Memoires 1987-B

[p. 230]

Amsterdam

19 november 1987

Amerbos

Dirk werd op Schiphol door Ruud opgewacht. Hij nam nauwelijks afscheid van me. Er kon geen woord van dank af. Geen ‘je hebt de zaken keurig geregeld’, niets. Ik hoefde hem voor helemaal niets te bedanken, want per slot van rekening had ik zelfs mijn eigen retourticket betaald. Trouwens, bij de receptie van Torarica lag een instructie dat de rekening voor zijn suite naar het kabinet van de bevelhebber kon worden gezonden. Hij vroeg me om advies. Ik antwoordde dat hij had gezegd zijn eigen verblijf te zullen betalen en hij dat dus ook beter kon doen. Ik geneerde me voor de zoveelste maal toen hij tegen de receptioniste zei: ‘Jullie hebben geen deviezen, dus ik betaal zelf wel,’ waarop hij haar een biljet van vijf dollar ter zijde gaf. Eigenlijk bewijst Keijer op zo'n reisje dag in dag uit dat hij een hopeloze proleet is met al zijn poen. In de klasse van Frans Lurvink. ‘Willem, jouw gouden tijd is aangebroken,’ voegde hij me nog even toe. ‘Eerst dit project en dan volgen vanzelf anderen. We gaan hier in Paramaribo een villa huren, want bij dit soort zaken moet je niet meer in een hotel zitten. We nemen vier of vijf man personeel en steken ze in Javaanse klederdracht.’

‘Mag ik ze uitzoeken,’ vroeg ik.

‘Jij mag er eentje voor jezelf hebben,’ zei hij. Henk Herrenberg merkte tussen neus en lippen op: ‘Keijer is tenminste geen kaaskop.’ Ik dacht: wacht maar, niet te snel oordelen.

Ik vroeg vanmorgen in het vliegtuig wanneer ik zijn brief met onze afspraak zou ontvangen. Hij gaf geen rechtstreeks antwoord maar zei: ‘Voor ik met je afreken, wil ik je met een slang nat spuiten.’ Ik dacht: heb ik weer met een gek te maken.

Hugo van Rhijn belde dat hij me wilde komen bezoeken.

Bally Berrenstein had me gewaarschuwd dat alle journalisten die met Suriname bezig zijn me haten. Karel Bagijn (die me onlangs nog vroeg hem aan een visum te helpen) misschien wel het meeste van allemaal. ‘Ze willen me kielhalen,’ antwoordde ik aan Bally, ‘omdat ik de dingen doe die ze zelf zouden willen doen, maar van hun bazen niet mogen. Ik heb geen

[p. 231]

baas. Ik ben mijn eigen baas.’ Kielhalen noemde Bally een te eufemistische uitspraak; de haat was erger.

Van Rhijn verscheen op Amerbos. Zelden heb ik een onsmakelijker slijmverhaal gehoord. Hij gebruikte een vol uur om mij zijn liefde voor Suriname uit te leggen. Hij was het slimste jongetje van de Hilversumse klas. Hij had alles ondernomen om als eerste het materiaal over Pokigron in bezit te krijgen, via de journaliste van de nos die zich uitgaf voor sociaal-werkster, en met een toeristencamera ter plekke was. Maar inderdaad maakte zij vrijwel onbruikbare beelden. Hij wilde dus toch zelf naar Paramaribo: ‘En als iemand het er door kan drukken, ben jij het Willem,’ zei hij met trouwe hondenogen. Ik liet niet merken dat ik moest kotsen van deze man. Ik liep mee naar zijn auto. ‘Ik zal je nog een confidentie doen: ik houd van Suriname.’ Ook herhaalde hij vele malen: ‘Ik ben niet tegen Bouterse.’ Ik verbaasde me over het uitzonderlijk lage kaliber van deze Hilversumse ‘slimmerik’. Ik antwoordde dat de teneur van alles wat hij op televisie over Suriname liet zien, juist wel anti-Bouterse was en ik me goed kon indenken dat ze hem daar niet lusten.

Ik belde Henk Herrenberg op en deed verslag van het bezoek van Hugo van Rhijn. Even later belde Frequin die vrij lullig deed, en wilde weten waar hij Herrenberg kon bereiken.

Er wachtte een aardige brief van Dewi Sukarno.²³⁴ Ze heeft kennelijk zin naar Suriname te gaan. Maar Bouterse en Herrenberg hebben ondertussen de gedachte om haar uit te nodigen laten varen.

Hans Warren heeft voor Meulenhoff een dagkalender samengesteld, gebaseerd op passages uit dagboeken. Hij heeft voor 14 mei 1988 drie alinea's uit mijn dagboek over 14 mei 1940 overgenomen.

nrc Handelsblad meldt - als nieuwtje - dat de door de vn uitgeroepen boycot van Zuid-Afrika niet werkt. Ieder weldenkend mens had dit van te voren op een briefje kunnen geven. Het economische embargo van Pretoria heeft bijvoorbeeld juist tot toename van de illegale oliehandel geleid.²³⁵

Dirk Keijer meldde dat er goed nieuws uit Wenen was gekomen. Daimler-Puch en ook de Kontrollbank gaan akkoord met de plannen voor een lening aan Suriname en de bestellingen vanuit Paramaribo bij de Oostenrijkse wapenindustrie. Ook had hij door het advocatenkantoor Stibbe & Blaise de overeenkomst tussen ons op papier laten zetten.

234 Zie bijlage 51.

235 NRC Handelelsblad, 19 november 1987.

[p. 232]

20 november 1987

Wat is er toch in Moskou aan de gang? Boris Jeltsin is plotseling toch benoemd tot eerste vicevoorzitter van het Staatscomité voor de Bouwnijverheid met de rang van minister.²³⁶ Het lijkt wel of de leiding het spoor bijster is met al dat gedraai.

