ Jackson weet nog altijd niet wat er op het spel staat in Pretoria.

Ik begrijp dat Jans Rautenbach 50.000 rand krijgt om onze film te maken; 25.000 rand voor Michael Stroh en alle bijkomende kosten zijn door nog eens 50.000 rand gedekt. Er moet 100.000 rand bijkomen. Hij vindt dat ik generaal Hein du Toit hierop attent moet maken. Ook al is hij thans hoogleraar aan de Randse Universiteit, hij beschikt over contacten die dit mogelijk kunnen maken. Jans vroeg me ook om Du Toit te zeggen dat ze op een of andere manier moeten zien te regelen om zwarten op televisie tegen de Amerikaanse boycot te laten demonstreren. Daar bemoei ik me dus niet mee.

Schreef Henk Hofland over mijn bezigheden hier. Ik stelde voor om het verleden te laten rusten en te stoppen met de verwijten over en weer, nu onze briefwisseling weer op lijkt te bloeien. Ik schreef ook Kellendonk. Vroeg Henk ook wat hij van Kellendonk en zijn schrijfsels vond.²⁴⁸

246 Newsweek 30 mei 1988.

247 The Star, 25 mei 1988.

248 Brief d.d. 25 mei 1988.

26 mei 1988

Op sabc-televisie werd een Sovjetjournalist getoond die toegaf in 1982 de Verenigde Staten te hebben voorgesteld als ‘a pile of shit riddled with crime’, maar erkende dat het in werkelijkheid een paradijs was. De man loog toen en liegt nu. Wat gebeurt er toch in Moskou? Ze zijn behoorlijk in de war.

The Citizen onthult dat een groep prominente geestelijken - Tutu, Frank Chikane, Dennis Hurley, de befaamde Beyers Naudé en nog anderen -, rond de 100 miljoen rand financiële

[p. 221]

steun uit Europa krijgen, zogenaamd voor hulpprojecten. Maar het is een publiek geheim dat veel van dit geld voor radicale activiteiten tegen de regering in Pretoria wordt aangewend. Ik verdenk Ronald van de Gaag ervan hier op de Nederlandse ambassade mee bezig te zijn. Zuid-Afrika gaat een wet aannemen om meer controle te krijgen over dergelijke fondsen en hoe ze worden gebruikt.

Ik moet nog iets melden over de ontmoeting met Ricky Schellhase en George Stamilatos, de voornaamste twee blanken in het zwarte bestuur van Crossroads. Ricky is in de veertig en werkt al vijftien jaar in het bestuur van Crossroads. He has gone native. Hij vertelde hierdoor dichter tot de mensen te zijn gekomen, bijvoorbeeld door mee te doen aan het offeren van geiten en om als blanke medicijnman op te treden. Hij reed ons in een pick-up truck naar de meest miserabele en door regen geïnundeerde gedeelten van het township. Duizenden mensen waren er ondergebracht in legertenten. Nu de winter nadert, gaat het hier verschrikkelijk worden. Misschien nog het pijnlijkste van het bezoek was dat de meeste vrouwen en kinderen en andere mensen ook nog naar ons wuifden en vriendelijk keken, soms glimlachten. Dat is wat de blanke kolonialisten - met hun kwade gewetens - in Azië en Afrika nooit hebben begrepen. Bruine en zwarte mensen hebben geen raciale problemen met blanken. Andersom is dit anders, zelfs in het marxistische Rusland, waar men zich superieur voelt aan bewoners van bijvoorbeeld Oezbekistan. Schellhase was welbespraakt en bracht uitstekend onder woorden wat er leefde onder de mensen.²⁴⁹ Ik mocht de man, in tegenstelling tot Stroh, wat me zorgen baart, want hoe kan ik een betekenisvolle film maken met een man met een ordinaire geest?

Ik had een uitstekend gesprek met Du Toit, die toezegde te zullen lobbyen voor 100.000 rand meer voor onze film, op voorwaarde dat Rautenbach ook zijn best zou doen. Hij zal arrangeren dat we John Mavuso, een zwart lid van het Transvaal Executive Comittee kunnen interviewen.²⁵⁰ Ik wipte bij Nöffke binnen, die nog niet naar uitgeverij Perskor was geweest om de uitgave van mijn boekje te bespreken.

The Star meldt dat de USSR in de oorlog in Afghanistan 13.310

249 De tekst van ons gesprek is in mijn dagboek.

250 Du Toit wilde Mavuso vragen geld bijeen te krijgen voor onze film bij zwarte miljonairs die hij kent. Redactie: Mavuso was tot 1960 lid van het ANC, maar was het niet eens met de geweldadige koers. Hij bleef wel lid van een clandestiene cel, al werd hij er door sommigen van verdacht een infiltrant te zijn. Hij werd vervolgens lid van Inkhata en in 1993 van de Nasionale Party. Hij nam in 1996 deel aan de regering Mandela.

[p. 222]

soldaten heeft verloren, 35.478 werden gewond en 311 vermist.

27 mei 1988

Ik gaf Du Toit een exemplaar van Newsweek met het verhaal over Gorbatsjov.

Bill Keller schreef in The New York Times over een onderzoek hoe men in Moskou dacht over voormalige leiders. Ongeveer de helft van alle Russische ondervraagden zei nog geen tastbare bewijzen te hebben gekregen dat Gorbatsjov werkelijk het roer zou hebben omgegooid. In hoeverre mensen een eerlijk antwoord durfden te geven, hangt af hoezeer men gebroken heeft met de traditie om liever op gevoelige vragen alleen wenselijke antwoorden te geven.²⁵¹

Philip Taubman meldde dat het Centraal Comité van de cpsu er mee ingestemd heeft om de macht van de partij terug te dringen, en ook de duur van functies van partijfunctionarissen en ambtenaren tot tien jaar te beperken.²⁵²

Vanmorgen lag er weer een briefje van Peter bij de koffiemachine. Hij zet alles voor me klaar als hij's nachts thuis komt. Soms vraagt hij zich af of hij veroordeeld is door de genen van zijn vader. Ik zal Lex Poslavsky schrijven om te vragen hoe ik hem dat uit zijn hoofd zou kunnen praten.

Gisteren wilde ik op de kaart kijken waar Sebokeng eigenlijk precies lag, namelijk in de buurt van Van der Bijl Park. Tot mijn stomme verbazing zei Jans Rautenbach: ‘Willem, townships staan niet op onze kaarten.’ Hoe is dat godsterwereld mogelijk? It's the fucking limit, alsof zwarten gewoon niet zouden bestaan.

Vandaag publiceerde Business Day mijn brief waarin ik bepleit dat Zuid-Afrika de levering van mineralen als mangaan aan de Verenigde Staten zou moeten stopzetten als antwoord op de sancties van dat land.²⁵³

Ik heb Bouterse een stevige brief geschreven dat het de spuigaten uitloopt met het niet nakomen van zijn verplichtingen.

251 The New York Times, 26 mei 1988.

252 Idem.

253 Business Day, 27 mei 1988.

[p. 223]

Ik reed in drie kwartier naar Sebokeng en wachtte, als afgesproken, bij een pompstation op de zwarte burgemeester van het township Esau Mahlatsi.²⁵⁴ De locoburgemeester Nzimeni Daniel Mpondo en een lid van het uitvoerend bestuur, Victor Mditshwa, kwamen mee. Ik was via Residensia, een ander zwart woonoord, gekomen. Dit waren werkelijk zeer arme zwarte gebieden. De wind blies over de vlakte, want het is winter, en stof en rotzooi woei in mijn gezicht. De mensen moeten hiermee overleven. Trouwens: boven Sebokeng hing een wolk van rook van het stoken van vuurtjes om warm te blijven. Ik zag dat op de achterzijde van een minibus, waar zwarten in worden vervoerd, was geschreven: ‘Born white!’. De burgemeester droeg een licht streepjespak met dubbele rij knopen, een stippeltjesdas en bijbehorende pochet. Rautenbach had twee vrouwelijke medewerksters meegestuurd, wat vervelend was, maar ze begrepen goed dat zij hun mond moesten houden. We reden in twee auto's naar het bewaakte complex waar de stadsregering zich bevond. In de gemeenteraad van Lekoa, waar Sebokeng ondervalt, schijnen zwarten en blanken uitstekend samen te werken. De zuster van de burgemeester had een uitgebreide thee klaarstaan, maar we gingen meteen in conclaaf in de werkkamer van Mahlatsi, een man die ik direct mocht. Hij ‘regeert’ over een gebied van townships waar ook Sharpeville ondervalt, met 600.000 zwarte inwoners. Ik dacht: meer mensen dan in heel Suriname.

254 Esau Mahlatsi zou in 1992 worden vermoord door anti-apartheidmilitanten.

[p. 224]

In 1987 had Mahlatsi president Botha in Sebokeng ontvangen en noemde hij de ‘misconceptions about South Africa abroad ‘pathetic’.’ De sancties maakten in zijn gebied velen werkloos zowel bij IBM als de Coca-Cola-fabriek en bij African Cable.

Mahlatsi vertelde dat in 1984 bijna alle woningen van zwarte leden van de gemeenteraad tot de grond toe waren afgebrand door toedoen van het anc dat iedere samenwerking met Pretoria afwijst en als verraad beschouwt. De toenmalige locoburgemeester en drie zwarte raadseleden waren zelfs volgens de necklace-methode in brand gestoken. Bij de ontvangst van de staatspresident vorig jaar, waren buitenlandse journalisten het hele township gaan afromen om mensen te vinden die konden vertellen hoeveel geld ze hadden ontvangen om Botha toe te juichen. Er had in een buitenlandse krant gestaan dat er zich een muur van zeven ijzeren toegangshekken tot Mahlatsi's huis bevond. Later reden we naar zijn woning en ook dat bleek klinkklare onzin. We vroegen waarom er de laatste tijd minder onrust in de townships was. ‘Omdat de mensen langzamerhand niet meer naar het anc luisteren,’ was het antwoord.

‘Het probleem in dit land is,’ aldus de burgemeester, ‘dat zwarten en blanken elkaar eigenlijk niet kennen.’ Ik tekende voor hem het beeld in Nederlands-Indië van voor 1941, met borden bij de zwembaden: ‘Verboden voor honden en Javanen’.²⁵⁵

‘You know,’ zei Mahlatsi, ‘there is too much lingering suspicion. There will be no sudden change, it will be a slow process to calm this nation down.’ De locoburgemeester zei: ‘The anc wants one man one vote at 14:00 hours, and if this request is not fulfilled they consider to have the right to cut people's throats. We differ with that.’

Time publiceerde twee pagina's over senator Jesse Helms uit North-Carolina. ‘I am no charlatan,’ zegt hij tegen Ted Gup.²⁵⁶ De man is een beetje getikt en een aanfluiting voor de Amerikaanse democratie. Vorige week deed hij weer van zich horen door openlijk de vraag te stellen of Michail Gorbatsjov wel het gezag en het recht had namens de ussr met Reagan een nieuwe overeenstemming te tekenen voor de nucleaire middellangeafstandswapens. In november 1987 stemde de Senaat over de benoeming van Frank Carlucci als opvolger van Caspar Weinberger voor Defensie. De uitslag, 91 voor en één tegen: Helms. Het brein van deze mijnheer staat op 1908, niet op 1988.

255 Redactie: Zie ook Memoires 1987-A, noot 51.

256 Time, 30 mei 1988.

[p. 225]

28 mei 1988

Carlton Centre

Ik schreef Lex Poslavsky me ontzettende zorgen over Peter te maken. ‘Hij komt tot niets en zijn leven slips through his fingers. Ik vind het vreselijk to witness. He did succeed in establishing an excellent relationship with his S.A. actor-friend, Edwin van Wijk, but that is where it stops. I must talk to you about this. Zeg niets, but it affects me tremendously. Vooral nu Edwin twee maanden in Engeland is en ik dus alleen ben met Peter. I work my ass off and he does absolutely nothing.’ Peter kwam vanavond zelfs helemaal niet thuis.

Gisteren zei ik tegen Stroh dat het gefilmde bezoek van Botha aan Sebokeng vorig jaar, zeker moest worden opgenomen in onze film. Hij wilde er niet over horen: ‘Dat gebeurt niet.’

‘Eenvoudig,’ antwoordde ik, ‘zonder die beelden maak ik geen film. Jij kletst erover zonder de opnames zelfs gezien te hebben.’ Hij was vervolgens geheel overstuur van onze woordenwisseling, waarop hij een uur lang somber voor zich uitstaarde. Mahlatsi had ons vertelde dat het gemeentebestuur ongerust was geweest hoe het bezoek van de staatspresident zou verlopen en dat met het gooien met stenen rekening was gehouden. Ik zag dat Michael Stroh aan het einde van ons gesprek met de burgemeester een nieuwe afspraak maakte voor 19:00 uur op vrijdag. Ik deed of het me niet aan ging. Laten we maar zien hoe het loopt. Vast staat dat Stroh een onderontwikkeld gevoel voor humor heeft, dus niet.

Du Toit blijft goud waard. Hij luncht met Nöffke om mijn boek gepubliceerd te krijgen en zal contact opnemen met het ministerie van Buitenlandse Zaken in Pretoria om te zien hoeveel exemplaren ze daar willen kopen voor om te verspreiden op hun ambassades. Wat me overigens weinig kan schelen, want ik schreef dit verslag voor de zwarten hier, die geen idee hebben wat hun broeders in de vs allemaal overkomt, niet voor mensen in andere werelddelen. Maar uitgevers willen boeken verkopen.

De Amerikanen schijnen in Panama te onderhandelen over het aftreden van generaal Manuel Antonio Noriega, in ruil voor het intrekken van een aanklacht tegen hem voor drugshandel. Al zou Noriega drugs verhandelen, wat geeft Washington het recht zo op te treden? Maar de hele wereld is te druk met eigen zaken dus kraait er verder geen haan naar.

Ik word misselijk als ik lees over de 750 zogenaamde game farms in Zuid-Afrika, met hoog prikkeldraad er omheen, opdat buitenlanders dieren kunnen komen paffen met geweren met te-

[p. 226]

lescoopvizier. Bovendien zijn er 400 privéreservaten, dus mini-Krügerparkjes waar men ook terecht kan om ‘trofeeën’ in de wacht te slepen.

Voor Henk Hofland zijn heel wat bekenden eigenlijk ‘lorren’, zoals hij schrijft over de professoren Von der Dunk en Wertheim en de journalist Jan Tromp. Tromp ken ik niet maar Hofland noemt mensen voornamelijk ‘lorren’ omdat ze een andere mening hebben dan de zijne. Maar dat is een verschijnsel waar iedereen zich tegenwoordig constant aan bezondigt.²⁵⁷

257 Zie bijlage 35.

29 mei 1988

Sandton, Holiday Inn

Mij wordt een opmerking van Joseph Luns uit de Zwolse Courant toegezonden. We wisten al dat de man een rasproleet en misdadiger is.

