Memoires 1987-A

[p. 185]

Johannesburg

25 april 1987

Hillbrow

Peter en Edwin haalden me af. Het was een vroegertje voor deze langslapers. Bij Hertz was een Volkswagen Golf gereserveerd. Alles liep gesmeerd. Peter reed met mij mee naar Circle Court.

Er is een militaire inval van Zuid-Afrika in Zambia geweest omdat volgens Neil van Heerden van Buitenlandse Zaken in Pretoria 150 anc-terroristen gereedstonden Zuid-Afrika te infiltreren. Pretoria heeft Zambia, Botswana en Zimbabwe gewaarschuwd dergelijke infiltraties niet te kunnen tolereren. Washington en Londen schreeuwen moord en brand over ‘de schending van grenzen van andere landen.’ En Klaas de Jonge dan, die onder dekking van papieren van Hans van den Broek infiltreerde om de verzetsorganisaties van meer wapens te voorzien? Intussen schijnt Oliver Tambo, president van het anc, officieel te kennen te hebben gegeven ‘a negotiated resolution of the conflict in our country’ voor te staan. Dit zou een vooruitgang zijn.²⁵⁵

255 The Star, 25 april 1987.

26 april 1987

Jonas Savimbi

Jonas Savimbi, de leider van de door Zuid-Afrika gesteunde Unita in Angola, schijnt mede onder druk van Zambia en Zimbabwe bereid te zijn de spoorlijn naar Lobito voor de export van koper na twaalf jaar weer open te stellen. Zuid-Afrika is hier verontrust over omdat niet gecontroleerd kan worden of er wapens zullen worden vervoerd. De randstaten schijnen de hulp te hebben ingeroepen van president Mobutu van Zaïre (puppet van de Amerikanen) om van Washington gedaan te krijgen, dat Unita hierover met de mpla tot een akkoord zou kunnen komen. Weer de schurk Mobutu die een sleutelrol speelt.

[p. 186]

Chief Gatsha Buthelezi heeft in Londen gezegd ‘that he and his people were disgusted with the South African Government's intransigence and were not going to wait for State President P.W. Botha to have a change of heart.’ Hij waarschuwde dat hij de leider was van ‘very angry people, who could go on a violent rampage which could leave previous conflicts as pale reflections of what violence could be in South-Africa.’²⁵⁶

256 Sunday Tribune, 26 april 1987.

27 april 1987

Gisteren werd ik verwacht als spreker op een bijeenkomst van het Komitee Suriname te Rotterdam.²⁵⁷ Ik ben in Zuid-Afrika en kan niet aanwezig zijn.²⁵⁸

De verkiezingen staan voor de deur. De Nationale Partij probeert met paginagrote advertenties kiezers van de Progressieve Federale Partij af te troggelen. Colin Eglin, leider van de pfp zegt: ‘We will not be able to solve the problems of our country unless we abandon what is left of apartheid. Put differently, unless we replace compulsory group separation with freedom of association’ komen we er niet uit. Eglin heeft gelijk maar de np bestrijdt hem nog steeds met alle mogelijke middelen.

Peter vertelde dat Hillbrow nu voor 35 procent zwart is en langzamerhand een zwarte wijk wordt. Er gaan stemmen op dat het tij ook hier aan het keren is. Er wordt van alles vanuit gebouwen waar zwarten wonen op straat geflikkerd, zoals een fles, die achter Peter en Edwin neerkwam toen ze in Hillbrow liepen.²⁵⁹ Op het postkantoortje in Hillbrow beklaagde een blanke man zich over deze veranderingen. ‘Letters are up too and they cost now 16 cents.’

‘That happens all over the world,’ zei ik, ‘and remember this country is still a paradise.’

‘Yes, but it is now going to hell, my friend.’

Ik antwoordde: ‘I do not think so.’ Maar ik betrapte me op de vraag aan mezelf: waar baseer je dit eigenlijk op? Het was een voorspelling waar iedereen op hoopt, maar hoe zal het werkelijk gaan? Toch denk ik dat het redelijk goed zal aflopen - al heb ik geen bewijs -, en ziet het er vooralsnog somber uit.

Zuid-Afrika haalt toch wel boevenstreken uit. Pretoria heeft het bericht verspreid dat Zimbabwe mig-29's had aangeschaft (wat niet waar was), alleen om een voorwendsel te hebben te-

257 Zie bijlage 43.

258 Later zou mijn BVD-dossier vermelden dat ik op die dag in Rotterdam was bij een pro-Bouterse vergadering. Gelogen dus.

259 Tien jaar later zou Hillbrow voor 99 procent zwart zijn.

[p. 187]

gen de regering in Harare te kunnen optreden indien dit nodig werd geacht.²⁶⁰ Intussen staat de affaire wel in vette letters in Zuid-Afrikaanse kranten.

Gisteravond, toen Peter was gaan stappen, had ik een gesprek met Edwin van Wijk. Ze hadden in februari blijkbaar een crisis en Peter wilde naar Nederland terug. Peter had Edwin de mogelijkheden getoond om te gaan studeren, zoals ik die aan de Randse Universiteit voor hem had opgeduikeld. Maar Edwin vreesde dat Peter er nooit toe zou komen. Het schijnt dat Peter een aanbod heeft gehad in een nachtclub te zingen. ‘Ze staan in de rij om daar te kunnen zingen en Peter nam het niet aan. Hij zei dat hij nu eenmaal gewend is te zingen op een podium, zoals jarenlang in de Royal Opera in Covent Garden in Londen, maar om in een club op te treden met de mensen dicht om zich heen schrikt hem blijkbaar af.’ Edwin is vooral bezorgd dat Peter over tien jaar de pensioenleeftijd bereikt, maar geen pensioen zal hebben opgebouwd. Daar komt wel bij dat Peter in Zuid-Afrika eigenlijk niet mag werken, en als wordt ontdekt dat hij dat toch doet, zal hij meteen worden uitgewezen.

Edwins eigen one man show van de Barones gaat ook onzekere tijden tegemoet, want zijn Amerikaanse manager lijkt minder geïnteresseerd om hem aan optredens te helpen. Dus de situatie van Peter en Edwin is zorgelijk. Vooral Peters toekomst blijft me verontrusten, zoals dit eigenlijk al vanaf we elkaar leerden kennen in 1967 steeds is geweest.

Joe Slovo is afgetreden als chef-staf van Umkhonto we Sizwe, de militaire tak van het anc. Diana Games schrijft in The Star dat de maatregel werd genomen om de beschuldiging dat het anc door communisten wordt geleid te ontkrachten. Ook de door Du Toit bij mij aanbevolen Philip Nel, van het Institute of Soviet Studies aan de Universiteit van Stellenbosch noemt het besluit ‘een propagandamaatregel’.

De cafetaria van de Randse Universiteit is gedurende lunchtijd overbevolkt en hartstikke vol met Afrikaner beauties, jongens die er gezond en vrij onbeschadigd uitzien. Ook het aantal zwarte en gekleurde studenten verbaast me eigenlijk. Ze hokken wel bij elkaar, zoals ik dit jarenlang op Amerikaanse colleges en universiteiten heb gezien.