Zij die zich verzetten tegen antisemitisme timmeren in dit land aanhoudend aan de weg, zodanig dat men zich zou moet afvragen of verschillende bezopen acties niet als boemerang gaan werken. Nu hebben actievoerders van de Stiba (Stichting Bestrijding Antisemitisme) het Rotterdamse theater de Lantaren/Venster bezet om te verhinderen dat Fassbinders Het vuil, de stad en de dood zou worden opgevoerd. Aanvoerders van de demonstranten waren Richard Stein (Stiba) en de rabbijnen Awraham Soetendorp en David Lilienthal. Als ik iets te zeggen zou hebben in Rotterdam, had ik ze, met de grondwet in de hand, een tijdje vastgezet wegens huisvredebreuk. nrc Handelsblad wijst in een hoofdartikel erop dat de wet verbiedt opvoering van een toneelstuk fysiek onmogelijk te maken. Als altijd weer een de kool en de geit sparend hoofdredactioneel commentaar. Slap.

Ik hoorde maar niets van Eduard, maar 's middags stond hij onverwachts voor mijn neus. Ik was in de contramine, want hij zou vanavond met zijn huidige vriendje Wilfred naar een theatervoorstelling gaan. Ik had me vast voorgenomen hem met geen vinger aan te raken. Er kwam weinig van terecht. Hoe heb ik het eigenlijk ingekleed om hem uiteindelijk toch in mijn vingers te krijgen? Ik deed eerst uitvoerig verslag van mijn reis naar Paramaribo en de grote som geld die ik nu zal gaan verdienen. Maar ik bleef de eerste twee uur ostentatief uit zijn buurt. Ik forceerde me in mijn stoel te blijven. Hierdoor leek het of hij niet al te gelukkig keek, althans zo ‘zag’ ik het. Ik ging uiteindelijk toch op hem af. Hij zat in de brede stoel met leren kussens van Peter. Ik viel hem eigenlijk aan en aanvankelijk duwde hij me weg. Maar ik vroeg hem mee naar boven te gaan, wat gebeurde en we raakten verwikkeld in een nummer. Ik betrapte mezelf erop hoe opgewonden ik was, misschien zelfs veel te veel. Uiteindelijk kwamen we op hetzelfde moment klaar. Deze ervaring is beslissend geweest. We moeten nu toch echt overschakelen op een verhouding, zoals ik die al jaren met Peter heb, puur platonisch. Ik voel me buitengewoon schuldig over wat is gebeurd. Ik wil hem schrijven, dat hij nooit meer hoeft te capituleren, wanneer ik seks forceer.

236 De Volkskrant, 19 november 1987.

[p. 233]

Het hoeft nooit meer, en het zal verder niets tussen ons veranderen. Ik wil gewoon nooit meer zo opgewonden raken als ik vandaag ben geweest.

Hugo van Rhijn belde weer vele malen vandaag, slijmeriger dan ooit, want hij wil per se morgen naar Suriname vertrekken. We hebben allemaal gelijke kansen gehad in Paramaribo. Ik dacht: ik zal hem maar niet vertellen dat ze voor mij (en partners) met de stempels naar Schiphol komen als het dringend is. De ambassade in Den Haag verweet de nos een team naar Brunswijk te hebben gezonden, wat Van Rhijn per telex aan de ambassade nu had ontkend. Waar zien de Hilversumse mannetjes de leiding in Paramaribo toch voor aan?

Dirk Keijer bevestigde dat ik weer spoedig naar Suriname zou moeten vertrekken ‘want alles is in “Bagdad” [wo: dat was dus Wenen] gereed’. Er zouden brieven meegaan van ‘Khomeini’ naar Bouterse. De tractoren voor de Surinaamse rijstindustrie zouden kunnen worden geleverd.

Ruud Lubbers werd gevraagd wat hij van de Fassbinder-rel in Rotterdam vond. Die man brandt zich ook liever niet aan koud water. Hij had het allemaal niet zo gevolgd en kletste net zo in de ruimte als Eelco Brinkman. Zou hij ingaan op een uitnodiging om naar Suriname te komen? ‘Dat is nu niet aan de orde. Ze hebben daar nog zoveel op het gebied van de democratie te doen.’ Wat een lullig antwoord. Lubbers weet kennelijk niets van Suriname.

Het is om razend te worden. nrc Handelsblad meldt dat Armand Hammer, topman van het Amerikaanse Occidental Petroleum zijn handtekening heeft gezet onder een memorandum voor de vorming van de tot nu toe grootste joint venture tussen de Sovjet Unie en Westerse bedrijven. In samenwerking met het Italiaanse Montedison en het Japanse Marubeni moet er aan de Kaspische Zee een petrochemisch bedrijf worden gebouwd ter waarde van zes miljard dollar. Hammer sprak over een huwelijk tussen Westerse technologie en Sovjet-hulpbronnen. Toen premier Aleksei Kosygin in 1974 een dergelijk voorstel aan Max van der Stoel deed tijdens diens officiële bezoek aan het Kremlin, verzweeg deze ‘briljante’ minister dit aanbod, omdat hij, als loopjongen van Washington, een dergelijke investering niet mocht toestaan. Shell greep er toen al naast. De Amerikaanse aasgieren verdelen bovendien de koek liever onder elkaar. Zoiets als wat met Indonesië gebeurde: Holland wegwerken en Japan en de vs er de eerste viool laten spelen bij het leegroven van de archipel met een pro-Amerikaanse Seyss-Inquart als Suharto op de bok.

[p. 234]

21 november 1987

Nadat spreker na spreker met Boris Jeltsin de vloer had aangeveegd in de vergadering van het Politbureau, ingeleid door de man die hem naar Moskou had gehaald, Gorbatsjov zelf, liet Jeltsin merken perplex te zijn. ‘One of my most characteristic personal traits, ambition, has manifested itself lately. I tried to control it but, regrettably, without success. I am very guilty before the city party committee, before the Politbureau and certainly before Mikhail Sergeyevich Gorbachev,’ aldus de vernederde Boris.