Rapport publiceert een reportage over Peters meest recente vlam, de stripper Antonio Montoya.²⁵⁸

Opnieuw heeft Buthelezi een helder geluid doen horen in Zuid-Afrikaanse context. ‘I and every sane political thinker must recognize that the government will have to be drawn into negotiations if radical change is going to be achieved through peaceful means. We simply have to face the task of persuading the (Pretoria) government to negotiate the present constitution out of existence.’²⁵⁹

Helen Suzman heeft in de Sunday Times aartsbisschop Desmond Tutu van repliek gediend over zijn stokpaardje van sanc-

258 Rapport, 29 mei 1988.

259 The Citizen, 28 mei 1988. Buthelezi sprak profetische woorden, wat we toen nog niet wisten.

[p. 227]

ties tegen Pretoria.²⁶⁰ Dit blanke parlementslid dat al jaren oppositie voert tegen het apartheidsregime - een dame met een ver superieure bovenkamer vergeleken bij Tutu - wijst erop dat bijvoorbeeld Amerikaanse bedrijven in haar land bijna een half miljard rand investeerden om de positie voor zwarte werknemers te verbeteren opdat zij functies van blanken zouden kunnen overnemen. Strafmaatregelen en sancties komen neer op een dictaat van de rijke landen, die ontwikkelingslanden de wet willen voorschrijven. Zuid-Afrika is voor de zwarte meerderheid immers een derdewereldland gebleven.

Simon Barber bericht uit Washington in het bezit te zijn van een lijst van 27 landen waar de vs sancties tegen hebben ingesteld, waaronder Libië, Syrië, Iran, Panama en Zuid-Afrika. Het effect van embargo's om het beleid van die landen - Cuba is een sprekend voorbeeld - daadwerkelijk te beïnvloeden, is zeer beperkt of nihil. Wanneer de Amerikanen een boycot tegen Pretoria zouden doorzetten via gesanctioneerd economisch terrorisme, zou de economie van Zuid-Afrika volgens economen tegen het jaar 2000 vergelijkbaar zijn met de economie van Zambia. Zouden hier de zwarten in Zuid-Afrika het meest bij gebaat zijn?

President Botha werd op televisie geïnterviewd. Hij bevond zich in 1948 al in het parlement en was dertien jaar minister van Defensie. Hij vond dat de buitenlandse inmenging met de interne zaken van Zuid-Afrika de hervormingen alleen maar vertraagden. In het land opereerden een Eerste en een Derde Wereld naast elkaar. Men spande zich maximaal in om op ordelijke wijze meer evenwicht tussen de levensomstandigheden van blanken en zwarten te brengen. Ook ingewortelde tradities van zwarte volkeren, vertraagden de vooruitgang. ‘We zijn relatief een jong land,’ aldus Botha, ‘we hebben veerkracht. De struikelblokken zijn er om deze met vastberadenheid te overwinnen. Het feit dat tachtig procent van de mensen in Zuid-Afrika christen is, beschouwt Botha als een wonderlijk nationaal bezit.

260 Sunday Times, 29 mei 1988.

30 mei 1998

Hillbrow

Stuart Jones schreef een lieve brief.²⁶¹

Voor acht uur was ik al in het township Sebokeng, waar Mahlatsi me opwachtte - als steeds - bij het pompstation. Hij was gekleed in een keurig kostuum, grijs-zwart geblokt. Terwijl we

261 Bijlage 36.

[p. 228]

spraken bij de auto, kwamen verschillende mannen naar ons toe om te vragen of we werk voor ze hadden. Mahlatsi vertelde dat David Hlatswayo me verwachtte in het gemeentehuis van Sharpeville. Deze jonge jurist, die een schriftelijke cursus in rechten volgde, reed ons overal naartoe waar Michael Stroh wilde filmen. Hij vertelde dat na het bezoek van president Botha, Amerikaanse televisieploegen arriveerden om mensen te ondervragen in de huizen waar hij op bezoek was geweest. Het anc had onmiddellijk represailles ingesteld tegen de zwarte mensen die op een aardige manier hadden gereageerd. Het gevolg was dat niemand meer zijn mond durfde open te doen uit vrees voor hun leven.

David leek me pro-boycot. Zelf was hij geporteerd om nog tien jaar te wachten tot zwarten meer zeggenschap zouden krijgen, want hij had een baan, een huis en een nieuwe Opel (vier deuren). ‘But the far majority of blacks are frustrated,’ zei hij, ‘and are not ready to wait and they agree with Tutu. We have suffered already too long, we can suffer some more with an embargo.’ Ik bracht naar voren dat ze in Zuid-Afrika niet weten wat ‘lijden’ betekent vergeleken bij de rest van Afrika en dat one man one vote pas het werkelijk ‘lijden’ zou duidelijk maken. Westminster-democratie in Zuid-Afrika zal immers het land helemaal naar de knoppen helpen.

Op een gegeven moment belandden we op een markt en Stroh wilde filmen. Binnen de kortste keren ontstond een oploopje. Een jongen met een innemend gezicht kwam op David en mij af met uitgestoken hand en vroeg: ‘What is going on?’ Ik voerde een gesprekje met hem. Ik adviseerde hem journalist te worden. Er stopte een bmw en een zwarte mijnheer in een zakenkostuum met een baardje stapte uit en wilde even met ons spreken. Hij was kennelijk voor de boycot. Alle mensen in het oploopje luisterden mee. David vertelde dat hij Labor Relations leidde voor een groot bedrijf.

Er stond een jongen van vijftien jaar met een wit hoedje op, vlak naast ons. Hij vroeg David te vertalen wat ik had gezegd. ‘Hij praat net als onze onderwijzer,’ aldus de jongen. Ik verzekerde de jongen dat ik geen onderwijzer was, en alleen maar een eigen opinie gaf over de boycot en de schade die daardoor op de eerste plaats aan de zwarten in Zuid-Afrika werd berokkend. We raakten ook in gesprek met een veertienjarig pittig ventje, behoorlijk radicaal. De jongen met het witte hoedje zei al eens in de gevangenis te hebben gezeten omdat hij ‘teveel had gesproken’, dus hij paste nu op zijn tellen.

Gatsha Buthelezi heeft opnieuw in een rede zijn volgelingen

[p. 229]

verzekerd dat zwarten zullen strijden ‘until apartheid is totally vanquished and is replaced by a real multi-racial democracy.’ Hij benadrukte dat zwarten ‘were conquered in the land of their birth. History demands that we struggle for justice and total equality for all South Africans.’ Hij zei het met de sancties oneens te zijn en bekritiseerde het optreden van Tutu en de dominees Allan Boesak en Frank Chikane, die het de wereld voorstellen alsof zij de enige legitieme ‘stemmen’ van de zwarte meerderheid zouden zijn.²⁶² Buthelezi denkt duidelijk het beste na van alle zwarte leiders.

262 The Citizen, 30 mei 1988.

31 mei 1988

De Reagans zijn in Moskou. De Amerikaanse Senaat heeft op 27 mei met 93 tegen 5 stemmen Reagan een mandaat gegeven het nieuwe wapenverdrag met Gorbatsjov te ondertekenen.²⁶³ De Amerikaanse president wandelde door de menigte op het Rode Plein, begeleid door zijn Sovjetgastheer, een stunt die hij in Washington niet in zijn hoofd zou halen. Boris Jeltsin gooide weer een knuppel in het hoenderhok door om het aftreden van Jegor Ligatsjov, de conservatieve communist (om een label te plakken), en tweede man in de cpsu te vragen.

Ik ga straks naar St. George's Cathedral in Joubert Park om een glimp op te vangen van de bijeenkomst der prelaten, die voor sancties tegen Zuid-Afrika zijn. Tweehonderd leiders van de Wereldraad van kerken, inbegrepen Tutu, Chikane, Boesak en Beyers Naudé zullen aanwezig zijn. Ik ben benieuwd wat er uit de breinen van de heren te voorschijn zal komen.

Ik droomde dat in Bilthoven een koe op de spoorrails stond en dat verschillende treinen er langzaam overheen reden. Ik zag de koe al omvallen en schreeuwde om de trein nog tegen te houden. Hoe werkt zoiets? Toen we gisteren Sebokeng verlieten, stak een stoet koeien de weg over. Ik herinner me dat ik afremde en tegen mezelf zei: die arme dieren moeten veilig over. Dan in de nacht komen die gedachten op één of ander manier in de slaap terug.

263 The New York Times, 28 mei 1988, Susan Rasky.

10:00 uur, St. George's Presbyterian Church

Ik gaf dominee Beyers Naudé een exemplaar van Het dagboek als Camera Obscura. Ik heb zijn telefoonnummer, want ik wil met hem spreken. Michael Stroh is een golfbaan aan het filmen, terwijl hij natuurlijk hier had moeten zijn. Heb hem eigenlijk afgeschreven.

[p. 230]

Er hangen hier in de kerk gigantische doeken waarop de leiding van het land als ‘bandieten’ wordt omschreven. Hoe durven ze zoiets te doen deze mensen van God. Het lege gezwam dat ze aanzien voor een betekenisvolle ‘boodschap’ is niet van de lucht. De ogen van de Heer zijn op de misschien tweehonderd vertegenwoordigers van kerken gericht (zeggen ze, en denken ze misschien zelfs) en het is duidelijk dat enkele van de blanke geestelijke leiders uit Engeland stevige potten zijn, waarom ook niet? Ze willen rond de verjaardag van Nelson Mandela in juni een landelijke anti-apartheidscampagne organiseren. Het is overigens zichtbaar dat de blanke geestelijken de organisatie hier in de hand hebben.

Ook Tutu voert het woord. Ik moest denken aan de wijze waarop ambassadeur Henk Heidweiller van Suriname aan André Haakmat refereerde als ‘get this black monkey of my back’. Hij zegt onder meer: ‘Many followers of our churches are waiting for something to galvanize something from this convocation. I agree, we should not take a greater bite than we can chew (zwaaide met handen met drie vette gouden ringen). I am against in turning our people into cannon-fodder. We must build disciplined prayer underneath, we could not go wrong by going down on our knees. We are not just activists, we are working on our engagement with God.’ Ik ging terug naar Hillbrow en keerde om 15:15 uur in de kathedraal terug, maar iedereen was al weg.

1 juni 1988

Ronald Reagan heeft Gorbatsjov en de hele Sovjettop tegen zich in het harnas gejaagd door met 96 Sovjetdissidenten en hun familieleden een ontmoeting te hebben. Ambassadeur Jack Matlock had de groep verzameld. De ontmoeting duurde 55 minuten en vond plaats in de Amerikaanse ambassade.

‘We hope,’ zei Reagan tegen de dissidenten, ‘that one freedom will lead to another, that the Soviet Government will understand that it is the individual who is always the source of the economic creativity, the inquiring mind that produces a technical breakthrough, the imagination that conceives new products and markets, and that in order for the individual to create we must have a sense his own individuality and own self worth.’ Is mijnheer Reagan vergeten dat de ussr Yuri Gagarin de ruimte in geschoten heeft? Of dat de Sovjet Unie, na door Hitler tot Stalingrad toe te zijn verwoest, alles weer heeft opgebouwd en dat iedereen er redelijke bestaansmogelijkheden heeft, ook al is de Sovjetsamenleving verre van perfect. Tot

[p. 231]

Gorbatsjov alles verpestte, sliepen er bijvoorbeeld geen bedelaars in Moskou op straat. Maar de ussr lag zeventig jaar lang onder een onzichtbaar blokkadegordijn, via cocom in Parijs, dat ervoor zorgde dat bepaalde technische en wetenschappelijke ontwikkelingen het Kremlin werd onthouden opdat de ‘rode supermacht’ vooral in algemeen welzijn van de bevolking op achterstand zou komen. En stel je voor dat Gorbatsjov, wanneer hij in Washington is, onderonsjes zou hebben met opposanten onder minderheden (negers of Indianen), die Reagan en het Washingtonse establishment als verraders van de gewone man zien.

Gisteravond werd een buitengewoon bloederig filmpje vertoond over het scheiden van de hoofdjes van de Siamese tweeling in het Baragwanath ziekenhuis in Soweto. Naar sommige passages wilde ik niet kijken - wat Peter aanstellerij vond.

Ook waren er beelden van Gorbatsjov en Reagan op het Rode Plein tussen de mensen, waar Reagan zijn arm om Gorbatsjov heen legde. Hoe gemaakt kun je zijn? De Amerikanen zijn bezig met slijmen tegen Gorby om de Sovjet Unie onderuit te halen nota bene. Dezelfde tafereeltjes speelden zich op Den Alerdinck conferenties af. Reagan sprak ook tot studenten, en hield een vraag-antwoordsessie. De Sovjetfaçade verandert, maar hoe diep zal perestrojka uiteindelijk ingrijpen?

Het ‘aura contact’ tussen Peter en mij is levendiger dan ooit. Gisteravond boog hij voorover en gaf me een zoen toen hij uitging. Het is nauwelijks te geloven, maar ik reageer nog altijd fysiek - chemisch, niet seksueel - op hem, vooral als hij bepaalde dingen zegt.

Vanmorgen was een constructieve ochtend met een uitstekend gefilmd gesprek met de welbespraakte burgemeester van Sebokeng, Mahlatsi. Er stonden ook lange rijen werkelozen om een soort uitkering op te halen, waarmee moet worden gedemonstreerd wat de sancties uit Amerika en de rijke landen daadwerkelijk veroorzaken onder de toch al arme zwarten in Zuid-Afrika. Bij aankomst op het tankstation dat door Mahlatsi wordt gerund, werd meegedeeld dat er een overval had plaatsgehad waarbij 4.000 rand was meegenomen. Mahlatsi zelf draagt ook steeds een revolver achter in zijn broek van zijn kostuum.

Business Day schreef dat zwarte gemeenteraadsleden, vooral met het oog op komende verkiezingen in oktober, het in hun broek doen voor wraakacties en moordaanslagen van het anc, tot en met mensen in de fik steken toe. Een anc-woordvoerder in Lusaka ontkende dat zijn organisatie zich hiermee bezig-

[p. 232]

hield en verwees naar ‘armed political renegades’ die schuldig waren, niet het anc.²⁶⁴

Het gesprek met Martin Coenen voor Humo in België is verschenen.²⁶⁵

264 Business Day, 1 juni 1988.

265 Humo, 28 april 1988.

2 juni 1988

Kaapstad, Hotel de Waal

We arriveerden hier gisteren met overwicht (televisie-apparatuur) ten bedrage van 600 rand, want regelingen voor het vervoer waren niet getroffen. Afrikaners zijn in dit opzicht als Hollandse kruideniers, hun kersenpitten functioneren identiek, niet gericht op guldens, maar op centen.