Ik sprak drie kwartier met Pieter du Plessis. Naast het bespreken van mijn eigen zaken vroeg ik hem mij te introduceren bij een psychiater, opdat ik meer informatie kon krijgen over hoe

260 The Star, 25 april 1987, Robin Drew.

[p. 188]

we Peter misschien toch in die richting aan het werk konden krijgen, bijvoorbeeld in een psychiatrisch ziekenhuis. Trouwens, soms denken Peter en Edwin allebei dat zij de theaterwereld beter nu kunnen verlaten en bijvoorbeeld een coffeeshop op Sea Point bij Kaapstad zouden moeten beginnen. ‘Dan noem je die shop The Baroness,’ zei ik, ‘en dan treed je er tweemaal op een avond in op.’

Als ik in Johannesburg op straat loop, vang ik menig lach van zwarten op. Het is alsof de autochtone bevolking instinctief aanvoelt hoe je tegenover zwarten staat: als mens en gewoon een andere inwoner van Zuid-Afrika, of als een witman die neerkijkt op zwarten als minderwaardig en daardoor onbetekenend. De overgrote meerderheid van de zwarten heeft - ondanks alles wat is gebeurd - verder geen probleem met blanken, dat voel ik gewoon. Daarom denk ik dat het contraproductief is en misschien zelfs gevaarlijk om bijvoorbeeld een spoorwegstaking te forceren over een probleem met één man. Niet alleen de 25 miljoen rand schade die zo'n staking veroorzaakt is gekkenwerk, het verhoogt de woede en strijdlust onder zwarten, terwijl dit juist vermeden zou moeten worden. Het beleid moet gericht zijn op het kalmeren van zwarten, niet het tot razernij brengen van de onderdrukten.

28 april 1987

Vandaag vertelde Pieter du Plessis dat hij zijn best had gedaan een psychiater te vinden. ‘Weet je, de psychiaters in Johannesburg zijn verdeeld in joodse en niet-joodse psychiaters.’ Ik vertelde hem dat Peter en Edwin inmiddels andere plannen hadden en een gesprek niet meer nodig hadden. Peter zei gisteren trouwens tegen mij: ‘I might be neurotic, but I am not ready for a psychiatrist.’ Dat weet ik ook wel, maar waar ik naar zocht is een ingang voor Peter, voor werk dat zijn werkelijke belangstelling heeft.

Adriaan Vlok, minister van Openbare Orde, heeft gezegd dat de Nationale Partij nu lang genoeg heeft gedroomd en dat er geen alternatief meer is. Dus de macht in het land zal gedeeld moeten worden met alle bewoners van Zuid-Afrika. Dit is geen kleinigheid uit zijn mond.²⁶¹

Minister van Buitenlandse Zaken Pik Botha daarentegen waarschuwde dat niet uit het oog diende te worden verloren dat het anc opdracht had gegeven ‘to butcher, murder and necklace’ iedere zwarte Zuid-Afrikaan die bereid was met de regering te

261 The Star, 28 april 1987.

[p. 189]

onderhandelen. Hij noemde in dit verband de pfp een paard van Troje, omdat deze partij zich door het anc liet gebruiken om onderhandelingen met Pretoria af te dwingen. Ik denk dat dit niet waar is en dat Pik dit zelf ook uitstekend weet.

29 april 1987

Gisteren zagen we de film Platoon. Oliver is er perfect in geslaagd de waanzin van oorlog, en in het bijzonder de oorlog in Vietnam, duidelijk te maken. Twee dingen ergerden me: het krankzinnig geluidsniveau tijdens de hele film en de overdaad aan schuttingtaal.

Er waren trouwens zowel zwarte als blanke bedelaars in Hillbrow op straat, wat ik niet eerder heb gezien. Verder is het volkomen veilig en wordt er niet in auto's ingebroken, zoals in Amsterdam.

Rinus Wijnbeek heeft een Amerikaanse logé, daarna begint zijn school weer en daarna is hij een paar weken weg, dus ik zie hem pas de volgende reis. Hij ontwijkt me, want hij weet wat ik wil: een brief welke bevestigt dat hij door ambassadeur Carsten voor mij werd gewaarschuwd. Ik kan dus nog geen bewijsstuk voor de nvj meebrengen.

Ik was met Peter op het plaatselijke kantoor van Binnenlandse Zaken en kletste de heer Prinsloo erin om Peters visum ruim te verlengen. Ik zei tegen Peter: ‘Heb je geobserveerd hoe ik dit varkentje waste?’

‘Ik zie je zo al jaren bezig,’ antwoordde hij.

Time heeft in verband met de verkiezingen van komende week op het omslag: hints of hope, afrikaners begin to unbend. Dit laatste is waar.²⁶² Het is een uitstekende reportage, al wordt de algemene toestand als ‘a hotbed of rebellion, unrest, murder and arson’ schromelijk overdreven. Dat is een valse voorstelling van zaken, ten opzichte van hoe wij het leven hier ervaren. Het artikel citeert de Zuid-Afrikaanse ambassadeur in Washington, Piet Koornhof, die al aankondigde: ‘Apartheid is dead.’ Hij kan slechts bedoeld hebben dat de apartheidswetten worden losgelaten, want onverbloemd racisme zal hier nog decennia lang voortwoekeren, net als elders in de wereld.

‘Fear is an Afrikaner growth industry. If they can control their breeding,’ zegt een andere geinterviewde, ‘and we can control our avarice, there is no reason we can't somehow get together. We do the planning, they do the work.’ Toekomstige

262 Time, 4 mei 1987.

[p. 190]

generaties zullen dit beeld van hoe Time 1987 zag met opperste verbazing lezen.

Ik wilde naar de sauna gaan maar trof overal politie aan, de zaak was afgezet. Naast de herensauna ligt namelijk het hoofdkantoor van de zwarte vakbond cosatu. Daar vond een inval plaats. Ik werd door een soldaat naar nummer 266 Jeppe Street begeleid. Binnen hoorde ik dat de politie een martelkamer in het vakbondshoofdkwartier had gevonden en zes verkoolde lijken van zwarten, die geweigerd hadden zich aan te sluiten. Een ontsnapte gevangene had de politie gealarmeerd. Een televisieploeg was een Indiër aan het filmen, die in het bestuur van cosatu zou zitten en alle beschuldigingen ontkende.

Schreef Peters moeder dat alles goed was.

30 april 1987

Gerard van Westerloo besteedde zijn energie om acht pagina's te vullen over het Junglecommando van Ronnie Brunswijk en diens bijbehorende heldendaden.²⁶³ Allemaal ouwe koek met een opgeklopt sensationeel sausje geserveerd.

Enos Mabuza, Chief Minister van het thuisland KaNgwane, heeft blank Zuid-Afrika opgeroepen ‘to make a clean break with an unrepresentative form of Government. To any clear-thinking South African, it should be abundantly clear that apartheid, and not the anc, the agitators and the revolutionaries, has brought us to where we are: a country that is at war with itself and whose beloved soil is drenched with the blood of its sons and daughters.’²⁶⁴ Ik wil zowel Gatsha Buthelezi interviewen als Enos Mabuza.