Gorbatsjov had de uitbarsting van Jeltsin immers omschreven als politiek onvolwassen ‘putting his personal ambition ahead of the interests of the cpsu,’ Dmitri Simes, de naar Washington overgelopen Rus, zegt in Time: ‘As soon as it became clear that Yeltsin was an unguided missile, Gorbachev threw him to the wolves.’²³⁷

Oud-ambassadeur Frans van Agt, die ik in Moskou wel eens heb ontmoet en hem toen het predicaat superlul heb opgeplakt, krijgt een driekwart pagina lang interview met Martin Ruyter.²³⁸ Ik heb hem na een eerste ontmoeting gemeden als de pest en vond hem een onverbetelijke anti-communistische druiloor. Tegen Ruyter zanikt hij gewoon door: ‘Het (Sovjet) bewind heeft nooit schuld bekend,’ aldus de excellentie, ‘er is nooit gezegd dat er onschuldigen werden gearresteerd, dat zij ten onrechte de verschrikkingen van de kampen hebben doorgemaakt. De mensen hebben het recht te weten wat de machthebbers aan misdaden hebben gepleegd. Ik denk dat de ramen een klein beetje worden open gezet omdat Gorbatsjov de Russische gemeenschap aan de gang wil brengen. Het is geen wezenlijke vrijheid. Dat soort vrijheid past ook helemaal niet in de Russische traditie. En die vrijheid is ook lang niet zo groot als men in het westen schijnt te denken.’ Daar heb je weer het opgeheven vingertje van dit kakmijnheertje van Buitenlandse Zaken, die gemakshalve ‘vergeet’ de hand in eigen boezem te steken. Een typisch anti-communistische Hollandse zuurpruim. Wat hebben wij in Indonesië uitgevreten? Hebben we ooit schuld bekend? Of in Suriname, of in Zuid-Afrika, met het steunen van terrorisme door Klaas de Jonge of Brunswijk?

Hans Buddingh, ook zo'n oer-Hollands betweterig type, publiceert een pagina in nrc Handelsblad met de aankondiging dat Desi Bouterse over enkele dagen bij de verkiezingen ‘een ver-

237 Time, 23 november 1987.

238 De Volkskrant, 20 november 1987.

[p. 235]

pletterende nederlaag’ wacht. Hansje rapporteert bijna met genoegen: ‘Voor de meeste Surinamers ligt de oplossing van de crisis - of althans een begin daarvan - in Nederland en wel op het Binnenhof.’ Afgezien van de vraag of dit waar is, hamert de ndp van Bouterse erop zelf Surinames problemen op te lossen en niet te klaplopen in Den Haag. Het is de vraag welke benadering op den duur zal overwinnen. Ik houd het op Bouterse.

De kranten staan bol van de affaire Fassbinder. Er heerst een pro-joodse hysterie, die God mag weten waar vandaan komt of waaraan ten grondslag ligt, met daarnaast een soort collectieve angst om er een waar woord over los te laten. Jan Blokker schreef: ‘Fassbinder blijkt al twee weken ongemoeid in Kopenhagen te worden gespeeld en rabbijn Soetendorp stond paf. Ik niet.’²³⁹ Ook Leo Derksen draagt in De Telegraaf een steentje bij en concludeerde: ‘De emoties hebben gewonnen en de democratie heeft verloren.’

Brief van Peter uit Johannesburg.²⁴⁰ Hij heeft ook de stempelkaart voor het arbeidsbureau erin gestopt.

De PvdA heeft een vernieuwingsrapport opgesteld onder de naam Schuivende Panelen. Jan Tromp sprak er met Wim Kok over, een gesprek dat ik als een klap in het gezicht ervaar. Wat een gebazel over de leden die de baas zouden zijn in de PvdA. Braaf, saai, vervelend.²⁴¹

Harry van Seumeren interviewde Alexander King, sinds de dood van Aurelio Peccei in 1984 voorzitter van de Club van Rome. Op 26 november zal King de Erasmusprijs ontvangen. King stelt dat wat er in de toekomst met de wereld gebeurt, zal afhangen van het vermogen van politieke leiders om de problemen die de wereld boven het hoofd hangen afdoende te hanteren. ‘Mijn hormonen maken mij een optimist. Maar als realist ben ik een pessimist,’ aldus King.

Aan mijn jarenlange uitstekende verhouding met de Nieuwe Revu is onder Derk Sauer definitief een einde gekomen. Hij schreef bij een reportage over de bemoeiingen van het Kamerlid Knol en mij in Suriname: ‘Willem Oltmans is in dit verband wel de slechtst denkbare bron.’

Een wel ‘onberispelijke’ bron over Suriname, Rudie Kagie, kreeg weer een pagina in Vrij Nederland om de uitstekende betrekkingen tussen Desi Bouterse en Brazilië op de korrel te nemen. ‘De waarde van het door Suriname in Brazilië aange-

239 De Volkskrant, 21 november 1987.

240 Zie bijlage 52.

241 De Volkskrant, 21 november 1987.

[p. 236]

schafte (oorlogs-)materieel schat mijn informant [wo: Rudie's eigen dikke duim] op vijfhonderd miljoen dollar.’²⁴²

En Weekkrant Suriname meldt dat er voorlopig geen sprake is van een terugkeer van Surinaamse vluchtelingen uit Frans-Guyana op grote schaal.²⁴³ Jammer, want dat is hoogst noodzakelijk en voor alle betrokken partijen verreweg het beste.