Gisteravond belde ik George Stamilatos van het gemeentebestuur in Crossroads, die me tot mijn stomme verbazing meldde dat hij de kerkleiders dringend had verzocht de brief die ik met hen opstelde, niet aan aartsbisschop Tutu te zenden ‘for purely selfish reasons’. Ik had volgens hem een politieke zet gedaan. Hij zat gevangen in het midden. Ik vroeg hem of hij gek geworden was. ‘Het enige wat ik heb willen bevorderen is een gesprek tussen de kerkleiders in het township en de aartsbisschop in de rijkste blanke wijk van Kaapstad,’ zei ik. ‘Tutu is zo onbeschoft geweest om de zwarte dominees en bisschoppen in de sloppenwijken niet te antwoorden, dus heb ik gewoon iets proberen door te prikken ten behoeve van alle betrokken partijen.’ Nee, aldus Stamilatos, hij had er drie jaar aan gewerkt om het vertrouwen van alle partijen te winnen, inbegrepen de ‘comrades’ van het anc en de udc en omdat hij aanwezig was geweest bij het gesprek van mij met de kerkleiders, zou het kunnen worden uitgelegd als dat hij, Stamilatos, erbij was betrokken. ‘So what,’ riep ik uit, ‘it is an excellent move. How do you dare to intervene in my journalistic work, because I am aiming at filming the meeting between Tutu the church-leader that the world hails, and the churchmen that live and work in the slums and townships where the majority of blacks live and struggle for survival.’ Hij maakte excuses en zei dat hij zeker bereid was me weer terug te brengen naar mijn kerkelijke vrienden in Crossroads, maar dan zou hij zelf buiten blijven wachten. Stamilatos is dus een schijtlaars van de eerste orde.

Broer Hendrik deeld mee nooit uit te gaan als het regende en omdat het zal plenzen vandaag zal ik hem niet ontmoeten.

Vanmorgen arriveerden we om 09:15 uur in Crossroads en filmden Ricky Schellhase. Hij was oké maar spreekt beter als

[p. 233]

er geen camera's op hem zijn gericht. Ik besprak ook de rel rond Tutu en de geestelijken in Crossroads. ‘Tutu is smart. He will not walk into the trap you set for him,’ zei hij.

‘I designed this strategy not as a trap,’ zei ik, ‘but the man is dishonest and should treat the churchmen here decently.’ Hij was van mening dat Tutu beter weg kon blijven uit Crossroads, want de bevolking zou hem wegjagen. ‘I doubt if you will succeed to embarrass him,’ aldus Rocky.

‘But Tutu, by his own behavior and attitude towards these people is embarrassing himself,’ antwoordde ik. ‘If he does not behave like a fool, there is nothing to be ashamed off.’ Schellhase bevestigde dat hij gezien heeft hoe zwarte kerkgangers Tutu eens uit zijn eigen kerk verjoegen.

Intussen is het bezoek van de Reagans aan Moskou afgesloten. De president zei bij het afscheid tegen de Gorbatsjovs: ‘We think of you as friends.’ Het is nauwelijks te geloven dat het al zover gaat.

Ik ben allerminst gerust op wat er allemaal is gebeurd in Moskou.²⁶⁶

Time publiceerde een artikel over Raisa.²⁶⁷ ‘My wife is a very independent lady,’ zou Gorbatsjov hebben gezegd. Dergelijke uitspraken waren in de USSR tot Gorby's komst ondenkbaar. Toen zij in Londen was, zegde zij een bezoek aan het graf van Marx af om naar de Britse kroonjuwelen te gaan kijken. De diamanten oorbellen van Margaret Thatcher vond zij dermate mooi dat zij zich naar Cartier liet brengen en voor 1.780 dollar iets dergelijk aanschafte. Zij betaalde met een American Express Card. Er schiet me de ontmoeting met de Chroetsjovs in 1960 op de receptie van Silvio Brucan, de Roemeense ambassadeur bij de VN, te binnen toen een dergelijk uitje voor de echtgenote van de Sovjetpartijleider nog ondenkbaar was.

Ik heb een plezierig bezoek gebracht aan de Van Ketwichs. Zij waren enthousiast over een gesprek van Beatrix met Hella Haasse. Vooral de passage dat Beatrix aanvankelijk in tranen was geweest toen zij zich had gerealiseerd dat zij koningin moest worden. Dat was het moment dat Soestdijk mejuffrouw

266 The New York Times, 2 juni 1988.

267 Time, 6 juni 1988.

[p. 234]

Buringh Boekhoudt inzette, om de hersenspoeling verder keurig af te werken, wat wonderwel zou slagen.

Ik las Hans en Christine de passage voor dat Luns had gezegd erover gedacht te hebben Sukarno uit een vliegtuig te laten gooien, waarop zij reageerden met onbedaarlijk gelach, zo grappig vonden zij dit. Dit schokte me. Ik bedacht me dat zij Luns kenden en hij ook bij hen in Kaapstad had gelogeerd. Christine was op een receptie tegen Lepeltak (Stan Huygens) van De Telegraaf aangelopen en had hem de les gelezen, namelijk dat zij het absurd vond dat hij over Zuid-Afrika schrijft, terwijl hij maar een paar dagen op bezoek is en niets van wat hier speelt begrijpt. Dit scheen geholpen te hebben, want hij was zich meer in de problemen gaan verdiepen en had uitstekend over Gatsha Buthelezi gerapporteerd.

3 juni 1988

Kaapstad

Gisteren had ik een lang gesprek met mijn oudste broer Hendrik Alexander, die nu 65 jaar is en hier sedert 1950 woont. Hij scheen het zeer eens te zijn met mijn aanpak van mijn werk hier, inbegrepen het doorprikken van de Tutu-mythe.

Zijn herinnering aan zijn jeugd is dat hij altijd werd afgewezen door onze ouders. ‘Zelfs in de hemel zal ik hen nog eens vertellen, dat ik dit zo heb gevoeld sinds ik mijn ogen opende.’ Ik werd er helemaal naar en verdrietig van, zelfs nu bij het opschrijven krijg ik tranen in de ogen. Hij had nooit iets anders te horen gekregen dan dat wanneer hij zo doorging, hij het niet verder dan putjesschepper zou brengen. Het is inderdaad waar, maar ik heb het geluk gehad de familie Van Dijk en later vooral mejuffrouw Buringh Boekhoudt te hebben gevonden. Toen veranderde alles voor mij maar Hendrik trok zich in zichzelf terug en is eigenlijk altijd Weltfremd gebleven.

‘I never became a failure,’ zei Hendrik ‘and sorry I did not oblige them. With all their clever minds, they did not see the war coming. Day in day out, I told them, we now must leave for America, but all they did was giving me weird looks.’ Toen dat niet hielp, had hij kans gezien op het Prinses Beatrix Lyceum in Flims, Zwitserland terecht te komen. Hij vertelde zich altijd in de positie geplaatste te hebben van toeschouwer, zelfs tegenover onze ouders en zeker ten aanzien van de verdere familie in Holland. Hij voelt zich aan niemand gebonden, ook niet aan Nederland, en vertrok in 1948 om nooit meer terug te keren.²⁶⁸

268 Hij kwam alleen in 1973 op bezoek bij onze moeder, en was in 1974 bij haar begrafenis.

[p. 235]

Wat ook steeds weer ter sprake komt, is de uiterst problematische relatie met Theo tijdens de lange reis per auto vanuit Bosch en Duin naar Kaapstad, vooral de oversteek van de Sahara in 1948. Wat er toen tussen beide broers allemaal gebeurde, was niet altijd even plezierig. Wat ik niet begrijp, is dat hij er in 1988 nog over zeurt. Ook was hij maar beperkt blij geweest met de komst van mijn ouders in 1960 naar Kaapstad, wat hem overigens wel in de gelegenheid stelde eindelijk Zuid-Afrika te kunnen binnenkomen. In Claremont wees hij aan bij welke kruidenier mijn vader de boodschappen haalde. Dat was dertig jaar geleden. Ik nam de plek in me op en was ontroerd.

Om 19:25 uur arriveerden bisschop Siyolo en drie dominees in Hotel De Waal. We gebruikte koffie en thee in de lobby. Zij waren de enige zwarten, maar niemand van de andere hotelgasten besteedde er aandacht aan. Zij verzekerden me dat ondanks de sabotage van Schellhase en Stamilatos, zij nog steeds geheel in de startblokken stonden om de door mij bedachte stunt om Tutu schaakmat te zetten te helpen uitvoeren en alsnog een uitnodiging aan de aartsbisschop te zenden. Bisschop Siyolo waarschuwde wel dat het plan op dermate hoog niveau werd tegengewerkt dat hij ernstige twijfels had of we zouden slagen.

4 juni 1988

Ambassadeur Hugo Carsten legt afscheidsbezoeken af en gaat naar huis. Opgeruimd staat netjes, vinden ook de Van Ketwichs.

Kaapstad - Johannesburg

Ik schreef een briefje aan Georgii Arbatov, dat ik niet denk dat de Koude Oorlog voorbij is, tenzij de USSR op alle kardinale punten capituleert.

De minister van Ontwikkelingssamenwerking, Piet Bukman, heeft zich weer van zijn sterkste zijde laten kennen: expert in krenten wegen, waar vicepresident Henck Arron zich publiekelijk over heeft beklaagd. De Surinamers rekenden er blijkbaar op, na het wegstemmen van Bouterse, dat Den Haag scheutiger zou worden met het afgeven van de in 1975 toegezegde CONS-gelden. Zij hadden Hans van den Broek al aangegeven een eerste tranche van 500 miljoen uitbetaald te willen krijgen.

Na aankomst in Paramaribo sprak Piet over slechts ‘enkele miljoenen’. Bovendien waren de Surinaamse voorstellen op

[p. 236]

twee A4'tjes samengevat, wat op de Haagse minister ‘een rommelige indruk’ had gemaakt.²⁶⁹

269 Weekkrant Suriname, 4 juni 1988.

Hillbrow

Op vliegveld Jan Smuts werd ik door Jans Rautenbach in een groene BMW afgehaald. We reden binnen twee uur naar Potchefstroom, waar we naar de flat van zijn dochter gingen. Deze was onlangs getrouwd met een luitenant cavalerist, een lekkere blonde kerel met stevige poten. Militairen te paard bewaken de grenzen en soms worden ze bij rellen ingezet.

De lezing die ik voor de club van zijn dochter moest geven, werd bijgewoond door twaalf zwarte dames, acht blanke dames en een Indiër. Jans had gezegd liever niet de naam van Tutu te noemen of over politiek te spreken, maar binnen de kortste keren kwamen we op politiek terecht en dit bleef anderhalf uur aanhouden. In tegenstelling tot bij lezingen in de VS, had ik enorm veel moeite om in deze vreemde verzameling van fucked-up luisteraars op gang te komen. Na afloop merkte een dame op: ‘Is het u ook opgevallen dat ondanks alles het woord apartheid vanmiddag niet is gevallen?’ Al met al werd het een geanimeerde ontmoeting met veel open gedachtewisselingen. Op de terugweg naar Johannesburg zei Rautenbach dat mijn toekomst in Zuid-Afrika net als in de VS in het lezingencircuit zou liggen. Hij zei dat de ontmoeting in Potchefstroom had getoond hoe zwarten werden verteerd door grieven en nu hadden zij voor het eerst in het bijzijn van blanken hun grieven kunnen uiten. Dit lucht op en over vijf jaar zouden de grieven zijn weggepoetst.

In Suriname is de vrees voor een nieuw conflict tussen het leger en de groep Brunswijk sterk toegenomen. De nieuwe president Shankar heeft Desi Bouterse en het leger op basis van artikel 177 lid 1 van de Surinaamse Grondwet, opdracht gegeven het volk, de vrede en de veiligheid van het land te beschermen, dus er worden nieuwe gevechten tegen het Junglecommando verwacht.²⁷⁰

270 Idem.

5 juni 1988

Jan Smuts

Jans Rautenbach zei gisteren op de terugweg uit Potchefstroom ook - alsof het in dit land eigenlijk de gewoonste zaak van de wereld was - dat als Tutu zich bedreigd zou voelen, hij alleen maar een spion met een biljet van honderd rand naar

[p. 237]

Crossroads hoefde te sturen en hij kan zich alle informatie verschaffen die hij nodig heeft. Ook mijn vrienden de bisschoppen en dominees in Crossroads gaan voor 100 rand, volgens Jans, door de knieën. Hij ging volledig akkoord dat ik zou proberen Tutu in Bishopscourt te filmen en om een verklaring te vragen, waarom hij de kerkleiders van de townships mijdt als de pest.

Kaapstad, De Waal Sun Hotel

Broer Hendrik was stomverbaasd dat ik weer terug in de stad was. Hij was in een spraakzame bui. ‘The blacks want to take over this country, simple as that. There is no solution. Rautenbach tells you it was positive they could ventilate their grievances in Potchefstroom, but we know these grievances, there is nothing new. They want to take over what we build and what we possess, while we worked for it. They do not have even the brains to do the simplest job, without a white man as an oversight.’ Hij trok echt van leer en ik vrees dat hij gelijk heeft. Hoe moet dit aflopen? Hij zegt: ‘Er is geen acceptabele uitweg. Daarnaast prediken de Sovjets vrede, maar wat zij bedoelen is oorlog. Zij hebben Fidel Castro naar Angola gezonden om een buffer tussen ons in Zuid-Afrika en de randstaten te scheppen. Dat is de tactiek die het communisme altijd heeft gebruikt.’

Vandaag filmden we de hele dag in Crossroads, in samenwerking met de Western Cape Council of Churches, de zwarte bisschoppen en dominees. We maakten opnamen in een ‘kerk’ - meer een houten schuur - van een dienst. Ik ben zeer onder de indruk geraakt van de mensen daar, de kinderen en de vele ogen die zich kruisten met de mijne. Er waren zes kinderkoren die we hebben opgenomen. Het greep me emotioneel erg aan, die stemmen van al die mensen die in de grootste armoede leven, eigenlijk vrijwel niets hebben, laat staan een minimaal 20ste-eeuws comfort. Ik vroeg me af wat er in de jongeren omging, wat hun aspiraties waren, hoe zij naar de toekomst kijken in dergelijk kommernisvolle omstandigheden? De kleinste kinderen begonnen op de zang en muziek dansbewegingen te maken, die blijkbaar in hun genen zijn meegeprogrammeerd. Broer Hendrik woont nu 38 jaar in Kaapstad. Hij is hier nooit geweest. Hij verklaart mij min of meer voor gek dat ik hier ben, maar ik had deze ervaringen voor geen goud willen missen.