Om 11:00 uur ontmoette ik Du Toit. Hij was met een secretaresse bezig een ibm computer uit te pakken. Hij vroeg hoe het kwam dat er trage vorderingen werden gemaakt. Ik legde uit dat opdrachten van Hollandse media uitgesloten waren, a) omdat de ambassade en Den Haag tegen waren en b) omdat er in het vaderland geen belangstelling bestond voor een niet à priori pro-anc, en pro-Klaas de Jonge benadering van de problemen. Ik vertelde dat ik al veel eigen geld in mijn Zuid-Afrikaanse leerschool had gestoken en dat ik hoopte opdrachten te krijgen, vergelijkbaar met bijvoorbeeld de avro-opdracht in Suriname voor 15.000 gulden. Hij meende dat er een potje van 100.000 rand moest komen. Ik dacht: dat is mannentaal. Maar toen ik even later vertelde Edwin van Wijk 500 rand te willen geven voor de kamer in zijn flat (met Peter) die ik gebruik,

263 Vrij Nederland, 25 april 1987.

264 Business Day, 30 april 1987.

[p. 191]

achtte hij dat duur. Hij zei zelf in Hillbrow over een studio te beschikken van 250 rand per maand voor het geval hij hier wilde overnachten en niet naar zijn huis in Pretoria wilde terugrijden. Hij bood aan een soortgelijke studio voor mij te regelen. Het was aardig bedoeld, maar ik dacht: man, hoe durf je?

Andrew Cockburn reconstrueerde het Amerikaanse bombardement op Libië voor Playboy.²⁶⁵ Eigenlijk zouden de Amerikanen kolonel Khadaffi om vergiffenis moeten vragen en Libië voor zover mogelijk schadeloos stellen, voor wat eigenlijk een ordinaire oorlogsmisdaad van Ronald Reagan en zijn rotkliek is geweest.

265 Playboy, mei 1987, SIXTY SECONDS OVER TRIPOLI.

1 mei 1987

Ik droomde dat president Sukarno eindelijk in Nederland werd ontvangen. Maar ik werd zorgvuldig van hem afgeschermd en kon geen enkele plechtigheid bijwonen, belemmeringen om hem terug te zien, waar Bung Karno nota bene zelf mee akkoord zou zijn gegaan. Een andere droom was te vaag om te noteren.²⁶⁶

Soms zijn kleine incidenten indicatief voor een situatie. Peter vroeg Edwin hem om 10:00 uur wakker te maken omdat hij met mij mee wilde naar de Randse Universiteit. Hij deed dit niet en ik ging alleen. Saboteerde Edwin dat Peter met mij de hort op ging? Ik confronteerde Edwin met die vraag, maar hij bleef stil. Peter trouwens ook. Na het gesprek met Du Toit haastte ik mij terug naar Hillbrow waarna Peter en ik naar Pretoria vertrokken.

Ik had een indringend gesprek met Casper Venter op het Information Bureau. Ik legde uit dat wanneer ik een positie als adviseur in het Instituut van Carl Nöffke zou kunnen krijgen, ik een solide basis had om van daaruit projecten te starten zoals een film maken en een boek schrijven. We werden het overigens eens dat een film, omdat de sabc een verlengstuk van de regering was, met een onafhankelijke filmmaatschappij zou moeten worden gedraaid.²⁶⁷ Het struikelblok bij alles bleek het door mij genoemde honorarium van 15.000 gulden.

Ook vertelde ik Venter dat Oliver Stone een uitstekende vriend van me was en of het een gedachte zou zijn hem te vragen een speelfilm in Zuid-Afrika te komen maken, bijvoorbeeld over gebeurtenissen uit de Boerenoorlog. Du Toit had

266 Ik vermeld soms mijn dromen als curiositeit, want ik begrijp er niets van.

267 Later zou blijken dat ik, zonder het in de gaten te hebben, met een geheime organisatie van de militairen in zee was gegaan.

[p. 192]

me immers duidelijk gemaakt dat men zelfs de huidige situatie in het land niet echt kon beoordelen, wanneer je de werkelijke geschiedenis van de Afrikaners niet had bestudeerd. Daarom moest ik ook The Boer War van Thomas Pakenham doorploeteren.²⁶⁸ De Boeren verklaarden Engeland op 11 oktober 1899 de oorlog. De Britten dachten dat de slag met Kerstmis zou zijn beslist maar de Boerenoorlog zou bijna drie jaar duren en door de Boeren worden gewonnen.

De Engelsen brachten 365.693 man op de been, aangevuld met 82.742 soldaten uit Britse koloniën. Er zouden 22.000 Britten sneuvelen. Aan de kant van de Boeren sneuvelden 7.000 van de 87.365 man en nog eens 2.120 vrijwilligers van overzee die zich bij de Boeren aansloten, plus nog eens 13.300 Afrikaners uit de Kaapprovincie en Natal. Ook waren er 18.000 tot 28.000 mannen, vrouwen en kinderen omgekomen in Britse concentratiekampen, dus geen Duitse maar een Britse ‘uitvinding’.

Ik bepleitte bij Casper Venter dat de man die een Oscar kreeg voor Platoon, de ideale filmmaker zou zijn om de Boerenoorlog te verfilmen opdat ‘de wereld’ dan beter zou kunnen begrijpen waarom Afrikaners, die deze eeuw Zuid-Afrika in een eerstewereld-economie hadden omgebouwd, zo verbeten voor hun land streden. Venter achtte dit een realiseerbaar project en was enthousiast. Hij telefoneerde David Stewart, de baas van het Information Bureau. We gingen vrijwel meteen een etage hoger om hem te ontmoeten. Ik legde uit wat ik had bedacht maar de man reageerde erg achterdochtig. Mij best. Het is ook even wennen als een Nederlander met een dergelijk project komt, als je net de stunt van Klaas de Jonge achter de kiezen hebt.

Overigens beklaagde ik me bij Stewart en Venter over het feit dat de sabc de beste stukken uit mijn interview over Lubbers en Van den Broek had weggeknipt. ‘Yes,’ zei Stewart, ‘they are afraid there.’ Ik interrumpeerde hem en zei: ‘By being afraid they messed up my strategy through censoring my words, and in doing so, I failed to make the headlines in Holland I had aimed at.’ Stewart zei dat hij contact zou opnemen met sabc, maar ik zal wel eens nagaan of het ook is gebeurd. Gatsha Buthelezi heeft in een gesprek met premier Jacques Chirac van Frankrijk duidelijk gemaakt dat wanneer het anc aan de macht zou proberen te komen via een revolutie, dit door een bloedbad van ongekende proporties zou worden gevolgd.

268 Thomas Pakenham, The Boer War, Jonathan Ball Publishers, Johannesburg, 1979.

[p. 193]

Hierdoor zou een uiteindelijke oplossing in de weg worden gestaan door een extreem lange periode van geweld. Hij vroeg de Westerse landen zich in te zetten voor gezamenlijke ‘efforts to steer South Africa away from a final violent Holocaust.’²⁶⁹ Als Buthelezi zijn mond open doet, realiseer ik me dat zijn analyses de enige juiste zijn te midden van de kakofonie van absoluut redeloos emotioneel geklets over Zuid-Afrika.