242 Vrij Nederland, 21 november 1987.

243 Weekkrant Suriname, 21 november 1987.

22 november 1987

Dewi Sukarno belde op, vanuit Singapore. Als gewoonlijk begon zij met een tirade: ‘You son of a bitch,’ en ‘fuck Surinam,’ om daarna te informeren wat er was gebeurd waardoor haar ‘staatsbezoek’ aan Paramaribo niet doorging. Ik legde uit dat Henk Herrenberg het plan systematisch had gesaboteerd en dat ik haar brief aan Desi Bouterse zou laten lezen wanneer ik hem over enkele dagen weer zou spreken. Zij vond het (terecht) ongebruikelijk dat zij niets meer van de autoriteiten in Suriname over haar bezoek had gehoord en men gewoon in rook was op gegaan.

Hans Glaubitz belde dat Coen Stork eindelijk Havana gaat verlaten en tot ambassadeur in Boekarest is benoemd. Ik vind dit schandalig, want hij wilde naar India. ‘Wie heeft hem dit geflikt,’ vroeg ik.

‘Ik denk Henri Wijnaendts,’ antwoordde Hans. ‘Coen is te links in de ogen van zijn ministerie.’

‘Dat is hij helemaal niet,’ antwoordde ik verontwaardigd, ‘wie is die Wijnaendts?’

Karel van het Reve schreef in Elsevier: ‘Voortaan zullen we in Nederland aan de Anne Frank Stichting moeten vragen welk toneelstuk wel of niet mag worden opgevoerd.’

Ik had een ontmoeting met Frans Peeters van Het Parool. Hij vond de brief van Hans van den Broek aan de nvj en de suggestie mijn lidmaatschap aan de orde te stellen ‘een grof schandaal’, evenals het buitengewoon slappe antwoord van Hans Verploeg. We spraken ook over de internationale politiek.

Dirk Keijer had in Paramaribo gezegd dat: ‘Jeltsin het begin is van de ondergang van Gorbatsjov.’ The Obeserver speculeert nu dat Raisa Gorbatsjov de werkelijke oorzaak zou zijn van de botsing tussen haar man en Jeltsin.²⁴⁴

Marshall Goldman citeert Georggi Arbatov: ‘We are in the process of learning democracy and the culture of real debate. It

244 The Observer, 22 november 1987, Andrew Wilson.

[p. 237]

is sometimes hard to overcome old habits.’²⁴⁵ Als Arbatov dit heeft gezegd, dan heeft hij het marxisme-leninisme definitief de rug toegekeerd. Dat herinnert me aan zijn verzuchting tegen mij onder vier ogen, er niet aan te moeten denken dat de ussr in de voetsporen van het Westen en vooral de vs zou gaan treden. Daar lijken ze in Moskou nu toch onderweg naartoe. Het communistische experiment lijkt mislukt. Toch zal er op een dag iets dergelijks voor terugkomen. Het Westerse model zal immers tot de ondergang van de planeet leiden.

In bus 33 naar Noord hingen door de gemeente opgehangen pamfletten, kennelijk bestemd voor mensen met auto's, om geen Shell-benzine meer te gebruiken. Ik heb burgemeester Ed van Thijn, die verantwoordelijk is voor deze onzin, een briefje geschreven.²⁴⁶

Ik ontmoette in het nieuwe kantoor van Keijer in Hilversum, Theo en Toos Cranendonk, met een dochter dacht ik aanvankelijk, maar het bleek Clare te zijn, de nieuwe vriendin van Dirk, die weer in genade was aangenomen. Zij was door de breuk totaal in de vernieling geweest. Toen ik later Inge Keijer belde, huilde zij vreselijk. Nu was zij weer in zak en as. Wat zo'n man toch allemaal aanricht in de levens van deze vrouwen. We namen het af te sluiten contract door dat door Groner, een advocaat in Zug, uiteindelijk zal worden opgesteld en door broer Theo daar zal kunnen worden opgehaald.²⁴⁷

Daarna volgde een soort verkapte bedreiging. ‘De Surinamers,’ zei Keijer (en hij doelde op de contra's) ‘zijn in je geïnteresseerd. Je komt op hun lijsten voor. De mensen van Brunswijk zijn een dezer dagen bij Defco in België geweest, waar wij ook zaken mee doen, om via een lening wapens te krijgen. Ik heb dit Defco afgeraden. Dit weten we van de inlichtingendiensten, hè Theo?’ Cranendonk knikte ja. ‘Ik zal Bouterse later wel aan honderd mannetjes helpen met helikopters,’ aldus Keijer, ‘en dan roeien we het hele Brunswijk-zooitje uit.’ Bij vertrek uit het kantoor zei Dirk: ‘Ik lees een boekje, The Logic and Limits of Trust van Bernard Barber.’

Ik antwoordde: ‘Dat is toevallig, ik ook’ en haalde het uit mijn jas die ik in de gang had gehangen.²⁴⁸ ‘Wat ben jij toch naïef jongen,’ zei Keijer en hij lachte zich kapot. Hij had gewoon in mijn jas gekeken en ik trapte er natuurlijk in. Inder-

245 The New York Times, 22 november 1987.

246 Zie bijlage 53.

247 Zie bijlage 54.

248 Bernard Barber, The Logic an Limits of Trust, Rutgers University Press, New Brunswick, 1983.

[p. 238]

daad komt zoiets niet in me op. Laat mij maar naïef zijn. Liever naïef dan een crook.

Nu schreef ook Lieve Joris van de Haagse Post of ik haar kon helpen, want zij wilde naar Suriname. Wat denken ze toch?

23 november 1987

Arnold Burlage zette op de voorpagina van De Telegraaf dat een georganiseerde bende van militairen al maandenlang de legerplaats Oirschot terroriseert. ‘Op grote schaal worden dienstplichtigen mishandeld, in elkaar geslagen, seksueel misbruikt en gechanteerd.’ Ook al is Burlage een gediplomeerde leugenaar wanneer het Suriname betreft, hij meldt wellicht naar waarheid dat de Koninklijke Marechaussee een onderzoek instelt naar gebruik van grof geweld, waarbij vooral lichamelijk zwakkere dienstplichtigen het moeten ontgelden. Slachtoffers worden gedwongen perversiteiten te verrichten of te dulden. Perversiteiten betekent dus pijpen, neuken en de hemel mag weten wat nog meer. Lekkere boel. nrc Handelsblad brengt hetzelfde bericht en meldt dat bijvoorbeeld bij Nederlandse militairen in het Duitse Seedorf een jonge soldaat met een bezemsteel is verkracht.