Een van de predikers schijnt over mij gesproken te hebben als ‘a foreign grandfather’, blijkbaar refererend aan mijn witte ha-

[p. 238]

ren. Ik wil morgen teruggaan. Nog steeds wil ik de Tutu-zaak doordrijven, maar iedereen draait er omheen. Jans Rautenbach zegt enerzijds geen bezwaar te hebben, maar anderzijds wees hij er gisteren op dat het beter zou zijn dat Sunrise Productions niet bij de Tutu-ontmoeting betrokken zou worden. Waarom toch niet? Wat is er zo mysterieus aan om Tutu te dwingen met de bisschoppen en dominees uit de zwarte townships te spreken? In Newsweek schreef Tamar Jacoby dat in de vs een discussie op gang is gekomen of het ogenblik kan zijn aangebroken ‘to outlaw racial slurs.²⁷¹ Is the outlawing of racist speech consistent with First Amendment guarantees of free expression?’ De meeste juridische experts in de vs zijn van mening dat dit niet is geoorloofd. Gaat men er wel toe over, dan is de vraag ‘should such laws cover only incitement to violence, or also the psychological pain caused by racial slurs? And who should bring charges? Should the state prosecute such speech as a criminal offense?’ Er wordt op gewezen dat ‘incitement to racial violence’ in Engeland, Israël en veel West-Europese land strafbaar is. Misschien dat er eens een tijd komt dat alle culturen en breinen van aardbewoners in elkaar overlopen en dus ook geen apartheid meer kennen en dat zij naar elkaar zullen luisteren en van elkaar willen leren. Maar de komende honderd jaar zal dit zeker niet het geval zijn. Raciale harmonie blijft wishful thinking in de nabije toekomst naar mijn mening, zowel in de vs als in Nederland en Zuid-Afrika.

271 Newsweek, 6 juni 1988.

6 juni 1988

Bung Karno's geboortedag. Hij zou 87 jaar zijn geworden. Ik moet Ibu Hartini Sukarno vandaag nog schrijven.

The Economist stelt zich op het standpunt dat de Koude Oorlog nog niet voorbij is, maar meer een pas op de plaats maakt.²⁷² De beide grootmachten hebben nog altijd ‘different interests and different friends’. Intussen is Rusland verwikkeld in ‘a journey of self-exploration’. En nu komt het, de altijd weer terugkerende Amerikaanse panacee voor het oplossen van's werelds problemen: ‘The Soviet Union will not have really changed until it has given market primacy over planner, allowed some real pluralism in Eastern Europe, and at least asked itself whether Armenians and Estonians are best ruled by a Russiandominated single party.’ Het meeste betwijfel ik of een vrije economie voor iedereen houdbaar zal blijken te zijn voor de overlevingskansen van de wereld in de volgende eeuw.

272 The Economist, 4 juni 1988.

[p. 239]

Amerikanen en Engelsen draaien er hun hand niet voor om, om boeken van 500 of duizend pagina's uit te geven: De brieven van Bernard Shaw uit zijn laatste 25 jaar verschenen: in totaal 946 pagina's.²⁷³ Ook zijn 616 pagina's aan brieven van Mark Twain onlangs gepubliceerd.²⁷⁴ Er verschijnen in beide landen lucide boeken die bij ons ondenkbaar zouden zijn. The Observer maakt melding van het boek The Enchanted Glass: Britain and its Monarchy van Tom Nairn dat pas is verschenen. ‘We grew up with the Windsor's, watched them take their first steps, saw them fall in love, kiss, marry, and break each other's hearts. They know nothing of us but we know them, or think we know them, intimately,’ aldus Nairn.²⁷⁵ Lees maar Oranjes voor de Windsors, één pot nat. Het is even bezopen. Dat boek wil ik lezen.

273 Bernhard Shaw, Collected Letters, 1926-1950. Max Reinhardt/Viking, Londen, 1988.

274 The Mark Twain Papers, 1853-1866, Volume 1. University of California Press, Berkeley, 1987.

275 Tom Nairn, The Enchanted Glass: Britain and its Monarchy, Radius Publishers, Londen, 1988

Luchthaven Malan

Wij ontmoetten de bisschop en dominees om 13:00 uur in het gemeenteraadsgebouw van Crossroads. Wij zetten op film dat noch Die Burger, noch de Cape Times bereid was geweest om hun brief, met de uitnodiging aan aartsbisschop Tutu naar Crossroads te komen, had willen publiceren. Wat is er met deze Tutu toch aan de hand? Werkt hij met en voor de geheime diensten, zoals aartsbisschop Pitirim in Moskou die voor de KGB werkt? Ditmaal zeiden de heren 120 kerken in zwarte townships te vertegenwoordigen. Ook verwezen ze nu aan een bezoek van Tutu in 1986 aan Crossroads. Wat is er exact aan de hand? Sunrise Productions is zelf misschien geen zuivere koffie. De films zullen worden ontwikkeld door Kowie Hamman van Luna Productions te Halfway House.

Hillbrow

Er wachtte veel post. Een verjaardagskaart van Eduard en brieven van John van Haagen en Theo Cranendonk. John had Het dagboek als Camera Obscura en deel vier van mijn Memoires allebei tweemaal gelezen. Als enige kritiek had hij dat ik meer zou moeten schrijven over de vrouwen die van invloed geweest zijn op mijn vorming. Theo schreef dat hij langzaam gaat met de zaken. Hij verwacht dat een eerste deal wel doorgaat, al zal het voor een klein bedrag zijn.

[p. 240]

Broer Theo bevestigde dat Jans Rautenbach 10.000 rand had gezonden, welk bedrag meteen is overgemaakt naar Bert Dreese van Loeff & van der Ploeg om te betalen voor de procedure tegen Lurvink, die zijn toezeggingen aan mij niet nakomt. Ook een brief van de voormalige minister van Justitie van de vs, Elliot Richardson, die ik had gevraagd waar ik mijn vriend (zijn zoon) Henry zou kunnen terugvinden. Hij gaf me zijn adres en zou mijn brief doorsturen aan hem.

The Star heeft gemeld dat onderminister Chester Crocker een medewerker naar het Amerikaanse Congres heeft gezonden om de volksvertegenwoordigers duidelijk te maken, dat terwijl de meeste zwarten in Zuid-Afrika dankbaar zijn dat de vs zich tegen apartheid uitspreken, tezelfdertijd het merendeel van de zwarte Zuid-Afrikanen tegen de sancties en tegen het terugtrekken van Amerikaanse bedrijven en investeringen uit Zuid-Afrika is.²⁷⁶

The Citizen constateerde met genoegen dat voor het eerst er demonstranten opdoken bij de terugkeer van Tutu uit de vs, om te protesteren tegen diens kruistocht voor sancties tegen Zuid-Afrika.²⁷⁷ De protesten waren wel doorzichtig, want op Jan Smuts ging het om dertig zwarte leden van de United Workers Union en in Kaapstad om twintig blanke studenten. Het is ongetwijfeld waar dat duizenden zwarten tegen die boycot zijn, maar niemand durft zijn mond open te doen uit reële vrees voor wraaknemingen van het anc, laat staan dat ze durven te demonstreren.

276 The Star, 3 juni 1988.

277 The Citizen, 4 juni 1988.

7 juni 1988

Er wachtte weer een brief van Peter bij de koffiepot. Hij schrijft dat hij best gelukkig is, maar dat hij, in tegenstelling tot Edwin en mij, zijn emoties meer binnenhoudt.

Ook Kowie Hamman zegt nu dat het onbegonnen werk is een poging te doen Tutu in zijn hemd te zetten, wat overigens de hoogste tijd wordt. De man heeft het hoogste woord, wordt gevierd overal ter wereld en behandelt de kerkleiders van Crossroads als oud vuil. Jans Rautenbach had gezegd dat wanneer Tutu aan een spion 100 rand zou betalen hij overal achterkomt. Kowie zei iets veel ergers: ‘Ze zijn in staat naar Crossroads te gaan en de kerken van de zwarte bisschoppen in de fik te steken.’²⁷⁸ Tutu is inmiddels naar Moskou afgereisd.

Ik droomde dat ik Keke, de hond van mam uitliet en juist toen

278 Dit zou nota bene inderdaad gebeuren.

[p. 241]

hij een hoopje deed, kwam er een man met een schietwapen op me af.

In Holland worden Shell tankstations aangevallen, zestig in de afgelopen maanden. Ze zijn gek en weten niet waarover het gaat. Het ANC maakte in Lusaka bekend dat de militaire acties in Zuid-Afrika zullen worden uitgebreid: ‘(...) om de blanken te doen twijfelen of hun regering hen nog langer kan beschermen.’²⁷⁹

The Sowetan meldt dat in 1986 121 en in 1987 164 mensen door de overheid werden geëxecuteerd door ophanging. De afgelopen tien jaar werden in totaal 1.218 mensen opgehangen. Er zijn op dit moment 48 mensen - om politieke redenen - tot de strop veroordeeld. Het gaat hierbij steeds om gestraften die veroordeeld zijn wegens moord op politiemannen of politieinformanten.²⁸⁰

Peter stimuleerde me om Hans Warren een briefkaart te sturen als reactie op het artikel in Het Vrije Volk dat John van Haagen me toestuurde. Ik schreef onder meer:

Peter en ik hebben veel gelachen. Je laat jezelf behoorlijk in de kaart kijken. Je verhaal en je zogenaamde kritiek zijn pure rubbish. Er klopt echt geen moer van. Je komt er op een dag mee in je hemd te staan, met je aanhoudende verwoede pogingen mijn herinneringen in een kwaad daglicht te stellen. Mark my word! Op dit moment film ik in black townships. Groet.

279 The Star, 7 juni 1988.

280 The Sowetan, 7 juni 1988.

8 juni 1988

Time meldt dat in Grahamstown twee blanke politiemannen door rechter N.W. Zietsman ter dood zijn veroordeeld. Zij maakten deel uit van een anti-riot team. Leon de Villiers (37) en David Goosen (27) hebben een zwarte demonstrant dermate in elkaar geranseld, dat Leon aan David de opdracht gaf de man dood te schieten. Nu gaan ze zelf. Trouwens, om een voorbeeld te geven: van de 164 opgehangen mensen vorig jaar, waren er 160 zwart en vier blank.²⁸¹

Ik schreef een memo van een pagina aan Hein de Villefort du Toit met de gedachte dat mijn uitstekende contact met vicepresident Carlos Rafael Rodriguez in Cuba wellicht gebruikt zou kunnen worden om een detente in Angola te bereiken.²⁸²

281 Time, 6 juni 1988.

282 Zie bijlage 37.

[p. 242]

Maar zou de leiderschap in Pretoria flexibel genoeg zijn om bijvoorbeeld gesprekken met Rodriguez en Adamisjin van de USSR op gang te brengen? Als het Reagan lukt om broeder en metgezel met Gorby te zijn, waarom dan P.W. Botha niet?

Ik belde met Du Toit die Het dagboek als Camera Obscura als ‘een juweeltje’ omschreef, ‘tijdloos geschreven, maar het heeft redactie nodig.’ Hij vreesde dat mijn voorgenomen boekje, Apartheid usa 1988 meer kwaad dan goed zou kunnen doen. Afrikaners zijn in de grond van de zaak lafaards. Ik merk het aan tal van details, ook in de omgang met Jans Rautenbach. Hoe komt dit? Dit is waar Cecile van Lennep me steeds voor waarschuwde: ‘ze zijn onbetrouwbaar’, een mening die broer Hendrik geheel deelt.

Ik lunchte met Carl Nöffke en Hein du Toit in de faculty area. Ik had van tevoren Nöffke kunnen inseinen dat Du Toit ‘gevaren’ zag in mijn boek. Ik praatte als Brugman maar Du Toit zei dat de situatie in de vs en Zuid-Afrika onvergelijkbaar waren. Dat weet mijn grootje ook wel, maar racisme is racisme, en wat er in Amerika gebeurt, gebeurt hier ook, namelijk zwart en blank kunnen niet gelijkwaardig met elkaar samenleven. Intussen had Nöffke mijn manuscript al bij Perskor gebracht, de mogelijk uitgever, en hij was bereid zijn naam en zijn instituut aan de Randse Afrikaanse Universiteit eraan te verbinden, bijvoorbeeld door een nawoord te schrijven. ‘Wat vooral benadrukt dient te worden,’ aldus Du Toit, ‘is het hypocriete gedrag van Amerika jegens het rassenvraagstuk.’

Nöffke is een enorme prater. Hij praat erg veel en wijdt teveel uit in details, wat mijn vader ein Schwerenöter noemde. Du Toit blijft koel, onder alles. Hij herhaalde dat generaal Magnus Malan geen verstand had en zijn eigen teksten niet kon schrijven.

Ik zei dat ik Jans Rautenbach steeds onbetrouwbaarder vond, en me grote zorgen maakte over het filmproject. Hier deed men het zwijgen toe, want ik blijf een buitenstaander voor hen. Dan manifesteert zich de Afrikaner ‘lage’ mentaliteit.

Overigens vertelde Du Toit dat hij opnieuw een waarschuwingsbrief over mij uit Holland had ontvangen. ‘Van generaal Dijkstra,’ vroeg ik.

‘Nee.’

‘Van generaal Knulst,’ was mijn volgende verwachting, wat dus ook niet kan, want hij is een persoonlijke vriend van mij. Ik ben er zeker van dat de Haagse basterds dit soort achterbakse acties zorgvuldig orkestreren. Du Toit correspondeert met de verkeerde mensen. Die persoon had overigens wel het artikel

[p. 243]

van Hermann von der Dunk over mijn dagboeken ingesloten, wat hij al gekregen had van mij.

9 juni 1988

Halfway House

bmw Zuid-Afrika heeft een fantastisch modern kantoorcomplex tussen Johannesburg en Pretoria. De grote baas is de Duitser Walter Hasselkuss, gekleed in een blazer en grijze flanel. Zijn werkkamer is niet zo groot, maar heeft een prachtig uitzicht. ‘It is very well known that I am against sanctions,’ zei hij. ‘It is counter-productive. Change should be reached in a peaceful way. We all want a South-Africa without discrimination. We have not seen an analysis from the guys that are for sanctions how to go about it. We all agree, sanctions will inevitably mean that blacks will suffer most.’ Hij zette uiteen wat bmw deed om de opleiding van kundig zwart personeel te verhaasten. Hij stelde ons voor aan de vrij jeugdige, zwarte public relations-directeur Seth Phalatse en suggereerde dat we met hem naar Vista University bij Verwoerdburg zouden gaan, waar bmw een programma sponsort om de cognitieve ontwikkeling van werknemers te helpen verhogen. We werden daar ontvangen door de psychologe G.N. Naudé. Tot mijn niet geringe verbazing vertelde ze hoe zij zich toelegde op het leren denken bij zwarte jongeren, omdat zij in die richting nooit enige aanmoediging hadden gekregen.