De advocaat-generaal van Transvaal heeft de klacht tegen Frederik van Zyl Slabbert voor het in bezit hebben van Mandela's boek ingetrokken. Dit soort absurditeiten gebeurt omdat ‘oud denken’ en ‘nieuw denken’ ook hier nog steeds botsen, precies als in de ussr.

269 The Citizen, 1 mei 1987.

Luchthaven Jan Smuts

Peter stond vroeg op om voor mijn vertrek nog koffie te maken, de onvolprezen Douwe Egberts, waarvan ik een lading had meegebracht. Koffie hier is niet om te zuipen.

Johannesburg - Kaapstad

Ik zag in de vertrekhal een lekkere kerel, blond, corduroy broek, een beetje uilig, maar niet onaantrekkelijk. Hij deed me aan Casper van den Wall Bake denken. Uitgerekend zat hij in dit toestel naast mij. Hij bleek een jonge zakenman van Duitse origine. We hebben dezelfde benadering over apartheid. Hij waarschuwde echter dat het probleem dieper en ernstiger was dan ik aannam.

Ritz Hotel, Kaapstad

Hendrik haalde me af. We zaten lang op Sea Point te praten. Over mijn plan voor een film met Oliver Stone zei hij: ‘Schrijf het op, want je hebt je lesje nu wel geleerd. Ze hebben je tot nu toe nog geen cent betaald voor wat je allemaal hebt gedaan.’ Dat is waar, maar het beroerde is: ik geloof in wat ik doe en doe het net zo lief voor niets. Maar op een dag heb ik zelf niets meer.

[p. 194]

Ik vroeg Hendrik of hij naar Zwitserland zou zijn gekomen als Theo's ziekte rampzaliger was geweest. Ik herinnerde hem eraan dat toen mam stervende was, en zij liet blijken naar hem te verlangen en ik hem vervolgens smeekte om te komen hij dat niet deed, terwijl hij wel kwam op haar begrafenis. ‘Wim,’ zei hij, ‘ik heb een droom gehad voor mams dood. Het was alsof zij aan mijn bed stond, zoals jij en ik nu zitten te praten. Zij vroeg mij naar haar toe te komen. Ik antwoordde: “Nee mam, ik ben net op bezoek geweest bij u in Holland, dus ik kom nu niet weer”.’²⁷⁰

‘Waarom niet,’ vroeg ik in zekere wanhoop.

‘I did not feel like it,’ was het letterlijke antwoord. Ik sloeg allerlei gedachten over en zei: ‘Misschien had je wel zo'n sterke geestelijke band met haar dat je niet hoefde te komen.’ Toch wil ik Lex Poslavsky vragen hoe dit in elkaar zit. Ik voel me zo ver van hem verwijderd bij deze emotionele vraagstukken.

270 Inderdaad was hij zes maanden voor haar overlijden speciaal voor mam naar Nederland gekomen, het land dat hij verafschuwt.

2 mei 1987

We maakten vandaag een autorit van 300 kilometer door de bergen naar Worcester. We hebben ontzettend veel gelachen en plezier gehad, foto's gemaakt, het was een prachtige omgeving. Hij sprak ook over onze jeugdjaren op De Horst, zijn verblijf in Woerden toen hij daar op de hbs zat, en later op het Prinses Beatrix Lyceum in Flims in Zwitserland. Hij zei als kind nooit echt in onze ouders geïnteresseerd te zijn geweest: ‘And I never was afterwards.’

‘But they loved you most,’ zei ik.

‘Ja, zo gaat het altijd,’ zei hij bijna nonchalant. Ik was verbijsterd. Hij vertelde vanaf zijn prille jeugd eigenlijk in niemand geïnteresseerd te zijn geweest. ‘I was totally satisfied with myself,’ waarbij hij zich op de borst klopte. ‘I have never been really interested in other individuals.’ Hij benadrukte dat het meisje dat hij ooit adopteerde omdat haar ouders gescheiden waren, en de moeder zich geen raad met haar wist, hem 26.000 rand had gekost. Stel je voor dat ik ook maar één moment zou gaan berekenen in guldens en centen wat mijn vriendschap met Peter of Eduard, mij heeft gekost?

Vanavond zat ik bij de zee in mijn dagboek te schrijven toen ik een jonge militair met een zwarte baret in zijn eentje naar de zee zag staren. Ik hield hem in de gaten, volgde hem naar de winkelstraat en sprak hem aan. Nu ligt hij naast me in bed. Later meer.

[p. 195]

We spraken over leven en dood op onze autotrip en Hendrik zei volledig vrede te hebben te moeten sterven, wat me opnieuw grenzeloos verbaasde. ‘You have read,’ zei hij, ‘in the book on Gerard Croiset about the lights he saw around the dead. The lights come to fetch you. I almost long for the moment, not that I will drive myself into a brick-wall.’

3 mei 1987

David Kapp (18) kwam na een spaghettimaaltijd mee naar de kamer en plofte op bed. Ik ontknoopte de veters van zijn soldatenlaarzen en ontdeed hem van zijn uniform, waarna ik hem met inderhaast gekochte babyolie begon te masseren, zoals ik dit in New Delhi en Singapore zelf heb ondergaan. Hij vroeg me ook alles uit te trekken en ging op natuurlijke wijze tot wederactie over. We masturbeerden uiteindelijk samen. We keken vervolgens televisie en om 04:30 uur volgde een tweede complete ronde.

Ik vertelde Hendrik vanmorgen over David. ‘Zoiets is mij in 63 jaar nog nooit overkomen,’ riep hij uit. Maar hij heeft een platonisch vriendje van vijftien jaar.

We reden naar Stellenbosch waar ik bij hem thuis een afspraak had met Philip Nel, directeur van het Instituut van Sovjet Studies. Hij bleek zeer kritisch ten aanzien van de Nationale Partij. Heel Stellenbosch stond erover op zijn kop. ‘If we allow the Nats to muddle thru any further, that will guarantee the rise to power of the anc.’ Daarom zouden velen op Denis Worrall stemmen, de voormalige ambassadeur in Londen die naar de blanke oppositie is overgelopen. Ik noemde Worrall een verrader die zijn land en zijn minister op een belangrijk moment in de strijd de rug had toegekeerd. Ik was niet onder de indruk van professor Nel.

Ik nam het boemeltje terug van Stellenbosch naar Kaapstad. Het is vervelend om te zeggen, maar ik was eigenlijk blij dat er rijtuigen voor blankies waren. Hendrik haalde me af. We brachten een bezoek (met bonbons) aan Dies Jongens, een vriendin van mijn moeder die zeer, zeer hoog opgaf over tante Nien. Het greep mij aan, dit bezoek, waar Hendrik geen fluit van begreep ook al had hij het opgemerkt. Hij zette me af bij de Van Ketwich Verschuurs, waar Hendrik niet mee naartoe gaat, want hij vindt ze ‘afschuwelijk’, evenals tante Euske Klinkvan Ketwich in de dagen dat de hele familie op Waterhof woonde. Hij mijdt ze als de pest.