Ik ben op Schiphol bij ssa een retourticket voor Peter gaan betalen, wat hij in Johannesburg kan oppikken. Hij kan dus weer reizen. Zelf heb ik geboekt voor 11 december naar Zuid-Afrika.

Bouterse was veel te schreeuwerig op televisie en beklaagde zich erover dat vhp-leider Jagernath Lachmon met Brunswijk was gaan onderhandelen, wat hij als verraad bestempelde. Op die manier krijgt men een heel andere indruk van Desi, dan hoe hij feitelijk is.

The Economist beschrijft Robert Maxwell, de Britse uitgever die mij herhaaldelijk toezeggingen deed over gezamenlijke publicaties in Moskou, maar geen enkele afspraak ooit nakwam.²⁴⁹ Niet te stuiten.

Newsweek had Maxwell op de omslag. soldiers of fortune noemt Newsweek Maxwell en de zijnen: ‘one of Europe's most ubiquitous and flamboyant magnates.’²⁵⁰ Terwijl alle grote beleggers na de crash van Wall Street een toontje lager zongen en de kat uit de boom keken, besloot

249 The Economist, 14 november 1987.

250 Newsweek, 30 november 1987.

[p. 239]

Maxwell juist aankopen te gaan doen in de vs voor 500 miljoen dollar. Voor iemand die 47 jaar geleden berooid en straatarm uit Tsjechoslowakije in Londen arriveerde, heeft de man het een eind weten te brengen.

Jan Pronk, die nu woordvoerder is voor de PvdA voor Suriname, schrijft een uitzonderlijk stupide verhaal op de opiniepagina van nrc Handelsblad.²⁵¹ democratie blijft voorwaarde tot hulpverlening. Volgens Pronk moeten de militairen terug in de kazerne: ‘Dat is de enige garantie dat in Suriname mensen weer vrij in stad en bos kunnen rondlopen, zonder de kans te lopen zonder vorm van proces voor lange tijd te worden vastgezet, op een mysterieuze manier te verdwijnen of te worden gedood.’ Het is een meer dan schandalige voorstelling van zaken over wat er in Suriname aan de hand is. Dit heb ik Pronk ook geschreven.²⁵² Wat een lul.

Ik werk aan deel vijf van de Memoires.

251 NRC Handelsblad, 23 november 1987.

252 Zie bijlage 55.

24 november 1987

Christopher Lehmann-Haupt vindt dat het pas verschenen boek Perestroika: New Thinking for Our Country and the World van Michail Gorbatsjov alle ingrediënten van stijl en humor mist.²⁵³ Maar dat weten we toch van de sfeer in Moskou? Zij hebben zichzelf altijd te serieus genomen. ‘Writing about the international scene, Gorbachev blusters, strikes poses, cries crocodile tears and overstates the obvious. But the most perplexing quality of Perestroika is its flaws of internal logic. The more he celebrates the scientific inevitability of socialism, the more we are made to wonder why “restructuring” was necessary in the first place and what accounted for the “breaking mechanism” he feels compelled to overcome.’ Het doet me allemaal denken aan mijn kritiek op de voorloper van dit boek, de aanbeveling van Anatoly Gromyko en Vladimir Lomeiko om ‘nieuw denken’ toe te passen in het atoomtijdperk.

Er is een nieuw onbekend werkje van Liszt voor piano ontdekt. Het moet rond 1830 zijn geschreven.²⁵⁴ Wonderlijk. Barbara Tuchman heeft

253 The New York Times, 23 november 1987. Mikhail Gorbachev, Perestroika, New Thinking for Our Country and the World, Harper & Row, New York, 1987.

254 The New York Times, 24 november 1987.

[p. 240]

Amerika een natie in verval genoemd. Zij vat dit scenario op een pagina in nrc Handelsblad samen.²⁵⁵ ‘Incompetentie gaat hand in hand met verval,’ schrijft zij, ‘omdat verval geen doel heeft. Mensen die onverschillig zijn en geen doel voor ogen hebben, zetten zich niet maximaal in. Ze worden laks en raken geneigd tot capituleren. Ze gaan door met het produceren van baby's en het vergroten van de bevolking, want dat is gemakkelijk, maar ze zijn niet bereid de vervuiling van de lucht en het water te beperken voor het behoud van de volksgezondheid.’ Tuchman wijst ook op agressieve daden van Ronald Reagan & co. als het leggen van mijnen voor de havens van Nicaragua, een land waarmee de Amerikanen niet in oorlog waren. Ook noemt zij Irangate het toppunt van het failliet van Washington als centrum van een behoorlijk democratisch bestuur. ‘Leugen en bedrog zijn zozeer tot het Amerikaanse leven van alledag gaan behoren dat we er nauwelijks meer van opkijken.’ Dat is precies wat Robert Jay Lifton psychic immunization noemt, men raakt aan de oplichterij gewend. Het is allemaal al gewoon en dus acceptabel. ‘Het lijkt werkelijk wel alsof het besef van het onderscheid tussen goed en kwaad uit onze samenleving is verdwenen, alsof het op een bewolkte nacht na de laatste wereldoorlog zomaar is vervluchtigd. (...) Ik kies de oorlog als het keerpunt in onze openbare ethiek. Het is mijn overtuiging dat de nazitijd onderschat wordt als de historische mijlpaal, ze markeert het begin van een aaneengesloten periode van geweld tussen personen onderling.’ Voor Tuchman was het om meer dan één reden onbegrijpelijk dat Reagan in 1984 ‘als stem des volks’ werd herkozen. Haar essay verschijnt onder de kop de verenigde staten: een natie in verval, het thema dat ik aanvoerde in Amerika valt.²⁵⁶