Ook Buthelezi benadrukte andermaal dat juist zwarten het meeste te lijden hebben van sancties. Hij zei op een congres van accountants in Durban dat tussen de 60.000 en 100.000 zwarte werknemers als gevolg van de wereldwijde boycot van Zuid-Afrika hun banen verloren hadden, met alle gevolgen van dien voor deze mensen en hun gezinnen. Hij noemde het dan ook onbegrijpelijk dat christelijke, politieke en vakbondsleiders bleven vragen om een van buiten het land op te leggen boycot. Dit terwijl zwarten in het land toch al de allergrootste moeite hadden zich betere levensvoorwaarden te scheppen.²⁸³

283 The Star, 9 juni 1988.

10 juni 1988

Ik ben zo dankbaar deze dag met Peter samen te zijn. Ook hij vraagt zich af hoeveel 10e juni's we nog samen zullen beleven. Hij denkt en voelt toch dikwijls exact als ik. Er lag ook een verjaardagsbriefje op me te wachten toen ik opstond.

Er arriveerden meer kritieken op mijn Memoires en Het dagboek

[p. 244]

als Camera Obscura. Wim Hazeu schrijft dat er maar weinig over mijn boeken geschreven wordt. Volgens hem durven ze me niet meer de grond in te schrijven en schrijven ze daarom maar helemaal niets. Hij wacht op kritieken die hij kan gebruiken voor de publiciteit van mijn boeken.

Ik schreef Frans Kellendonk. Waarom hem juist nu?

Ik denk dikwijls aan mijn ouders en dat zij ook hier in Zuid-Afrika waren, zeker vandaag.

Rosebank Hotel

Ik vroeg de (zwarte) conciërge om papier en een enveloppe. Hij rommelde in de kastjes en er gebeurde niets. Een (blanke) vrouw van de receptie naderde, dus ik vroeg het haar. Ik kreeg het meteen. Het zal de zwarte breinen nog een generatie kosten-of meer-om hun achterstand in te halen. Ze maken me dikwijls ongeduldig, maar dan word ik er soms op gewezen er rekening mee te houden dat Engels een vreemde taal voor hen is.

Tutu werd in Port Elizabeth ontvangen door 500 zwarte demonstranten. Ze durven meer nu.

Ik bezocht F.J.M. Manders bij Philips, een plezierige, kettingrokende man. Ook dit bedrijf probeert rustig door te werken, maar neemt een low profile in acht. Hij kenschetste de blanke Zuid-Afrikaan als een Staphorster die technologisch gesproken eeuwen achterloopt en dit niet wil inzien.

Er wordt niet geaarzeld aan te kondigen dat ook Philips zich zal gaan terugtrekken uit dit land om het zaken doen voor het bedrijf niet verder te bemoeilijken. Dit beoogt in Afrikaner kringen maar één doel: het bedrijf voor een appel en een ei te kunnen overnemen. Manders denkt ook dat hij wordt afgeluisterd. Hij lunchte gisteren met Röell, hoofd van het bureau Afrika op Buitenlandse Zaken in Den Haag. Wat bleek: men had daar een manier gevonden om geld zogenaamd ‘te schenken’ met het doel ondergrondse activiteiten in Zuid-Afrika te helpen financieren. ‘Ja,’ antwoordde ik, ‘en Suriname moet tot het laatste dubbeltje verantwoorden waar cons-gelden zouden blijven.’

Manders zei tegen me: ‘Uw kruistocht zou u in Holland moeten ondernemen.’ Ik legde hem uit dat Den Haag al meer dan dertig jaar bezig was me zodanig zwart te maken en buitenspel te zetten dat niemand naar mij zou luisteren, ook omdat ik onafhankelijk ben en ‘het spel’ niet volgens Haagse regels meespeel.

Manders maakte ook duidelijk dat het bedrijf in Zuid-Afrika

[p. 245]

geruisloos geselecteerde zwarte werknemers naar Eindhoven zond voor aanvullende opleiding. Dat is dus ook een van de rationele manieren om Zuid-Afrika tot steun te zijn.

Vanuit Philips reed ik naar het gemeentehuis van Johannesburg waar kerkleiders bijeenkwamen in de Selborne Hall. Het merendeel van de aanwezigen was blank, en sporadisch enkele zwarte dominees en geestelijken. Men zegt dat Tutu verklaart een aanhang van 10 miljoen christenen in het land te hebben en dat zij samen 18 miljoen mensen vertegenwoordigen die tegen sancties zijn. We maakten enkele opnamen voor onze film. Peter kwam terug van boodschappen doen en had rozen meegebracht voor mijn verjaardag, die nu op de televisie staan. Hij maakte een heerlijk maal. Ik belde broer Hendrik en ik begon: ‘Ik kom je even feliciteren met mijn verjaardag.’

De mysterieuze Hugo van Reijen belde dat er een artikel in de kranten had gestaan dat ik 150.000 gulden van Desi Bouterse had te vorderen. Hoe kan dit nu? Ik heb Henk Herrenberg en Bally Berrenstein geschreven, opdat ze niet denken dat deze informatie van mij afkomstig is. Maar ik maakte wel duidelijk dat ik de afgesproken - en voorgeschoten - bedragen wilde ontvangen en anders tot maatregelen zou overgaan.

11 juni 1988

Er wachtte weer een briefje van Peter bij de koffiemachine. Ik werd wakker met koppijn van de kou. Het kan niet, een slaapkamer in juni zonder verwarming.

In Pretoria zijn weer vijf zwarten opgehangen, wat het aantal voor 1988 op 71 brengt.

Vandaag consulteerde ik mijn oude vriend Christo Landman, eens zaakgelastigde in Den Haag. Ik legde hem mijn problemen met Jans Rautenbach voor. Hij adviseerde vooral niet op een Hollandse manier naar oplossingen te zoeken. ‘Daarmee beland ik hier zelf ook wel eens in moeilijkheden na mijn Haagse jaren.’ Ook adviseerde hij alles in persoonlijke gesprekken af te handelen en vooral niets op papier te zetten. Landman had ook met Röell geluncht. Hij had de indruk dat behalve Röell zelf, ook de heren Simonsz, Van de Velde en Van der Gaag de situatie hier voldoende begrepen. ‘Sinds Landman weg is, zien we nooit meer iemand van de Zuid-Afrikaanse ambassade op het ministerie,’ zo zou Röell hebben vastgesteld.

Landman vertelde dat zijn ministerie van Buitenlandse Zaken een geheim rapport uit Washington had ontvangen. Foto's vanuit de lucht hadden uitgewezen dat aids in Afrika epidemi-

[p. 246]

sche vormen aannam. Geheime satellietopnamen hadden vastgesteld dat de natuur, de bomen en bossen zich op vele plaatsen herstelden, omdat aids op die plaatsen-met andere geslachtsziekten-zich enorm hadden uitgebreid. Ook bevestigde Christo dat prins Bernhard enige tijd op bezoek was geweest, maar er zou geen publiciteit aan worden gegeven.

Paul Ehrlich heeft in Zuid-Afrika gereisd. The Star citeert zijn mening ‘that global industrial and commercial ineptitude condemn the planet earth to its own kind of hungry hell. Which makes even more interesting his view that there is hope for South Africa.’²⁸⁴ Ehrlich ziet dat Zuid-Afrika-ook al kletst men in de wereld in andere richtingen - al een nieuw koers aan het inslaan is. Hij was verbaasd over hoeveel zwarte bewoners van het land zijn lezingen kwamen beluisteren. Toch opmerkelijk dat iemand als Ehrlich de situatie inschat zoals ik dit doe.²⁸⁵

Bernard Malamud schrijft over Kafka's ‘all-encompassing goal in which the writer searches for his own truth.’ De journalist zal die gevonden waarheid proberen over te dragen aan het onder het lezerspubliek ontstane concert van opinies, als een heldere toon in de kakofonie.²⁸⁶ Malamud zegt zijn hele leven geschreven te hebben. Hij zal wel ‘mooi schrijven’ bedoelen om voor schrijver te kunnen doorgaan. Hij leerde zichzelf schrijven. ‘I taught myself the discipline.’ Of: ‘My words announced themselves to me.’ Hij had eigenlijk twee mensen willen zijn: één die zich geheel aan schrijven kon wijden, de ander die een leven zou leiden gescheiden van kunst en alle ervaringen daarmee verbonden. Dat gaat dus niet. We zijn één en ondeelbaar.

Milan Kundera citeert de uitspraak: ‘The struggle of man against power is the struggle of memory against forgetting.’ Ja, behalve wanneer men over een uitgeschreven geheugen beschikt over een periode van een halve eeuw. Of: ‘Man has always harbored the desire to rewrite his own biography, to change the past, to wipe out tracks, both his own and others.’ Had je gedroomd. Ik richt me op niets van dat alles.²⁸⁷ Ik doe mijn uiterste best de waarheid zo dicht mogelijk te benaderen, al was het maar om de Haagse categorische leugenaars te bestrijden.

Kundera: ‘We are born one time only, we can never start a

284 The Star, 11 juni 1988.

285 Ik interviewde hem voor Grenzen aan de Groei.

286 The New York Times, 20 maart 1988.

287 The New York Times, 6 maart 1988.

[p. 247]

new life equipped with the experience we have gained from the previous one. We leave childhood without knowing what youth is. We marry without knowing what it is to be married, and even when we enter old age, we do not know what it is we are heading for. The old are innocent children of their old age. In that sense man's world is the planet of experience.’ Deze zin moet ik Peter laten lezen. Mam is er niet meer om het haar te tonen. Wat Kundera over ‘het interview’ zegt neem ik hier mee.

We zijn gaan dineren en brachten de avond door bij de filmer William (Bill) Faure en zijn vriend Obie. We zagen er beiden tegenop, maar het werd een gezellige samenkomst. Ik heb nu de begeleidende brochure van zijn tv-serie Shaka Zulu. Hij vertelde dat het anc en de anti-apartheidsidioten in Holland ervoor hadden gezorgd dat de serie niet werd vertoond. Amerika, dat nauwelijks een land is zonder rassenproblemen of antiapartheid voorkeur, had de serie wel vertoond. De serie werd daar enthousiast ontvangen. Wat zijn we toch een bekrompen volkje van klootzakken, die altijd weer meepraten over zaken

[p. 248]

waar we absoluut niets van weten en nog minder van begrijpen, als in Indonesië, Suriname en nu Zuid-Afrika. Hij vertelde hoe hij een ontmoeting had gehad met George Bush op het Witte Huis - Reagan was afwezig vanwege een neusoperatie - samen met Zoeloekoning Goodwill, diens vrouw en een Zoeloe prins. Bij aankomst aan het hek van het Witte Huis, bleken de wachtposten niet gewaarschuwd, dus ze moesten rondrijden tot de kwestie was geregeld.

Je ziet ook in de bladen hoe de advertenties geleidelijk worden aangepast aan een multiraciale toekomst Zuid-Afrika.²⁸⁸

288 Zie bijlage 38.

12 juni 1988

De rozen van Peter zijn nog steeds mooi.

The Citizen meldt dat aartsbisschop Tutu nog nimmer de arbeiders van Zuid-Afrika heeft toegesproken. Mogoera Maikela uit het zwarte woonoord Kagiso schrijft: ‘Like many so-called leaders who abuse their acquired powers, the Archbishop has simply failed us, he has ignored us and violated our personal integrity and dignity as family heads who depend solely on wages and salaries offered by the very he is so desperately urging to disinvest and apply sanctions to our beloved country.’ Ik zie Tutu als een overloper en verrader.²⁸⁹

The Sunday Star maakte gewag van het feit dat gisteren in Londen in het Wembley Stadium een rockconcert werd georganiseerd ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van Nelson Mandela. Een miljard mensen in zestig landen hebben ernaar gekeken.

In Holland zullen Conny Braam & co. ook wel levendig van de partij zijn geweest. Stel je voor dat Pretoria de stunt had bedacht hem eergisteren vrij te laten. Maar daar zijn Afrikaners te emotioneel en te weinig soepel voor.²⁹⁰

289 The Citizen, 12 juni 1988.

290 The Sunday Star, 12 juni 1988.

[p. 249]

13 juni 1988

We zijn naar Rosslyn, bij Pretoria, gereden om een fabriek van BMW te bezoeken en te filmen. Hier worden zwarte arbeiders opgeleid

Ik zie dat Tutu pas nu naar Moskou is afgereisd om de viering van het duizendjarig bestaan van de Russische kerk bij te wonen.

Ken Owen, die hier hoog wordt aangeslagen, schreef vanmorgen in Business Day: ‘Sanctions, I sometimes think may prove to be the salvation of this country. Nothing but hard times can rid this nation of its distinguishing characteristic, which is sloth.’ Ik vind dit volmaakt onverantwoordelijk geklets, als van een onvolwassen kind. Ze bezitten in dit land geen vergelijkend materiaal, bijvoorbeeld met hoe de rest van Afrika overleeft. Daar kan men zich geen voorstelling van maken.

Er arriveerde een aardige brief van Frans Kellendonk.²⁹¹ Hij dacht ‘met genoegen’ terug aan het etentje bij mij thuis waar ook onder anderen Jan Jacob Dólleman aanwezig was. Hij vond Jan Jacob ‘met zijn sigaren en automobielverzameling een absolute dodo, een museumstuk.’ Zelf voelde hij zich wel een vreemde eend in de bijt, ‘een bonkinge boerenpummel ten overstaan van hun gepolijste manieren.’

291 Zie bijlage 39.

14 juni 1988

Michael Dukakis, nota bene kandidaat voor het Witte Huis, heeft nu onder druk van Jesse Jackson Zuid-Afrika gebrandmerkt als ‘een terroristische staat’. Daarmee gaf hij zichzelf met vlag en wimpel een brevet van onkunde om president van Amerika te worden.²⁹²

Generaal Du Toit houdt zich toch intensief bezig met het laten slagen van mijn werk in zijn land. Hij regelde dat ik 16 juni John Mavuso zou ontmoeten, maar dan ben ik in Natal. Hij hintte ook dat het nuttig zou zijn als ik Zuidwest-Afrika (Namibië) zou bezoeken. Ik heb Du Toit schriftelijk andermaal voor zijn belangstelling en hulp bedankt.