Christine van Ketwich werkte blijkbaar vroeger ook bij het Rode Kruis in een topfunctie, evenals oom Hans die (geloof

[p. 196]

ik) directeur-generaal was. Soms vergezelde Christine de koningin als hofdame. Koningin Juliana kon wel eens bij haar binnenlopen en vragen of zij nog een suggestie had voor een smakelijk toetje bij het avondeten. Ze waren het eens met de benadering van het koningschap door Beatrix. ‘Je bent een koningin of je bent het niet. Juliana maakte er nog al eens een potje van,’ aldus oom Hans. ‘Ja, tot ergernis van Bernhard,’ zei ik, wetende wat mejuffrouw Buringh Boekhoudt daarover had opgemerkt in de jaren dat zij Beatrix begeleidde. Bij zijn eerste bezoek aan paleis Soestdijk als functionaris van het Rode Kruis, stelde Juliana voor met de kinderen te gaan zwemmen. Hans probeerde er zich er zo tactisch mogelijk aan te onttrekken door er op te wijzen geen zwembroek te hebben meegebracht. De koningin toverde er vervolgens een tevoorschijn, waarschijnlijk een van de prins.

Hans is nu 83, heel slank en grijs, heeft drie jaar in een Jappenkamp heeft gezeten, maar reed me als de wiedeweerga door het verkeer naar het Ritz op Seapoint.

4 mei 1987

De tijd vliegt. Mijn rug is weer tot rust gekomen na de wat wilde nachten met David Kapp.

Luchthaven Malan

Heerlijk ochtendje met broer Hendrik. Mijn broer had besloten een speech af te steken omdat ik eerder tijdens mijn bezoek had gesproken over ‘fundamentele goodwill’ van zwarten voor blanken. ‘Wim, je moet gewoon begrijpen dat we hier in een jungle leven. Het woord “goodwill” is een anathema en een begrip dat niet bestaat. Hier op aarde is alleen “ill-will”. Goodwill is gereserveerd voor heaven. Wat hier op dit moment gebeurt, is dat er een overname aan de gang is, dat is alles. It is a question of naked power. Eat or be eaten. South-Africa is confronted with an all-out war of take-over power. We are simply seeing the laws of the jungle being applied.’ Ik vrees eigenlijk dat hij gelijk heeft.

Ook Hans van Ketwich zei iets dergelijks. ‘Wat je moet benadrukken, is dat Zuid-Afrika nu strijdt om democratie te behouden zonder verlies van democratische rechten voor etnische minderheden. West-Europa en Amerika vechten om een democratie die ze bezig zijn te verliezen. Hier wordt geknokt om de rechten voor alle minderheden.’ Helemaal duidelijk was het me niet, maar we waren al bij het hotel. Hij raadde af, zoals Cecile van Lennep had geadviseerd, om met ambassadeur

[p. 197]

Carsten te gaan spreken. ‘Dat dient geen enkel doel,’ zei hij. Hij heeft waarschijnlijk gelijk. Ze kunnen het op die ambassade niet zetten dat hun man achter tralies zit (Klaas de Jonge) en ik me vrij beweeg en probeer via positieve bijdragen de gemoederen te helpen kalmeren.

Bij thuiskomst in Hillbrow lag er een welkomstbriefje van Peter.²⁷¹

271 Zie bijlage 44.

5 mei 1987

Johannesburg

De zwarten moeten wel boos zijn. Het is ook een belachelijke situatie dat heel Afrika ‘vrije verkiezingen’ achter de kiezen heeft en hier is het nog steeds whites only business. Het is een anomalie. Ik zie de mensen op straat en je kunt ze niet kwalijk nemen dat ze woedend zijn. Het staat als een paal boven water dat zij deze eerstewereldeconomie niet zelf kunnen leiden, dus wat is de oplossing? Je kan niet anders dan sympathiseren met de zwarte meerderheid. Laat staan dat ze zo ruw uitgesloten blijven worden zoals nog steeds gebeurt.

Ben wel verbaasd dat Mangosuthu Buthelezi aan Denis Worrall een adhesiebetuiging heeft gezonden met zijn vertrek uit de np. ‘Black South Africans are eager for signs of hope,’ zei hij, ‘that there is a real ferment taking place in the np.’²⁷²

Business Day wijst erop dat het in de gelederen van de np, de regeringspartij, aan alle kanten rammelt. Prominenten uit het verleden als Louis Luyt, David de Villiers, Harald Pakendorf en Wimpie de Klerk²⁷³ keerden de np de rug toe, evenals Sampie Terreblanche van de Universiteit van Stellenbosch, de genoemde Dennis Worrall en ook Kurt von Schirnding. De scheurtjes van binnenuit het machtsblok nemen kennelijk gestadig toe.

Het is constant onrustig op de Universiteit van de Witwatersrand, meestal tussen extreem linkse studenten en extreem rechtse. De politie arresteerde 120 oproerkraaiers. Robbie Botha fotografeerde een politieman voor de Sowetan. Daar zou ik wel mee willen gaan fietsen.

Eén student, Alfred Kwele, kreeg achttien maanden voorwaardelijk omdat hij in het bezit was van een pamflet Umsebenzi van de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij (sacp).

272 The Citizen, 5 mei 1987.

273 De broer van F.W. de Klerk, de latere president.

[p. 198]

6 mei 1987

Ik was al om 08:15 uur op de Randse Universiteit en ging naar de coffeeshop waar het wemelde van de beauties. Je weet niet waar je het eerst moet kijken, bang om iets te missen. Het is verkiezingsdag. Bespottelijk dat in 1987 in zo'n groot gebied van Afrika alleen blanken mogen kiezen. De stad was desondanks volkomen rustig vanmorgen. Ik probeer me in te leven hoe zwarten zich vandaag moeten voelen. Ik zie een absolute beauty opstaan in een roze joggingbroek en een wit sweatshirt. Ik heb veel nagedacht over de relatie tussen Peter en Edwin en mijn botsing met Edwin gisteravond toen we alleen waren. De baas van een modellenbureau had gebeld en Peter voor een fiks bedrag een klus aangeboden, waarin hij voornamelijk zijn lijf moest tonen. Zijn onmiddellijk reactie was: geen sprake van. Maar na zuur kijken van Edwin, want een substantiële bijdrage van Peter voor hun gezamenlijke kosten was zeer welkom, doet Peter het toch en niet omdat hij het zo plezierig vindt, maar uitsluitend voor de poen. Er volgde een lange litanie van bezwaren tegen Peter, waarvan ik er desnoods een aantal kan onderschrijven maar als puntje bij paaltje komt verdedig ik Peter tegen wie dan ook en zeker tegen Edwin. Die jongen is charmant, intelligent, heeft een prachtige toneelstem, is misschien wel een geboren acteur maar an incurable chatterbox en hij kan aan de uitstraling en de verschijning van Peter in de verste verte niet tippen. Hij lijkt me op dit punt jaloers op Peter, is erg bezitterig en terwijl iedereen Peter mag vanwege zijn bescheiden optreden en intelligente reacties en gesprekken, kan je rustig stellen dat als ze ergens samen zijn, Edwin met man en macht probeert de aandacht op zich te vestigen. Maar de reacties vallen verreweg ten gunste van Peter uit. Maar goed, echt weten wat er tussen anderen speelt, doe je nooit, ook niet bij Peter.