Eindelijk heeft Bibeb het interview met Hans Teengs Gerritsen gemaakt, waarop ik enkele jaren bij hem heb aangedrongen. Ook tegen Bibeb zegt hij vooral gebrand te zijn op een gesprek met Michail Gorbatsjov. Dat bezoek probeer ik al enige tijd op verschillende niveaus in Moskou te regelen. ‘Ik zou hem zeggen,’ aldus Teengs Gerritsen, ‘hoe ik me erger aan politici die vinden dat hij in zijn speech over Stalin verder had moeten gaan. Van den Broek, een aardige man hoor, maar als hij beweert dat wat Gorbatsjov over Stalin zei al veel eerder gezegd werd, word ik kwaad. Ze moeten hem tegemoet komen, hem een beetje warmte geven. Ik zou graag met hem in deze

255 NRC Handelsblad, 14 november 1987. Dit essay verscheen eerder in The New York Times op 20 09 1987.

256 Amerika valt, Loeb & van der Velden Uitgevers, Amsterdam, 1979.

[p. 241]

kamer willen praten, zoals nu met jou. Ik heb het gevoel dat ik hem al jaren ken. We moeten hem steunen tegen alle admiraals en generaals die niets van glasnost willen weten.’²⁵⁷ Ik ben blij dat dit gesprek met Bibeb nu toch eindelijk gelukt is.

257 Vrij Nederland 28 november 1987.

26 november 1987

Bally Berrenstein belde al om 05:15 uur op. In Paramaribo zou de ndp van Bouterse bij de verkiezingen zegge en schrijven slechts één zetel hebben behaald. Lachmon voorspelde dat het Front 40 zetels zou krijgen.

Inderdaad spreekt nrc Handelsblad van ‘een klinkende overwinning’ voor de oude Surinaamse partijen verenigd in het Front met 39 van de 41 zetels in de Assemblee. De opkomst was verbluffend, 80 tot 90 procent van de kiesgerechtigden.

Raymond Westerling, de Nederlandse oorlogsmisdadiger in Indonesië, is op 68-jarige leeftijd overleden.

27 november 1987

Vanmorgen ben ik vroeg opgehaald door een auto van de vpro voor een radio-interview over de Surinaamse verkiezingen. Er werd natuurlijk gevraagd of ik een vriend van Desi Bouterse was. ‘Jazeker, maar meer van mijn kant, want ik denk dat Bouterse geen vrienden heeft,’ heb ik gezegd. Later belde een dame dat zij hoopte dat Suriname van Bouterse en Oltmans verlost zou worden. Wat mijn commentaar was? ‘Bij die dame zit een moer los.’

Bij thuiskomst belde schrijfster Denise de Hart, die de uitzending had gehoord. ‘De ndp heeft maar twee zetels, dat is toch een vernedering,’ vroeg zij. Ik probeerde haar gerust te stellen. De uitslag was somber inderdaad, maar Bouterse is geen type om op te geven.²⁵⁸

Ik woonde in Leiden de promotie van Aart van der Want bij. Ik ben letterlijk van de plechtigheid weggevlucht, want ik haat dit soort gelegenheden met alle aanwezige familie en veel geklets in de ruimte.

Er gebeurde echter iets onverwachts vandaag in Leiden. Op weg naar de promotie stond opeens Jan Jacob Dólleman, de zoon van Cila Schimmelpenninck op straat voor mijn neus.²⁵⁹ Ik stond perplex en vroeg naar zijn ouders. Zijn vader, Frits

258 Redactie: De NDP zou 3 zetels halen in 1987. Bij verkiezingen in 1991 kwam men uit op 12. In 2016 bezet de NDP 19 van de 51 zetels.

259 Zie ook Memoires 1925-1957, 1961, 1966-1967, 1971-1972, 1973-1974, 1980-1982; zie over Jan Jacob Dólleman Memoires 1980-1981, 23 maart 1981, p. 248, Memoires 1981, 20 mei 1981, p 95.

[p. 242]

Dólleman, ritmeester bij de Huzaren is begin dit jaar overleden, Cila woont alleen in Koudekerke, Zeeland. Ik refereerde aan de verwijdering tussen zijn ouders en mij en Cila's wens dat Jan Jacob mij niet zou ontmoeten - en noemde als oorzaak mijn vriendschap met Sukarno en Indonesië. Hij antwoordde: ‘Nee, de bezwaren waren veel meer gekant tegen je houding ten opzichte van het koninklijk huis.’ Het was dus erger dan ik bevroedde. Ik vroeg naar de zoon van Gerard (Wonk) Schimmelpenninck, die werd geboren toen zijn vader in Indië sneuvelde. Die jongen is alweer veertig jaar. Hij is zelfs al getrouwd geweest en heeft een dochter.

Peter is op Amerbos, gezellige dagen. Hij had in de stad gehoord dat Ronald Oorbeek, een absoluut heerlijke jongen, model maar ook acteur in homopornofilms, in het Roosevelt ziekenhuis in New York ligt, en stervende is aan aids. ‘Ik heb indertijd nog een verhouding met hem gehad,’ zei Peter. ‘Hij was een beest in bed. Vreselijk.’ Een absoluut prachtige jongen, die ik het laatste zag in een van de warenhuizen in New York waar hij op de zesde verdieping werkte. Doodzonde.

We ontmoetten in Thermos Peter Gottmer, die vol is van zijn nieuwe huis. Ook hij bleef een lekkere kerel waar Peter enige tijd een verhouding mee had, en met wie ik ook in Thermos wel eens een nummer heb gemaakt. Peter en ik zijn in Bali gaan eten.