Ik schreef een lange brief aan Frans Kellendonk.

292 The Star, 13 juni 1988, Alan Dunn.

15 juni 1988

Ulundi, Natal, Holiday Inn

Peter en ik vertrokken gisteren om 11:00 uur via Route 3 tot Mooirivier. Daar sloegen we linksaf richting Ulundi via wegen die op de kaart rood waren aangegeven. Ze verrasten ons om-

[p. 250]

dat ze eigenlijk nog beroerder waren dan de zandpaden van Krugerpark. Het werd via Yellow, naar Greytown en Kranskop alleen maar erger. Maar het landschap bij zonsondergang was absoluut onvergetelijk. De bergen, de kleuren, de robuustheid was fantastisch. Ik dacht weer aan mams uitspraak, dat wanneer je niet zou hebben geleefd, je van dit alles niets gezien zou hebben. We passeerden Dlolwana en sloegen af bij Nkandla naar Melmoth, waarna een geel aangegeven weg ons naar Ulundi bracht. We arriveerden rond 20:30 uur. Ik schreef aan Eduard wat we gisteren tijdens deze prachtige trip beleefden en zagen is niet onder woorden te brengen.

Boven op een berg kon ik de Golf niet meer aan de praat krijgen. We probeerden de auto te duwen, maar Peter kreeg het erg koud. Hij had zijn jack nodig. Nadien reden we zonder problemen verder. We kwamen zes uur lang door uitsluitend zwarte woongebieden en zagen geen enkele politieman of politiewagen, laat staan soldaten of een wegversperring, niets. En dit is dan een land waar zich zogenaamd een revolutie voltrekt. Wat het ook betekent, is dat het anc en de comrades in grote delen van het land kunnen gaan en staan zonder dat iemand er iets van afweet of hen controleert. De tegenpartij heeft op die manier een leuke veldtrip.

Op een gegeven moment moesten we een gammele brug over, die gedeeltelijk onder water stond. Peter vond het griezelig, sprong uit de auto en wilde eerst een inspectie uitvoeren, ook omdat het inmiddels hartstikke donker was geworden. Het is goed dat Peter voorzichtig is. Er was ergens een bermbrand. Ik vergat een ogenblik aan de linkerzijde van de weg te blijven, wat levensgevaarlijk was, want we zagen even geen hand voor ogen.

Het televisieteam met Mike Stroh is eveneens gearriveerd. Ik sprak met Mike over de vragen aan Oscar Dhlomo, de tweede man van Mangosuthu Buthelezi, die mijn eigenlijk doel is. Later, toen we zijn bureau in het parlementsgebouw van Ulundi binnenkwamen, viel me op dat het portret van Buthelezi scheef hing. Ik stevende erop af en hing het recht, wat enige hilariteit veroorzaakte, ook bij Dhlomo's medewerkers, en een charmante jonge dame, Cynthia Nomsa B. Nxele, liason officer van de bezoekersafdeling.

[p. 251]

Het gefilmde gesprek met Dhlomo was verhelderend. Werd hij door Pretoria stiekem gesteund, ook financieel, zoals werd beweerd? ‘Just a smear,’ was zijn geërgerde antwoord. ‘It is being used when someone else does and says things you do not agree with.’ Bovendien had Pretoria onvoldoende geldmiddelen om mee te strooien. ‘But we should destroy apartheid, not South Africa. Our children should not inherit a country with a destroyed economy. Sanctions will destroy everything.’ Ik vroeg wat voor hem belangrijker was, zogenaamde one man one vote verkiezingen of fundamentele sociale ontwikkeling. ‘The anc shouts liberation now, education later, which is suicidal. We consider education a vital tool for liberation.’ Wat Dhlomo zei, snijdt evenveel hout als wat zijn leider zegt. Deze mensen hebben beter nagedacht, hebben betere hersens.²⁹³

Ik nodigde Cynthia uit om te lunchen met Peter en mij in het Holiday Inn, wat zij erg op prijs stelde. ‘Tutu does not know anymore what it means to be black in this country,’ zei ze. Het verbaasde me hoe geïnteresseerd Peter was en wat een uitstekende vragen hij stelde.²⁹⁴ Ze zijn hier in KwaZulu duidelijk anti-Tutu. In Daily News stond een bericht dat Tutu in Moskou de Sovjet Unie had bedankt voor de steun in de strijd tegen de apartheid. De Sovjets en Oost-Europese landen leverden de kleefmijnen immers die Klaas de Jonge met steun van Den Haag en het kabinet Lubbers Zuid-Afrika binnenbracht om blanke boeren op te blazen. Ik knokte bij Cynthia om een Zoeloevlag op een standaard.²⁹⁵

293 De volledige tekst van het gesprek is terug te lezen in mijn dagboek.

294 Vooral omdat ik soms de indruk heb dat, ook al leest hij alles, het hem nauwelijks interesseert.

295 De vlag staat anno 1998 in mijn appartement in de Jordaan.

16 juni 1988

Durban, Natal

We maakten een prachtige rit gisteren, langs de kust van Ulundi naar hier. Peter heeft zijn zon aan het strand, en geniet. Ik ben blij voor hem. Er zijn veel surfers. De zee ruikt heerlijk. Ik zit zelf tegen een lantaarnpaal en luister naar Liszt. Ik stuurde een telegram naar Georgii Arbatov in Moskou, wat de nodige problemen opleverde, want de ussr stond niet in het boek voor verzending van boodschappen. Veel gedonder. De postmaster moest er zelf aan te pas komen. Ik waarschuwde Arbatov dat Tutu niet voor de zwarte meerderheid in dit land sprak, dus om die man te fêteren is lichtelijk belachelijk.

Ik ontmoette een verbindingsman van Inkhata, Peter Mans-

[p. 252]

field, een keurige mijnheer, die zenuwachtig met zijn vingers frommelde. Hij zei, net als Cynthia gisteren, zich niet te kunnen herinneren dat er ooit een Nederlandse journalist was komen vragen naar meer informatie over Gatsha Buthelezi, laat staan om een interview met hem binnen te halen. ‘Yes,’ zei ik, ‘the Chief is complaining that no-one comes to see him, but then it takes six months to reach him.’

Spencer Reiss schreef een tendentieus verhaal over Zuid-Afrika in Newsweek, en bezocht als gewoonlijk de standaard mensen als Ken Owen en Van Zyl Slabbert en de rest laat hij gewoon liggen. Waarom niet eens een andere journalist interviewen als Johnny Johnson, hoofdredacteur van The Citizen of Oscar Dhlomo, hier in Ulundi? Allan Boesak is er ook weer bijgesleept, maar Tutu ontbreekt. Die was zeker in Amerika of afwezig. Ik ga eveneens naar die mensen, die ik begrijp, zeker. Maar ik ga vooral ook (Sukarno, Bouterse en hopelijk P.W. Botha) naar tegenspelers, die altijd worden neergezet zoals het past in de ‘publieke opinie’ - of wat verkoopbaar is in de media - zonder werkelijk naar hen te luisteren en andere achtergronden te kennen. Buthelezi spreekt zinniger taal dan alle anc’ers samen, dus dat is de man om zeker nader onder de loep te nemen.

17 juni 1988

Hillbrow

We vertrokken gisteren om 14:30 uur uit Durban naar Hillbrow. Er wachtte als verrassing misschien wel de liefste brief van Eduard die ik ooit van hem ontving.²⁹⁶ Ik heb hem meteen geantwoord.

Vanmorgen lag er bij de koffie een kattenbel van Peter. Ik geloof dat hij er langzamerhand aan gewend is, wanneer ik snel rijd.

Vanmorgen bezocht ik 30 minuten de befaamde dominee Beyers Naudé in diens bureau in Braamfontein. We zaten tegenover elkaar en keken elkaar recht in de ogen. Aardige man, die zogenaamd onbewogen mijn openingsuitbarsting aanhoorde. Ik vroeg hem hoe hij het in

296 Zie bijlage 40.

[p. 253]

zijn hoofd had gehaald om in de vestibule van zijn kantoor posters op te hangen die de leiding van het land als ‘een regering van bandieten’ omschreef. Het verweer was dat het kantoor met een andere kerkelijke organisatie werd gedeeld, die de posters zou hebben opgehangen. Ik vroeg hoe hij zich, als naar ik aannam behoorlijk man, kon vereenzelvigen met dit soort aanplakbiljetten, die een misdadige beschuldiging aankondigden.

Hij had Het dagboek als Camera Obscura gelezen, waar hij bij aantekende dat ‘het aan diepte-analyse ontbrak’. Later werd me duidelijk dat hij hiermee verwees naar mijn bemerkingen over Zuid-Afrika in de kantlijn, waar het boekje dus ook niet over ging.

De dominee waarschuwde: ‘Ik wil u in liefde waarschuwen dat de groeiende wijzigingen in gedachten bij de zwarte samenleving niet meer tot uiting komen als gevolg van overheidsbeperkingen, censuur, en politie- en legeroptreden.’ Ik maakte hem duidelijk dat ik zelf had geconstateerd hoe terreur van ANC en UDF onder de bevolking iedereen de angst aanjaagde, dus men was te angstig om te zeggen wat men dacht. Vooral wanneer dit bijvoorbeeld kritiek op de sancties betrof.

Ik stelde: ‘In Ulundi vraagt men zich af waarom men Zuid-Afrika zou vernietigen om van apartheid verlost te worden.’ ‘De Ulundi-analyse is ongelukkig,’ antwoordde Naudé. ‘Hun argumenten missen fundamentele logica. Theoretisch klinkt het goed maar er bestaat geen enkel voorbeeld in de geschiedenis waarbij de bevrijding werd bereikt door rustig te blijven. Ik zou willen dat een dergelijke, nuchtere benadering mogelijk was, een oplossing zonder bloedvergieten. Een rationele overgang hier is wishful thinking. Dit is nergens ooit gelukt, behalve misschien bij de industriële revolutie in Engeland.’ Over Buthelezi zei hij: ‘Wij geloven niet dat hij een marionet is, maar hij wordt misbruikt opdat het regime haar doelen kan bereiken.’ Ik dacht: man, je onderschat de intelligentie van deze Zoeloeleider schromelijk.

18 juni 1988

Ik ben in de geest toch totaal aan Eduard gebonden. Hoewel de relatie met Peter, ook na dit laatste tripje naar Ulundi en Durban erg verbeterd is. Hij bedankte me donderdagavond nog een keer extra toen ik ging slapen in mijn kamer, ook voor ‘the excellent driving’ want ik deed er alles aan dat hij niet zoals anders constant in de rats hoefde te zitten. Ik bleef rond 140 km per uur rijden. Hij doet immers echt alles voor mij.

[p. 254]

Gisteren toen ik thuiskwam van het gesprek met Beyers Naudé, heb ik hem nog een brief geschreven.²⁹⁷

Zelfs de Veiligheidsraad heeft zich met de doodvonnissen van de Sharpville Six bemoeid en om clementie gevraagd. Natuurlijk riep Den Haag ook ambassadeur Frank Quint naar het ministerie om een berisping van de regering via Henri Wijnaendts in ontvangst te nemen. Het Hoge Gerechtshof in Pretoria heeft een verzoek uit Japan om het proces opnieuw te starten afgewezen.

Het is onmogelijk alles te lezen, laat staan de stapels knipsels in mijn dagboek mee te nemen of in te plakken.²⁹⁸

297 Zie bijlage 41.

298 Ik ben al ver over de ruimte voor dit deel heen en moet me beperken.

19 juni 1988

Ik was vandaag bij Vic en Margriet Vernède in Randburg, waar ook hun zoon en dochter met aanhang aanwezig waren. Vic deed of hij niet wist dat prins Bernhard hier was geweest, terwijl die nooit reist zonder zijn vertrouwde secretaris Ted Vernède, de broer van Vic. ‘Ted klapt nooit uit de school,’ aldus Vic, die mijn Claus-boekje met belangstelling had gelezen. Toch was zijn conclusie dat ‘jij, Wim, die toch uit betere kringen komt, ook al heb je misschien over veel gelijk van wat je schrijft, het blijft beter er het zwijgen toe te doen.’ Ook hij was van mening dat de Oranje-mystiek overeind moest blijven, dus vooral over niets schrijven. Ik stak een verhaal of over mentale onvolwassenheid en verwees naar boeken als Totem en taboe van Sigmund Freud.

20 juni 1988

Amerika is één van de meest oorlogzuchtige naties ter wereld. De VS hebben sinds 1850 meer dan 150 maal elders in de wereld militair ingegrepen. (Volgens mij is het dé meest oorlogszuchtige natie met haar traditionele cowboys-en-indianenspelletjes.) Psychology Today stelde de vraag of ‘de mens’ van nature oorlogszuchtig en agressief is, of dat men een keuze kan maken. ‘All of our present data,’ aldus J.P. Scott uit de vs ‘indicate that fighting behavior among higher animals, including man, originates in external stimulation and that there is no evidence of spontaneous internal stimulation.’ In 1986 verklaarde een vooraanstaande groep gedragswetenschappers in Sevilla ‘that there is no scientific basis for the belief that humans are naturally aggressive and warlike.’

Wetenschappers ontdekten ‘that altering the environment, or

[p. 255]

the way species are reared, can have a profound impact on the level of aggression found in virtually all species.’ Wat ik me afvraag is of de agressie en het racisme, zoals het hier in Zuid-Afrika op alle niveaus broeit en zich uitleeft, het gevolg zou kunnen zijn van het feit dat menssoorten zich op andermans gebied bevinden en roeren.

Ik lees een paginagroot interview van John Battersby met Chris Hani, het hoofd van Umkhonto we Sizwe, de militaire vleugel van het ANC.²⁹⁹ Hij praat veel onzin, zoals dat er op zijn agenda plannen zijn om de nucleaire faciliteiten van Zuid-Afrika aan te vallen. Daarnaast geeft hij aan dat er in kampen in Angola 8.000 guerrillastrijders worden opgeleid. De rol van Cuba komt niet ter sprake. Hij voelt zich kennelijk de commandant van een, voorlopig nog ondergronds, leger.