Generaal Du Toit arriveerde een half uur te laat. We hadden dus maar een half uurtje over. Ik vertelde van mijn ontmoeting met David Stewart en Casper Venter en lanceerde mijn Oliver Stone-plan. Ik zei ook dat ik rondliep met de gedachte een boek te schrijven over de rassenproblemen in de vs in één jaar, om duidelijk te maken dat de situatie in Zuid Afrika - behoudens apartheidswetten - niet al te veel van sommige andere plekken op aarde verschilt. Hier was hij niet enthousiast over. Ik zet het natuurlijk toch door.²⁷⁴

Du Toit zei: ‘Er is nu genoeg gepraat. Actie is wenselijk.’ Hij

274 Apartheid USA 1988, verscheen in 1989 bij Perskor Publishers, Johannesburg.

[p. 199]

zou me aan een vriend introduceren. Tegen Pieter du Plessis had de generaal gezegd: ‘Doe jij nu niets meer, het komt in orde.’ En nu zei hij tegen mij: ‘Voor u vertrekt, zal ik u zeggen of het maken van een film kan of niet.’ Dus nog steeds vervelende onzekerheid. Het schijnt alleen maar te draaien om het geld.

Vervolgens een lang gesprek met professor Carl Nöffke, die in de grond van de zaak een ouwehoer is. Hij achtte het een mogelijkheid dat Oliver Stone een film zou maken van de Tweede Boerenoorlog. ‘Het was een der meest epische oorlogen uit de geschiedenis,’ zei hij. Britse edelen waren gewoon aan het hoofd van hun troepen te gaan en sneuvelden als eersten. ‘Met dit vermoorden van het Britse blauwe bloed, is de ondergang van het Britse imperium begonnen.’

Ik haastte me naar huis en ging met Peter een steak eten op het terras van het Holiday Inn in Sandton. Voorzichtig kaartte ik aan dat Edwin zich soms gekwetst voelde als Peter hem voorstelde als ‘een acteur’ en niet als ‘mijn vriend’. ‘Als je er nog eens met hem over spreekt,’ aldus Peet, ‘moet je hem er maar eens aan herinneren hoe ik me voelde toen we enkele maanden bij zijn ouders in Kaapstad doorbrachten en Edwin mij behandelde als a virtual stranger. Hij was soms zelfs bang om naar me te kijken ten overstaan van zijn ouders.’

7 mei 1987

De Nationale Partij met P.W. Botha won de verkiezing van blanke Zuid-Afrikanen.²⁷⁵

Ik stuurde een kaart aan Anatoly Gromyko.

275 The Citizen, 7 mei 1987.

[p. 200]

Ik wist niet dat de novib het United Democratic Front in Zuid-Afrika helpt financieren.

The New York Times bracht hulde aan Winnie Mandela voor haar oproep aan blanken om vooral niet te stemmen. ‘Zij was “wijs” met haar advies.’²⁷⁶



Eindelijk had ik een ontmoeting met de zwarte psychiater uit Soweto, Solly Rataemane in het all black General Hospital van Hillbrow. Terwijl ik op hem zat te wachten, probeerde ik in de cafetaria wat te gebruiken. Maar de blanke matrone die er de scepter zwaaide, zei dat daar alleen zwarten werden geserveerd, dus het ging mijn neus voorbij.

Ton Rebel verzorgde een re-entry visum voor Peter, waar ik hem erg dankbaar voor was. We kunnen nu dus ook naar Swaziland.

Solly Rataemane was jong, zag er goed uit en was erg aardig. Hij was tweemaal in de vs geweest, maar had er niet gestudeerd, zoals me was verteld. Op 1 januari gaat hij naar Groot-Brittannië om zich verder in kinderpsychiatrie te specialiseren. Het klikte meteen. Terwijl hij telefoneerde, gaf hij me zes pagina's notities die ik als interview met hem kon gebruiken. Hij is hoofd van de psychiatrische kliniek in Hillbrow. ‘I started it here,’ vertelde hij, ‘but I am not mentioned in hospital publications.’ Hoe kan dit in godsnaam? Ik mocht drie van de zes pagina's kopiëren. Hij zou een toekomstig interview voorbereiden.

Advertenties ondergaan veranderingen. Een advertentie voor kinderkleding van kledingketen ok, heeft een blank en een zwart meisje samen op een foto.

276 Business Day, 7 mei 1987, Simon Barber.

8 mei 1987

Holiday Inn, Ermelo

Solly was aardig maar leek niet zeker of hij me wel kon vertrouwen, wat me verwonderde. Toch denk ik er een vriend bij te hebben.

Peter en Edwin hadden een afscheidsdiner bereid. Dat is weer een positieve kant van Edwin, hij gunde ons kennelijk dit trip-

[p. 201]

je. Wel een zinnetje: ‘The longer we know each other, the more difficult the goodbye's become.’

We kwamen hier om 23:30 uur aan.

De Washingtonse ‘rode knop’ heeft haar vuile werk weer gedaan. De Democratische kandidaat voor het presidentschap, Gary Hart trekt zich terug uit de race nadat de Miami Herald had bekendgemaakt dat de gehuwde senator uit Colorado een gedeelte van het afgelopen weekeinde samen met de 29-jarige actrice en fotomodel Donna Rice had doorgebracht.²⁷⁷ The New York Times maakte het aldus op de voorpagina bekend:

Hart zou het moeten opnemen tegen de huidige vicepresident en oud-cia-directeur George Bush. De geheime diensten nemen geen risico. Ik kan me overigens nauwelijks voorstellen dat Hart een echte bedreiging voor Bush zou hebben gevormd.

277 The New York Times, 8 mei 1987.

9 mei 1987

Lugogo Sun Cabanas Hotel, Mbabane, Swaziland

Terwijl Peter een dutje deed, ben ik een paar uur door het Mlilwane Wildpark gereden. Het allerheerlijkste was dat ik maar twee auto's tegenkwam. Maar veel andere dieren dan springbokken en wilde zwijnen heb ik niet gezien. Er was ook een buitengewoon stil en mooi rustig meer waar ik van genoot.

De uitslag van de verkiezing is aldus: np kreeg 123 zetels, pfp 19 en de Conservatieve Partij 21. Gatsha Buthelezi zei ontsteld te zijn over de uitslag. ‘The np cannot deliver the goods it has promised to the white electorate. We must negotiate if we are going to avoid violence as the final arbiter of what should and should not be done.’ Het blad Sowetan hield een eigen verkiezing onder zwarten en van de 17.404 lezers van de krant kreeg Mandela 838 stemmen, Oliver Tambo 743, aartsbisschop Tutu 691 en de zittende president Botha 119.