De Volkskrant, nrc Handeslblad en De Telegraaf zijn unaniem van mening dat het militaire regime in Suriname - dus Bouterse - dient te verdwijnen. Natuurlijk zette Arnold Burlage op de voorpagina van De Telegraaf dat er ‘grote twijfel was of dictator Desi Bouterse na zijn smadelijke nederlaag de macht uit handen zal geven.’²⁶⁰

Broer Theo had nog steeds geen bericht van advocaat Groner uit Zug over de overeenkomst met Keijer en Cranendonk. Hij belde daarom Keijer in Klosters, die op zijn beurt mij op Amerbos telefoneerde. ‘Jij draait door,’ zei hij. ‘Je ontploft bijna. Je bent door iedereen belazerd en ik begrijp dus waarom je zo reageert. Maar ik belazer je niet. Groner weet ook van je proces in Liechtenstein.’

Ik antwoordde: ‘Er is geen proces in Liechtenstein.’ Maar ik vergat dat hij al enige tijd over Irak spreekt als hij Oostenrijk bedoelt, en nu is een proces in Liechtenstein dus het proces tegen Lurvink. Intussen heb ik nog altijd niet het toegezegde document. Keijer gaat nu eerst tien dagen naar Zimbabwe.

260 De Telegraaf, 27 november 1987.

[p. 243]

28 november 1987

Als Peter hier is, staat mijn dagboek vrijwel stil. Zo is het altijd geweest.

Burlage meldde vanmorgen dat Desi Bouterse in Paramaribo toegaf dat de ndp de verkiezing had verloren, maar ‘het revolutionaire proces gaat gewoon door.’ Hans Buddingh schreef in nrc Handelsblad dat Desi de leiders van het Front, Jagernath Lachmon en Henck Arron, hartelijk heeft gelukgewenst met hun overwinning. Een foto bij zijn artikel illustreert de vriendschappelijke ontmoeting tussen de politieke tegenstanders.

Michel Aboikoni belde: ‘Desi heeft een koekje van eigen deeg gekregen. Hij heeft mij als een stuk oud vuil behandeld.’ Dat is helaas waar. ‘Jij bent de enige die nog met mij spreekt,’ vervolgde hij. ‘Bouterse en Herrenberg hebben mij dringend verzocht naar Suriname te komen, dat weet jij het beste, en nu zit ik met de gebakken peren. Ik vraag mezelf af: waar heb ik dit aan te danken?’ Hij vroeg me opnieuw mijn invloed aan te wenden in Paramaribo en zijn zaken snel tot een goed einde te brengen ‘want ik hoop niet dat terwijl het gras groeit, het paard zal sterven.’ Hoe kan ik Michel helpen? Ze luisteren niet in Paramaribo.

Max Pam sprak met psychoanalyticus Jan Beijk.²⁶¹ ‘De mens is eerder een informatie vertekenend dan een informatie verwerkend wezen. Volgens psycholoog Neisser is het onmogelijk dat zich in het geheugen letterlijk afbeeldingen van de werkelijkheid bevinden. Hij onderzocht het fenomeen van ‘flashbulb memory’. Dat is een levendige herinnering hebben van het moment waarop je kennis neemt van een extreme gebeurtenis, zoals van het moment dat jfk werd vermoord. Men herinnert zich dan exact wat men op dat moment deed. Ik was op dat moment in mijn appartement in Kew Gardens, Long Island en luisterde toevallig naar de radio. Neisser verrichtte onderzoek naar dit soort stellige herinneringen en ‘al spoedig bleek dat er niets van klopte.’

‘Herinneringen zijn door vertekening volkomen onbetrouwbaar,’ stelt Beijk. ‘Dit komt doordat het geheugen van de mens met schemata werkt. Wij hebben schema's van personen, dingen en gebeurtenissen in ons hoofd. Het schema is een soort plattegrond. Wij kennen de weg in de stad, maar wij zij niet in staat onmiddellijk de gevels op te roepen van de huizen waar wij elke dag langs lopen. De vertekening van de werkelijkheid gaat vaak tegen elk rationeel begrip in. Het brein zit vol met

261 NRC Handelsblad, 14 november 1987.

[p. 244]

schemata die vertekenen en filtreren. Zaken die niet in de schemata passen, bijvoorbeeld omdat zij onaangenaam zijn, worden eenvoudig niet gezien. Daartegenover staat dat dingen die niet in de realiteit aanwezig zijn, maar die wel in de schemata passen, aan de waarneming worden toegevoegd.’

29 november 1987

Jan Cremer belde. We spraken over de Fassbinder-affaire. Hij noemde rabbijn Soetendorp & co. ‘een terreurbende’, wat ze eigenlijk ook zijn. Deze mensen leven hun complexen uit ten koste van de volksgezondheid van andere. In Oost-Berlijn hebben de communisten Nietzsche altijd gezien als een van de geestelijke vaders van de nazi's. Nietzsche zou hebben gezegd dat de Joden ‘the true rulers of the European press’ zouden zijn. Chinezen zou hij hebben omschreven als ‘diligent ants’. Hitler nam hele passages van Nietzsche over in Mein Kampf. De zuster van Nietzsche schonk eens diens wandelstok aan Hitler. David Binder meld uit Oost-Berlijn dat de marxisten aldaar toch schoorvoetend aan een herevaluatie van Nietzsche zijn begonnen. Stel je voor, omdat je het met veel van wat Nietzsche schreef eens bent en Hitler in zijn helderste momenten Nietzsche citeerde, zou je een nazi-sympathisant zijn.²⁶²

Rudi Boon schreef een artikel voor De Groene Amsterdammer over Desi Bouterse, onder de kop: dwing mij niet de honden los te laten. Ik begrijp wel dat Boon zichzelf als serieuze journalist ziet, maar hoe werkt zoiets in het brein van schrijvers? Hij houdt zijn lezers voor te beschrijven ‘wat voor type dictator’ Bouterse is. De abonnee van De Groene Amsterdammer denkt: hoera, nu kan ik eens exact lezen wie die Bouterse eigenlijk is. In werkelijkheid wordt hij geconfronteerd met een aftreksel van hoe Boon zich inbeeldt dat Desi moet zijn. Allemaal onzin dus.²⁶³

262 The New York Times, 28 november 1987.

263 De Groene Amsterdammer, 25 november 1987.

30 november 1987

Amsterdam - Paramaribo

Ik belde Theo Cranendonk, die deze keer vaag overkwam. Hij vertelde dat het ministerie van Buitenlandse Zaken in Wenen advies had ingewonnen bij het ministerie in Den Haag of een lening aan Suriname ‘raadzaam’ zou zijn, op dit moment. Er is weinig verbeelding voor nodig om te bedenken wat de rotzakken, die Bouterse haten, hebben geantwoord. Gaat ons project nu toch niet door?