Hij is er voorstander van om de strijd tegen Pretoria onmiddellijk af te breken wanneer dit tot invoering van het one man one vote-principe zou leiden. Hij is geen voorstander van knokken tot de laatste man en wil van Zuid-Afrika geen puinhoop maken. ‘We do not want a wasteland.’ Maar wanneer P.W. Botha en de zijnen niet toegeven, zal het anc niet zeggen: ‘we accept slavery because we do not want a wasteland. Whites will not change until they experience apartheid as bitter, very painful and costly in terms of human lives.’ Hani vervolgt: ‘Their life is good. They go to their cinemas, they go to their braaivleis, they go to their five-star hotels. That is why they are supporting the system. It guarantees a happy life for them. A sweet life. Part of our campaign is to prevent that sweet life. The (anc) bombs were to tell the whites: we can creep and crawl next to you.’ Duidelijk: het gevecht is tussen (blanken) have's en (zwarten) have nots waarbij in Zuid-Afrika - anders dan bijvoorbeeld de strijd in Petersburg in 1917 tussen de klassen in het oude Rusland - huidskleur mede een dominante rol in het schisma speelt. Wat Hani daarbij over het hoofd ziet, is dat de wereld vooralsnog draait op basis van welvaart naar prestatie. Het Afrikaanse continent - met uitzondering van Zuid-Afrika vanwege het feit dat dit land de laatste ‘kolonie’ in de geschie-denis

299 Weekly Mail, 10 juni 1988.

[p. 256]

is gebleven - is hier een sprekend voorbeeld van. De koloniale mogendheden trokken zich na 1960 massaal van dit continent terug, met als uitzondering Zuid-Afrika, waardoor dit in 1988 het enige gebied in zwart Afrika is waar de Eerste en de Derde wereld onder één dak zijn blijven samenwonen en waar zwarten, ondanks de apartheid, het meeste hebben kunnen meeprofiteren van de welvaart van de Eerste wereld.³⁰⁰

300 Hani zou in 1993 door de anti-communistische Poolse immigrant Janusz Walus worden vermoord. Clive Derby-Lewis, een parlementariër van de Conservative Party, had hem zijn wapen geleend. Deze moord was een onverstandige wraakneming op een belangrijke ANC-leider.

21 juni 1988

President Botha heeft gisteren in het parlement meegedeeld dat er in augustus een wet zal worden geïntroduceerd, die het mogelijk zal maken om zwarten in het kabinet op te nemen. Altijd weer ‘het eeuwige te laat’, zoals Jacques de Kadt de dekolonisatiemaatregelen van Nederland in Indië omschreef. Hier evenzo.³⁰¹ In Botha's brein is het een belangrijk stap vooruit. In Hani's brein is het de gewone voortzetting van een ramp.

The Sowetan schreef gisteren in een commentaar dat Tutu een held was en dat mensen die tegen hem demonstreerden ‘renta-crowds’ waren, niet wisten wat zij deden en dat de krant alleen maar steeds meer achting voor hem kreeg. Ik heb maar eens een brief aan The Sowetan geschreven, gebaseerd op wat ik zelf aan de Kaap rond die man heb ontdekt en ervaren. In mijn ogen is hij een gladde schuinsmarcheerder.³⁰²

Gisteren zou ik 1.195 rand bij Rautenbachs kantoor ophalen. Ik reed naar Pretoria, maar zijn assistente Elisa kon me slechts 100 rand geven. Zij verweet me indertijd de afspraken die ik met Rautenbach in het Hilton in Amsterdam maakte, niet schriftelijk te hebben vastgelegd en bevestigd. Ik kon nauwelijks voorzien dat contacten door generaal Du Toit gelegd, zo onbetrouwbaar zouden blijken te zijn.

Voor ik de brief naar The Sowetan op de bus deed, vroeg ik de zwarte werkster van Edwin en Peter, Gladys, wat zij vond van Tutu, die de wereld afreisde om de sancties tegen Zuid-Afrika te bevorderen. ‘It is wrong, Master,’ zei ze.

Via Vic Vernède ontdekte ik waar Margot Goudriaan, nu mevrouw Snoeck Henkemans, woont: in Pretoria. Ik belde haar op. In de oorlogsjaren zat ik met haar in de klas op het Baarns Lyceum. Ik begon met: ‘Herken je mijn stem?’

‘Willem Oltmans,’ was het onmiddellijke antwoord.

301 Business Day, 21 juni 1988.

302 Zie bijlage 42.

[p. 257]

Ik arriveerde om iets over negen op het kantoor van Rautenbach in Pretoria. Gesloten. Opnieuw kreeg ik niet wat zij mij verschuldigd waren. Toen ik naar Kowie Hamman in Halfway House wilde bellen om te zeggen dat ik eraan kwam, bleek de telefoon zelfs wegens achterstallige betaling te zijn afgesloten. Waar ben ik in hemelsnaam met deze Rautenbach in terechtgekomen? Assistente Elisa zei het ook onverdedigbaar te vinden dat Mike Stroh met Rautenbach aan een ander project was begonnen zonder onze film eerst behoorlijk af te maken.

Buthelezi heeft de nieuwe wet zoals voorgesteld door president Botha onmiddellijk afgewezen als racistisch.³⁰³

Carl Nöffke overlegde met Christo Landman hoe hij het beste voor elkaar kon boksen dat Buitenlandse Zaken ook duizend van mijn boekjes over apartheid in de vs zou aankopen. Christo adviseerde om naar de directeur-generaal Neil van Heerden te schrijven.³⁰⁴

303 Business Day, 21 juni 1988.

304 Zie bijlage 43.

22 juni 1988

Het is duidelijk dat Jans Rautenbach om voor mij totaal onduidelijke redenen ons filmproject laat schieten en mij zomaar laat vallen. Hij is al dagenlang onbereikbaar en rekent niet af. Vandaag is hij in Johannesburg zegt zijn dochter Erica. Waar heeft Du Toit me in doen belanden? Michael Stroh zegt me dat de film klaar is, terwijl er nog twee lijsten met te maken interviews voor me liggen. Christo Landman mag dan adviseren nooit iets op papier te zetten, maar wanneer ik dit niet zou hebben gedaan, waar was ik dan nu aan toe geweest? De afspraak was een honorarium van 10.000 rand per maand. Ik moet in ieder geval nog tot in juli hier blijven om het werk af te maken.

Carl Nöffke heeft in mijn boekje zitten knoeien. Ik doe maar of ik er niets van merk en we pompen verder. Du Toit zal het aan de baas van Christo Landman overhandigen, in de hoop dat deze zijn invloed aanwendt om het er op Buitenlandse Zaken door te drukken. Ook zou Du Toit opnieuw via collega Van Rensburg laten uitzoeken waar Rautenbach mee bezig is en waarom hij mij zo behandelt. Hij wilde het telefoonnummer hebben van Elisa Erasmus, de assistente van Rautenbach. Ik heb haar later zelf gebeld en gewaarschuwd dat als het zo verderging, ik een advocaat zou raadplegen. ‘Jans is een artiest,’ zei Du Toit.

‘So am I, but this does not mean we should not stick to our projects and keep our agreements.’

[p. 258]

Buthelezi heeft in Londen gezegd dat miljoenen mensen in Zuid-Afrika ervan overtuigd zijn dat een vreedzame overgang van apartheid naar zwarte autonomie mogelijk is.

Buthelezi wees erop dat hij met Oliver Tambo van het ANC vroeger aan dezelfde kant stond, maar dat zij om de vrijheid van hun land te bewerkstelligen nu verschillende paden bewandelen. Zij verschillen van tactiek en strategie, maar hebben vooral een andere ideologische benadering om een omwenteling te verwezenlijken. Tambo wil schieten en is nauw met Cuba en de communisten verbonden. Iets wat Buthelezi afwijst en daarom zijn ze geen vrienden meer. Buthelezi is zelfs overtuigd dat het ANC hem politiek probeert uit te schakelen.³⁰⁵

Warren Leary toonde in The New York Times een lijst van geslachtsziekten die je tegenwoordig kunt oplopen wanneer je op de vrije seksmarkt opereert, zoals ik in Coral Gables, Florida, mijn favoriete neukplek, doe.³⁰⁶ In de VS worden jaarlijks 13 miljoen gevallen van geslachtsziekten geregistreerd, waarvan

305 The Citizen, 22 juni 1988.

306 The New York Times, 14 juni 1988.

[p. 259]

7.000 personen aan de gevolgen daarvan overlijden. In 1987 liep het aantal opgegeven gevallen van syfilis op met 30 procent tot 86.000.

23 juni 1988

Er wachtte vanmorgen een briefje van Peter, die van streek was omdat een 27-jarige vriend van hem zelfmoord had gepleegd. Ik had een ontmoeting met Christo Landman die zich tussen neus en lippen liet ontvallen, dat zijn invloed op het ministerie van Buitenlandse Zaken niet al te hoog was: ‘want ik ben te uitgesproken, net als jij.’ Zo had hij eens een tip gekregen dat dominee Allan Boesak met een blanke vrouw aan het rommelen was. Hij zond een telegram naar het ministerie, vanuit Den Haag (toen hij daar op de ambassade werkte als tweede man) om dit punt tegen Boesak uit te spelen. Hij kreeg als reactie: ‘Het zou onethisch zijn als we dat zouden doen.’³⁰⁷

Christo adviseerde ook om rechtstreeks naar minister Stoffel van de Merwe van Voorlichting te gaan en de uitgave van mijn boekje te bepleiten. Du Toit zei later dit niet te doen: ‘De minister geeft het immers aan een ambtenaar. De tactiek is uit te vinden aan welke ambtenaar hij het zou doorgeven om te lezen en dan benaderen we hèm. Christo heeft aangezeten bij het afscheidsdiner voor ambassadeur Hugo Carsten waar ook Eduard Röell bij aanwezig was. De naam Mandela viel. Christo heeft toen verteld dat er een onderzoek was gedaan waarbij men mensen op straat zijn foto liet zien. Een op de tien wist dat hij Mandela was. Hij had onderstreept bij de Nederlandse diplomaten dat het enige wat Mandela hoeft te doen, is geweld af wijzen en hij zou meteen vrij zijn. ‘Hoe lang zitten de drie van Breda al vast,’ had hij gevraagd toen er over de Sharpeville-zes werd gesproken. Hij had zelfs te berde gebracht dat wellicht de gaskamers van de nazi's humaner waren geweest dan de necklace-methode van het ANC.³⁰⁸

Van de Landmans reed ik naar het huis van De Villefort du Toit. We zaten in de zitkamer, terwijl ik dochter Katherine viool hoorde spelen. Hij toonde me later zijn werkkamer - met computer. Er hing een portret van zijn vader in het uniform van de huzaren. Ook zijn moeder moet een beeldschone dame zijn geweest. Wanden met boeken, prettig werksfeertje. Ik zei

307 Redactie: In 1990 zou toch uitkomen dat Boesak er een maîtresse op nahield. Hij scheidde van zijn vrouw Dorothy en trouwde met zijn minnares, de producente bij de Zuidafrikaanse staatstelevisie Elna Botha. Zie ook: Trouw, 05 01 1995, DE VERLOREN EER VAN DOMINEE BOESAK, Eric Brassem.

308 Bij deze opmerking zet ik de nodige vraagtekens.

[p. 260]

hem de hoofdartikelen van The Citizen dikwijls uitstekend te vinden. ‘Ze zouden gebundeld moeten worden, voorzien van kanttekeningen.’ Dit leek hem een goed tweede boekproject. Later liep hij me naar de auto en wees op een oude-van-dagentehuis aan de overkant met de opmerking: ‘Het enige wat ik later hoef te doen, is de straat over steken.’

Vanmiddag wilden we met het filmteam burgemeester Nelson Botile van Soweto bezoeken. Vanuit een politiepost kregen we een escorte, maar bij aankomst bleek de man afwezig te zijn. Ik liet een exemplaar van mijn manuscript Apartheid USA 1988 achter met het verzoek of hij een voorwoord wilde schrijven.

24 juni 1988

Ik kreeg een aardige brief van Casper Venter van het Bureau for Information in Pretoria. Hij had geregeld dat ik een boete voor te hard rijden niet hoefde te betalen. Hij vond mijn Dagboek als Camera Obscura ‘fascinating reading’ en wil daar graag met mij persoonlijk over spreken.

The Citizen meldt dat de minister van Constitutional Development and Planning Chris Heunis, bekend heeft gemaakt dat in 1987 niet minder dan 47.617 zwarte mensen hadden moeten verhuizen in opdracht van de regering.

Omdat de onderminister voor Buitenlandse Zaken Anatoly Adamisjin van de Sovjet Unie knullige uitspraken blijft doen over Zuid-Afrika, heb ik hem een brief geschreven.³⁰⁹

Ik heb ook aan Desi Bouterse geschreven, ter verduidelijking van een eerder telegram.³¹⁰

309 Zie bijlage 44.

310 Zie bijlage 45.

25 juni 1988

In Suriname is het getouwtrek over Brunswijk zonder onderbreking voortgezet, nu dus door de regering Shankar. Badrissein Sital heef zich fel gekeerd tegen de rol van het Comité Christelijke Kerken van bisschop Zichem. Het blad van het bisdom, Omhoog, viel hierop Sital rechtstreeks aan. De bisschop distantieerde zich publiekelijk van de kritiek in Omhoog, juist omdat hij als voorzitter van het Comité Christelijke Kerken een belangrijke rol speelt in het vredesoverleg met de groep Brunswijk.³¹¹ Ook de regering in Paramaribo is uiterst spaarzaam met het doen van mededelingen over het verloop van de gesprekken.

Op 11 juni l.l. heeft de vertegenwoordiger van de Hoge Com-

311 Weekkrant Suriname, 18 juni 1988.

[p. 261]

missaris voor de Vluchtelingen van de Verenigde Naties, George Gordon-Lennox, een akkoord bereikt over de terugkeer van 7.800 Surinaamse bosnegers en 1.000 indianen die naar Frans-Guyana waren gevlucht. Zij zijn de mensen waar ik mij vorige zomer voor heb ingezet. Nu is het dan zover.

Peter las een krantenbericht voor dat nu in Moskou naar Leonid Brezhnev als ‘een misdadiger’ wordt gekeken. Ik had niet gedacht ooit te beleven dat een dergelijke analyse eens in een Sovjetkrant te lezen zou zijn.

Cuba schijnt geneigd te zijn zich geleidelijk aan uit Angola terug te trekken, mits het op eervolle wijze kan geschieden. Dat zou de onrust en communistische druk op de zuidelijke punt van Afrika aanzienlijk verminderen. Een hoge ambtenaar in Havana heeft gezegd dat het terugtrekken in vier jaar zou kunnen worden voltooid. Wat er in Moskou gebeurt, heeft overal verstrekkende gevolgen!