Volgens Business Day hebben 630.000 werknemers en 500.000 zwarte scholieren en studenten in Witwatersrand gehoor gege-

[p. 202]

ven aan de oproep tot stayaway als protest tegen de geheel blanke verkiezing, zoals door Pretoria georganiseerd.²⁷⁸ Ook veel mijnen lagen plat. De treinen naar Johannesburg waren vrijwel leeg.

The Citizen brengt de uitslag als een triomf voor Pretoria. Het valt me tegen van die krant. Het is hoogstens een Pyrrusoverwinning. Business Day heeft het over ‘headless rulers’ en The Star schreef: ‘The “darkest age” in South African history has dawned with the landslide election victory of the National Party and the white shift to the Right, says the Archbishop of Capetown, Desmond Tutu.’ Het blad citeert ook Mangosuthu Buthelezi: ‘Even those of us who are committed to non-violence would rather die than accept the np's prescription of a sugar-coated apartheid pill.’ De udf van onder meer dominee Allan Boesak kwam er niet aan te pas. Dat is de club die vanuit Zweden en Nederland (via de novib zogenaamd) werd gesteund.

The Star publiceerde een foto van de gigantische villa die Winnie Mandela voor zichzelf laat bouwen in de wijk in Soweto, bekend als Beverley Hills.²⁷⁹

278 Business Day, 7 mei 1987.

279 The Star, 9 mei 1987.

10 mei 1987, Moederdag

Nelspruit

Vijf dagen geleden vroeg ik Peter om zijn moeder te schrijven. Hij schreef de enveloppe. Verder gebeurde er niets. Nu is het te laat. We arriveerden hier gisteren. Heerlijk hotel boven op een berg.

Gisteren begon afschuwelijk. Peter had zich opgedoft en was uitgegaan. Ik sliep tegen middernacht en zat om 07:00 uur aan het ontbijt te lezen en knippen van kranten. Om 09:45 uur wilde ik naar de kamer om een douche te nemen en te scheren, maar de deur was ferm op slot. Zoiets maakt me razend. Hij zei dat hij de deur op slot had gedaan omdat een schoonmaakster had willen binnenkomen. ‘With your dirty mind, you think I did it deliberately.’ Hierdoor ontstond een afschuwelijke scène, die me herinnerde aan de donkerste dagen van onze ontmoeting twintig jaar geleden. Het heeft me zo diep verdrietig gemaakt dat het geen zin heeft te proberen dit incident te beschrijven. Ik wil de krankzinnige beschuldigingen die we naar elkaars hoofd gooiden niet opschrijven, noch ooit meer overdenken. Ik kreeg zo'n rugpijn van alles dat het nodig was een arts te raadplegen. Ik weet dat die pijn de nacht met David

[p. 203]

Kapp begon, maar het was nu ondragelijk. We reden naar een kliniek in de buurt van het paleis en ene dokter Kelly schreef me drie verschillende pillen voor, driemaal daags in te nemen. Ik zie dat Hans van den Broek in een reactie op de overwinning van de np heeft gezegd dat ‘President P.W. Botha consolidated unprecedented power, and the eec should act positively to help him bring about long-promised reform.’ Dat valt me mee.²⁸⁰

De rijke inwoners (blank) van Nelspruit beschouwen brunch in dit hotel op zondag blijkbaar het uitje van de week. Deze Transvaler Boeren zien zwarten kennelijk nog steeds als under class, wat ze ook zijn, maar juist wanneer je er zelf immers niet toe behoort, vereist een minimum aan beschaving de zwarte bedienden als mensen te behandelen. Maar hier is dat niet het geval. Men kijkt het personeel dat bestellingen komt opnemen niet eens aan. Dit zal de polarisatie tussen de bevolkingsgroepen alleen maar verder doen toenemen, wat verzoening als uiteindelijke oplossing onmogelijker maakt. We lunchten en genoten van het heerlijke eten en waren weer normaal tegen elkaar.

280 The Star, 9 mei 1987.

11 mei 1987

Johannesburg

Ik bewaarde twee postzegels. Vlinders blijven mijn favoriet.

Ook gisteren in de namiddag botsten we opnieuw over iets stoms als de vraag hoe laat het was. Toch reden we via ons geliefde Sabie terug naar huis. Het gebeurde bewijst andermaal dat ik gelijk heb om alleen te blijven en alleen te leven, omdat ik gewoonweg ongeschikt ben voor een abonnement op een persoon.

Randse Afrikaanse Universiteit, 09:50 uur

Er wachtte gisteren een lieve brief van Eduard in Hillbrow. Zijn laatste zin: ‘Als je afspraken maakt, denk eraan: op papier!’

[p. 204]

Ik zag hier weer een stuk in de cafetaria, waarschijnlijk de lekkerste van allemaal, lichte broek, kaki hemd met opgerolde mouwen, donkerblond en een sensationeel lijf, brede schouders, ernstig, alleen en op zichzelf.

Time noemt de uitslag van de verkiezingen ‘a roar for apartheid’ en ‘a dangerous swing to the right of white voters.’²⁸¹ Twee miljoen blanke stemgerechtigden hebben de np een driekwart meerderheid van 166 zetels in het parlement gegeven. In Transvaal behaalden de Conservatieven (cp) het verontrustende aantal van 22 zetels. De leider van deze partij, Andries Treurnicht was in de wolken. Toch zijn het angststuiptrekkingen van een stervende dinosaurus.

Gatsha Buthelezi heeft gezegd dat de mogelijkheid van een militaire junta in dit ‘devil's hour of glory’ van rechts niet uitgesloten moet worden. ‘Whites have increased the anger of moderate blacks by rejecting an opportunity to break South Africa's spiral of violence.’ Buthelezi beklaagde zich dat blanken nog altijd niets hadden geleerd van het feit dat een ‘tricameral parliament’ de zwarten in het land alleen maar onhandelbaarder had gemaakt.

Peter heeft toch nog een expresbrief voor Moederdag naar Tilburg gezonden.

The Citizen becommentarieert het succes van van Treurnichts cp. Hij kreeg 547.559 blanke stemmen, oftewel 26,62 procent van het totaal. De Herstigte Nasionale Partij van Jaap Marais kreeg 2,9 procent van de stemmen, dus ultrarechts behaalde bijna 30 procent.²⁸² Dat is dus een belangrijk deel van de blanke bevolking waar vooral de ‘verlichte Afrikaners’ in de np tegenop zullen moeten boksen.²⁸³ De hnp wil Zuid-Afrika opgedeeld zien, zoals Zwitserland met een Duits, Frans en Italiaans gedeelte. Ze vergeten daarbij dat het in Zwitserland om één etnische groep gaat, blanken van ongeveer hetzelfde niveau van welvaart en ontwikkeling.

Toen Mike Rantho de Rachmaninoff-platen uit Rusland kwam ophalen zei hij dat ook hij de dag van de verkiezing thuis was gebleven, daartoe aangespoord door zwarte verzetsmensen die de deuren langs waren gegaan om erop toe te zien dat de boycot zou werken. Onze eigen gedienstige, Gladys uit Soweto, bleef ook weg. Rantho bevestigde haar verklaring dat veel zwarten uit angst voor het verzet en mogelijke represailles thuis waren gebleven. Zijn zoon volgt een bijzondere school.