[p. 245]

Anna Sandor schrijft in de Volkskrant over de in Boedapest gehouden Alerdinck Conferentie. Ergens pleziert het me nog steeds dat ‘de baby’ die ik met Carel Enkelaar en Lurvink schiep nog steeds lijkt te groeien als kool.

Intussen meldt Wim Noordegraaf dat ook de voorzitter van de nps, Henck Arron in Paramaribo heeft gezegd dat het in 1975 ontworpen plan voor West-Suriname, inbegrepen de bouw van de Kabalebodam doorgang moeten vinden.²⁶⁴ Dat is weer positief nieuws, want ik ben met Bouterse, Keijer en Cranendonk juist bezig om te helpen dat tot stand brengen.

In Reporter doet Wout Woltz uit de doeken wat zijn voorganger André Spoor zijns inziens heeft uitgevreten toen hij overstapte van nrc Handelsblad naar Elsevier. Spoor nam Vera Illés, Sytze van der Zee, Simon Rozendaal en Adriaan van Dis mee naar zijn nieuwe post wat onrust op de redactie van nrc Handelsblad veroorzaakte. Woltz maakte Spoor erop attent dat het welletjes was en dat hij ermee moest ophouden. Aldus werd afgesproken. Maar spoedig werd bekend dat twee aanstormende talenten, Robert van de Roer en Peter ter Horst ook weer waren benaderd voor een overstap. ‘Ik ben heel boos en venijnig geworden,’ aldus Woltz. ‘De hofmakerij vond nota bene plaats op het partijtje dat ik gaf ter gelegenheid van het afscheid van de eerdere vertrekkers. Het gebeurde zelfs in mijn eigen tuin. Sytze van der Zee had beide journalisten achter een bosje onder vier ogen gesproken.’ Dat André niet door deze Van der Zee heen ziet, is onbegrijpelijk. Ik heb mijn eigen ervaring met de man gehad. Spoor rijdt toch wel meer scheve schaatsen dan ik vroeger voor mogelijk hield.

Het is vreemd hoe Eduard toch uit mijn leven is wegglipt, evenals Loet, Erik, Richard, Frits en de anderen. Peter zal blijven, daar ben ik zeker van. Even vreemd hoe ik in de Surinaamse geschiedenis terecht ben gekomen. Op de eerste plaats door de buitengewoon onacceptabele wijze waarop een horde collega's de ambassadeur van Suriname (Herrenberg) behandelde na de moorden in Paramaribo van 1982. Dat plaatste me aan zijn zijde, maar toch is hij een zigzaggende broeder gebleken, in de categorie van wat Subandrio was in de omgeving van Sukarno. Harvey Naarendorp is vergelijkbaar met Zairin Zain. Carlo Spier met Max Maramis. Heidweiller met Suwito Kusumo Widagdo. Marciano Jessurun met Mas Diarto uit Solo, of Wim Latumeten.

Ik luister naar de opname van het vpro radioprogramma Het

264 De Volkskrant, 30 november 1987.

[p. 246]

Gebouw van 9 oktober l.l. Een zekere Ralph Sihilo belde op: ‘Ik vind het heel jammer dat gisteren bij het treffen met het konvooi naar Pokigron Willem Oltmans niet door de opstandelingen van Brunswijk is geraakt, wat zeg ik, dat hij niet met kogels doorzeefd is.’

‘Nou, dat gaat te ver,’ aldus de vpro-dame, een opmerking die werd overstemd door een andere vpro-medewerker, die riep: ‘Het gerucht gaat al dat Willem Oltmans is weggegaan uit angst, omdat hij bang was dat ze zouden worden aangevallen.’ Rudie van Meurs staat aangekondigd als ‘de meester van de Nederlandse onderzoeksjournalistiek’. Een jaar geleden beloofde hij over Zaken doen te schrijven.

Maarten 't Hart vertelde Arjen Schreuder: ‘Feitelijk richt ik mij tijdens het schrijven tot mijn overleden vader.’ Verder: ‘Ik ben graag alleen. Hoe langer je alleen bent, des te beter kom je erachter wat voor wezen er nou eigenlijk in je diepste innerlijk schuil gaat.’ Alsof je door alleen zijn er beter achter zou komen hoe je in elkaar zit. Wat een onzin. Alleen zijn is even evident als dat je blauwe ogen hebt of een kromme neus. Erkenning van dit blote feit is essentieel.

Ik heb nooit naar ‘iemand’ in de literatuur gezocht. Mijn ‘stille kracht’ heeft me overal als door een hand geleid gebracht, zoals ik nu De Groene Amsterdammer kocht (voor één keertje) en ontdek dat Boon het voorstelt alsof ik ‘als repetitor voor Bouterse’ zou optreden. Het is altijd de innerlijke stem die me gebracht heeft waar ik belandde, van Sukarno in Rome naar Djakarta, of naar Bouterse in Paramaribo. Het is de vraag of ik aan Zuid-Afrika was begonnen, indien Peter mij daar niet zou zijn voorgegaan.

De meeste passagiers zitten negen en een half uur te niksen. Hoe is het in godsnaam mogelijk? Ik schreef en passant acht brieven.