Business Day omschrijft de activiteiten van de notoire bisschop Tutu als volgt: ‘He cannot think of anything better to do,’ dan de wereld rondtrekken en sancties tegen zijn land aanbevelen. Het blad suggereert ‘that his inability to perceive a better course of action is a poor excuse for doing the wrong thing.’ Het blad vervolgt: ‘But if one can sympathize with the archbishop on the grounds that he does not know what he does, it is impossible to exonerate him from responsibility for the consequences of his own actions.’³¹² En dan te bedenken dat in de VS en West-Europa de man als een anti-apartheidsheld wordt gezien. Intussen dreigen Londen en Bonn dat er meer sancties zullen komen als de Sharpville Six worden opgehangen. Den Haag overweegt zelfs nog meer Zuid-Afrikaanse diplomaten de deur te wijzen.

Ik schreef een vredesbriefje aan Adriaan van Dis. Ik zei dat ik het liefst samen met hem een programma over Zuid-Afrika zou maken. Ik schreef dat ik wist dat hij in zijn hart verlangt naar dit land. Maar daarvoor moeten we wel weer met elkaar in gesprek. De Raad voor de Journalistiek heeft Ron Abram en Karel Bagijn van het Algemeen Dagblad berispt vanwege het publiceren van minstens vijf artikelen, die kant noch wal raakten met wat ik in Suriname deed en slechts aan de hand van de gebruikelijke kletspraatjes klakkeloos werden afgedrukt. Hun krant werd veroordeeld voor ‘onzorgvuldig te hebben gehandeld’. De krant is gevraagd de uitspraak van de Raad af te drukken.

De schrijver Jevgeni Jevtoesjenko licht in Time toe hoe het

312 Business Day, 24 juni 1988.

[p. 262]

Sovjetvolk lijdt aan een psychisch mankement, zijnde vrijwel onder alle omstandigheden haar ‘onderdanige geduld’ te bewaren, in het Russisch priterpelost. Wanneer plotseling de suiker uit de winkels verdwijnt, bewaren de mensen hun geduld en ondergaan gedwee hun lot. Wanneer het wordt voorgesteld dat alle Russen dronkaards zijn en het overmatig gebruik van drank van hogerhand beperkingen wordt opgelegd, buigt men nederig het hoofd. Het gaat om een fundamentele karaktertrek van de Russische psyche, samengevat door Jevtoesjenko als ‘our tolerance of mindless execution of all decisions’ van bovenaf. ‘Not only time and mental health are destroyed in queues: people are destroyed’ zegt hij, wat een overtrokken beeld schetst. ‘The society's nervous system will collapse, revealing many unexpected ulcers,’ aldus Jevtoesjenko. De redenering achter de serviliteit is: ‘I am a little person, what can I do?’ Hij vervolgt: ‘Three hundred years under the Tartars and three hundred years under the Romanovs developed both heroic patience, with erupted into popular revolts, and servile patience, or priterpelost. Russia was the last European country to free itself, and plugged into socialism directly from sovereign feudalism, almost completely bypassing the experience of bourgeois democracy. Many (red) bosses behaved like red feudal lords taking away not only the peasants land but their passports too - and that really smacked of serfdom. Stalin's forced collectivization was a crude mockery of slogans ‘land to the peasants’ and ‘all power to the Soviets’.’³¹³

Het is logisch dat de collectieve psyche van volkeren de geschiedenis bepaalt. Om die reden volg ik al jaren de ontwikkeling in de psychohistorie en de geesteswetenschappen in het algemeen, omdat het zo oneindig veel belangrijker is erachter te komen wat makes us tick, dan what makes a nuclear bomb tick.

John Cheever, die in 1982 aan kanker overleed, is het overkomen dat zijn dochter Susan na zijn dood Home Before Dark schreef en daarbij zijn biseksualiteit uit de doeken deed.³¹⁴ Scott Donaldson publiceerde een biografie over Cheever. Hoe doe je zoiets als je de man in kwestie geen enkele vraag meer kan stellen, en Cheever zelf blijkbaar nooit een authentieke verantwoording voor zijn handel en wandel aflegde, laat staan achterliet? Onbegrijpelijk.

313 Time, 27 juni 1988.

314 Idem. Redactie: zie ook Memoires 1985-B, pagina 150 en 151.

26 juni 1988

In Cairo zijn vredesgesprekken over de oorlog in Angola op

[p. 263]

gang gekomen, waaraan voor Zuid-Afrika minister van Defensie Magnus Malan en minister Pik Botha van Buitenlandse Zaken deelnemen. Lester Venter meldt voor de Sunday Times dat de Sovjets op het nippertje Vladilin Vasev van het ministerie van Buitenlandse Zaken hebben gezonden om de bijeenkomst, die was vast gelopen, alsnog te redden. Vooral de Zuid-Afrikaanse en Cubaanse delegaties vlogen elkaar voortdurend in de haren. Het is duidelijk dat het Kremlin van Gorbatsjov snel af wil van deze bijkomstige oorlogen om zich op andere, voor de Sovjetbevolking meer dringende zaken te kunnen concentreren. De internationale solidariteit van de proletariërs aller landen verwatert steeds meer en de eigen belangen van de USSR tellen steeds zwaarder.

Ik schreef een brief gericht aan mijn twee broers over het verloop van mijn activiteiten hier.

Om 13:00 uur arrangeerden Vic en Margriet een lunch met gasten, zogenaamde prominenten uit de Nederlandse gemeenschap. Later reed ik naar Pretoria en arriveerde tegen 16:00 uur bij Rein en Margot Snoeck Henkemans. Twee herdershonden, één was oud en blind, verwelkomden me bij het hek. Rein en Margot hadden hun eigen huis gebouwd. Het was mooi en ruimtelijk. Bewaking is niet nodig zeggen ze. Er woont een 27-jarig zwart meisje als dienstdode bij ze in. Ze hebben haar getrakteerd op een lang weekend - alles van tevoren betaald - naar Sun City. Volkomen geschift. Ze kreeg ook nog een ticket om met het vliegtuig te gaan, terwijl vrijwel alle toeristen er met de bus, een rit van een paar uur, naartoe gaan.

Ze hebben een zoon en drie dochters. De jongen is 35 jaar. Ik schrok me kapot, want dan realiseer je je dat je zelf een zoon van 35 had kunnen hebben.

27 juni 1988

Wat ik gisteren tijdens de lunch van de Nederlanders bij Vic Vernède hoorde, was dat ambassadeur Hugo Carsten, wanneer hij van Pretoria naar Kaapstad reed, steeds afstapte bij het verbanningsoord van Winnie Mandela, om haar namens het koninkrijk hulde te betuigen. Buitenlandse Zaken haalt heel wat meer kattenkwaad uit dan ooit naar buiten komt.

28 juni 1988

Generaal De Villefort du Toit belde dat hem na onderzoek was gebleken, dat wellicht het nemen van juridische stappen de enige uitweg zal zijn om Jans Rautenbach te dwingen zijn verplichtingen na te komen.

[p. 264]

‘Vond u het onjuist, dat ik daarmee heb gedreigd,’ vroeg ik. ‘Nee,’ zei hij, ‘u hebt geen andere uitweg.’ Ik moet zien een bemiddeling van de grond te krijgen, want ik vertrouw Rautenbach te weinig om nog zonder derden met hem te spreken. Ik weet dat Christo Landman adviseerde alleen met Rautenbach te gaan praten en niets op papier te zetten, maar er is geen andere mogelijkheid dan alles vast te leggen. Ik belde Christo, die bezig was een rede voor president Botha te schrijven. ‘Denk eraan, Willem, Rautenbach is een invloedrijk man. Doe even niets tot je weer met mij hebt gesproken, want Nöffke, Du Toit en ik hebben onze nek voor je uitgestoken.’

‘Ja, maar het contract met Jans loopt nu af en ik zit zonder geld.’

‘Dat is schandalig,’ riep hij uit.

Ik bracht een bezoek van vier uur aan de prominente journalist en commentator Otto Krause, die in Parktown op loopafstand van onze flat woont. Hij zegt dat alles in Zuid-Afrika draait om ‘black nationalism versus Afrikaner nationalism.’ Hij verwacht dat de blanke Britse zijde van het land op den duur de zwarten aan haar kant zal vinden, wat de Afrikaners in een limbodans zou doen belanden. Hij achtte het mogelijk dat de Nationale Partij ten koste van de conservatieven het zou gaan afleggen. Krause zei Pik Botha, Chris Heunis en de rest te hebben voorgehouden dat ze niet naar anderen moeten kijken maar zich moeten bezighouden met het belang van Zuid-Afrika. ‘Everything passes, human thought as well as human beings,’ zou Freud hebben gezegd. Met de karkassen ben ik het eens, met het vergaan van de mind helemaal niet. Alles wat in 1988 waar ook ter wereld wordt gedacht, heeft wortels naar vele eeuwen terug. Maar dat heeft te maken met ‘the immensity van transference in mental life,’ aldus een artikel in Newsweek over Freud, welk verder nogal slappe soep is.

Peter is naar een lezing van een Egyptische mysticus geweest, Gamal Selim, waar hij wel van onder de indruk leek.

29 juni 1988

Twaalf Zuid-Afrikaanse militairen zijn in gevechten met Cubaanse strijdkrachten in Angola om het leven gekomen.³¹⁵ Ik heb telegrammen naar Georgii Arbatov in Moskou en Carlos Rafael Rodriguez in Havana gezonden. Wie niet waagt wie niet wint.

315 The Citizen, 29 juni 1988.

[p. 265]

Jans Rautenbach belde om 09:00 uur vanuit bed met griep. ‘How are you, my friend,’ vroeg ik. Hij antwoordde: ‘Vreemd dat je dit zegt wanneer je me dreigbrieven zendt.’

‘Wel, Jans,’ antwoordde ik, ‘je moet niet in het midden van het verhaal beginnen. Pas nadat je over me heen bent gelopen alsof ik een oude deurmat was, ben ik begonnen met je een aanmaning te bezorgen.’

‘Willem, I have been the boss of this project from the beginning,’ aldus Rautenbach.

‘Dat is waar, maar je haalt Michael Stroh er gewoon af zonder enig overleg, terwijl nog niets af is, en geeft hem andere opdrachten.’ Hij stelde voor een gesprek te hebben. Prima, maar ik benadrukte hem niet meer alleen te willen ontmoeten. ‘Dan heeft het weinig zin,’ zei hij.

‘Oké, dan spreken we samen, alleen.’ Het zal morgen om 09:00 uur gebeuren.

Ik rapporteerde aan Du Toit wat er gebeurd was. Hij was het eens met mijn opstelling. Ook hij vond het beter niet alleen met deze man te spreken. Intussen zou hij me aan een bevriende procureur voorstellen. Jans zei ook nog: ‘I have quite a reputation in South Africa and I have to defend it.’

‘Well, Jans,’ antwoordde ik, ‘please behave accordingly.’

Ontmoette A.M. Johnson, hoofdredacteur van The Citizen. Hij zat behoorlijk te gapen en beklaagde zich over een tekort aan medewerkers. Hij moest teveel zelf doen. Eigenlijk zou hij zijn blad behalve hier ook in Durban en Kaapstad willen uitbrengen. Ik stelde voor om over de jaren 1988, 1989 en 1990, als cruciale jaren in de geschiedenis van het land, de artikelen van zijn hand te bundelen. Hij scheen nauwelijks geïnteresseerd. Hij ging wel akkoord dat ik later alle mij ontbrekende artikelen mocht komen kopiëren.

Ik sprak met de journalist Tony Sterling over Tutu en de gebeurtenissen rond mijn kerkvrienden in Crossroads. Hij zou erachteraan gaan. Hij noemde Tutu ‘completely dishonest’ en gaf enkele saillante voorbeelden.

30 juni 1988

Ik sprak een uur en veertig minuten met Rautenbach. Het loste eigenlijk niets op. Hij stelde volgende week een nieuw gesprek in het vooruitzicht. Elisa schreef een cheque van slechts duizend rand uit, welke prompt bij de bank werd geweigerd. Er zat namelijk een fout in. Terug naar het kantoor van Rautenbach in Sunnyside, weer lang wachten tot ze terug was, nieuwe cheque plus het smoesje dat het de eerste keer in haar

[p. 266]

leven was dat zij een fout met een cheque had gemaakt. Eigenlijk was ik vandaag misselijk van de affaire met Rautenbach.

In Moskou staat de zaak toch langzamerhand behoorlijk op zijn kop. Bill Keller en Philip Taubman meldden hoe gefrustreerd Gorbatsjov is over de toestand van de Sovjeteconomie. De centrale regering en de bureaucratie houden deze in een wurggreep, waardoor hij er niet in slaagt de levensstandaard voor de mensen omhoog te krijgen. Hij wil regeringscontrole op landbouw, industrie en particuliere bedrijven loslaten en veel meer ruimte laten voor persoonlijke initiatief. ‘There was a lot we simply did not know and did not see till now,’ zei Gorbatsjov tot overmaat van ramp op een bijeenkomst van de CPSU. Gorbatsjov, in zijn wanhoop om met zijn hervormingen te slagen, wil zelfs gedeeltelijk de controle van de CPSU laten vieren en bijvoorbeeld de nieuwe post van president van de Sovjet Unie met uitzonderlijke bevoegdheden creëren. Kennelijk staat hem de positie van Amerikaanse presidenten voor ogen, die over verregaande bevoegdheden beschikken in tegenstelling tot de voorzitter van het Presidium van de Opperste Sovjet van de USSR, die staatshoofd is maar alleen symbolisch.³¹⁶

Wat Rautenbach zei, kwam erop neer dat ik mijn ‘rechten’ op de film zou hebben verspeeld omdat ik had gezegd er niet per se op te staan dat mijn naam zou worden gebruikt. In werkelijkheid heb ik tegen Rautenbach gezegd dat ik gezien mijn controversiële reputatie in Holland, ik er in het belang van de film geen bezwaar tegen had indien mijn naam als maker en initiatiefnemer achterwege zou blijven. Rautenbach zegt nu dat ik daarmee ook mijn rechten op een percentage van de productie, zoals afgesproken was, zou hebben verspeeld. Wat een gemene kerel is die man. Hij zei genoeg van de jurisprudentie te weten om te kunnen zeggen dat ik bij een claim geen poot had om op te staan. Hij en niemand anders zou ons materiaal uiteindelijk bekijken en bepalen of het uitgezonden kon worden. Anderzijds wilde hij graag meehelpen een lezingentournee voor me in elkaar te draaien. Ik kon na zijn geklets niet geloven dat hij er een dergelijke tournure aan had gegeven, want op die manier komt er helemaal geen film. Maar hij zou nog met de ‘sponsors’ overleggen, wie dat dan ook mogen zijn.³¹⁷

(wordt vervolgd)

316 The New York Times, 29 juni 1988.

317 Enkele jaren later zou in de media bekend worden dat Rautenbach een oplichter was en geld kreeg van bepaalde inlichtingendiensten. De film kwam er nooit.