281 Time, 18 mei 1987.

282 The Citizen, 11 mei 1987.

283 Het was F.W. de Klerk die de uitdaging zou aannemen.

[p. 205]

Mike heeft constant zorgen om de veiligheid van de jongen. Hij zei dat P.W. Botha helemaal niet wil hervormen en dat zijn land nu ‘the dark ages’ binnengaat.

Ik wachtte vergeefs op Solly Rataemane, maar we hebben nu telefonisch een nieuwe afspraak gemaakt. Hij denkt, geloof ik, nog steeds dat ik een spion voor Pretoria ben. Ik ben een spion voor mezelf. Ik liet echter wel een briefje achter dat ik het weinig elegant van hem vond om mij anderhalf uur te laten wachten en vervolgens in rook op te gaan.

12 mei 1987

Holiday Inn, Pretoria

Werkloosheid onder de zwarte bevolking bedraagt 18,1 procent, aldus Business Day vanmorgen. Althans onder de 4,96 miljoen zwarten die ‘economically active’ zijn. Van de zwarte beroepsbevolking tussen de 15 en 34 jaar is 71,9 procent zonder werk, wat een rampzalig hoog cijfer is.²⁸⁴

Vanmorgen werd ik door Casper Venter op het Information Bureau met open armen ontvangen. Hij had wel 25 boeken geselecteerd over de Boerenoorlog. Hij stelde voor dat de bekende miljonair van hotels en andere zaken, Sol Kerzner zou optreden als gastheer wanneer Oliver Stone naar Zuid-Afika zou komen. Peter heeft in een theatershow opgetreden met Kerzners voormalige echtgenote, de filmster Anneline Kriel. Ik zei dat ik Kerzner zelf wilde spreken voor ik het project bij Oliver aankaart, maar de man is in het buitenland. Casper belde meteen naar diens kantoor.

Een jonge arts in Durban, de Indiër Vijay Ramlakan, knokte in het King Edward viii Hospital een aantal jaar tegen de rampzalige toestanden in het ziekenhuis dat hij in de armen van het anc werd gedreven en onlangs tot twaalf jaar gevangenisstraf werd veroordeeld.

Tijdens zijn rechtszaak benadrukte de arts dat blanken in Zuid-Afrika leden aan kwalen als gevolg van overdaad en ‘an inactive lifestyle’ terwijl zwarten het slachtoffer waren van ‘poverty, lack of sanitation,

284 Business Day, 12 mei 1987.

[p. 206]

housing and food’. Van de duizend nieuw geboren zwarte kinderen, overleden in Zuid-Afrika 282 als gevolg hiervan voor hun eerste verjaardag. Onder de blanke bevolking was dit cijfer 6 op de 1.000. Al was bovengenoemd ziekenhuis het tweede grootste hospitaal op het zuidelijk halfrond, er heersten onacceptabele toestanden. ‘There are often three patients to one bed and seriously ill patients have to sleep between or under beds,’ aldus Ramlakan voor zijn rechters. Tien kilometer verderop lag het Addington Hospital voor blanken, waar een aantal afdelingen (en dus bedden) waren gesloten door gebrek aan patiënten. Het systeem van apartheid botste met zijn plichten als arts. Hij werd opstandig en nu is hij opgesloten voor twaalf jaar. Alleen het beroerde is dat Ramlakan er ten onrechte vanuit lijkt te gaan dat indien het anc aan de macht zal komen, er veel zal veranderen in de deplorabele situatie voor zieke zwarten in Zuid-Afrika. De blanken brengen het geld via de belastingen op om de ziekenhuizen te betalen, want de zwarte meerderheid weet feitelijk niet wat het woord ‘belasting’ betekent. Ze gaan er bijvoorbeeld vanuit dat licht en water gratis is.

Vanmiddag heb ik eindelijk psychiater Solly Rataemane uit Soweto 45 minuten geïnterviewd. Een gedeelte van ons gesprek heb ik op de band opgenomen.²⁸⁵ We hadden een intens contact. Ik koester warme gevoelens voor hem. Er zijn drie zwarte psychiaters in Zuid-Afrika, twee in Johannesburg en één in Pretoria. Hij had samen met Vijay Ramlakan gestudeerd en was diep geschokt over diens veroordeling: ‘He is one of the finest doctors in this country with one of the finest minds.’ Hij was ervan overtuigd dat het artikel in de Weekly Mail maar een gedeelte van het werkelijke verhaal over deze arts vertelde. Solly aarzelt om met de pers te spreken. Het maakt hem bang voor mogelijke repercussies. ‘As scientists, we want to maintain freedom of movement, be able to attend international conferences and I want to be free to learn. The Government could clamp down on us and even detain us at will.’

Ik legde uit niet op een sensationele kop in de krant (of een boek) uit te zijn, maar dat ik in Zuid-Afrika was met het primaire doel bruggen te bouwen tussen de mensen hier en de rest van de wereld, zeker richting Nederland. Hij gaf toe dat ik de eerste buitenlandse journalist was die hem had benaderd

285 Het ontbreekt mij aan tijd om de bijbehorende bandopname op de zolder van Westerkade 3D te gaan opgraven, te beluisteren en hier weer te geven. Helaas. Redactie: raadpleeg Beeld en Geluid: LA 315, Lot 1, item 228. ACC, datum 12 05 1987, content Solly Rataemane.

[p. 207]

voor een gesprek. ‘I once did write an article for the Sowetan,’ vertelde hij, ‘but the foreigners perhaps don't read it.’ Ik maakte duidelijk de krant niet alleen dagelijks te lezen, maar dat ik me had verwonderd en geërgerd aan Afrikaners die het blad niet in huis wensten te hebben. Niet alleen verklaren Afrikaners je voor gek als je eens in Soweto poolshoogte bent gaan nemen, ze zijn er zelf nooit geweest, mijden de plek als de pest en bannen het bestaan ervan uit hun gedachten.

13 mei 1987

John Wilson, de baas van Shell in Zuid-Afrika heeft de regering scherp bekritiseerd voor het recente politie-optreden tegen cosatu, waar ik toevalligerwijs ooggetuige van was. ‘We must come to our senses before it is too late,’ aldus Wilson. ‘It is likely to fuel the bitterness and growing polarization between capital and labor.’ Hij heeft volkomen gelijk.

Ik haastte me naar de sabc voor een interview. Wat bleek, was dat Hans Urtel van de radio-afdeling vier minuten beschikbaar had, maar er was geen televisie-optreden gepland. Ik ben vertrokken met de mededeling dat vier minuten onvoldoende waren. Wat me steeds weer opvalt, is hoe ongeciviliseerd en ruw Afrikaners eigenlijk zijn.

14 mei 1987

Vanmorgen ontmoette ik Theo Vorster, pr-manager van Sasol, een soort Zuid-Afrikaanse Shell. Ze maken bijvoorbeeld olie uit steenkool. Ik probeerde zijn gigantische bedrijf te interesseren financieel mee te doen aan een eventueel door Oliver Stone te maken film in Zuid-Afrika. Ook hij achtte het geboden dat Satour mij een ticket zou geven om in Hollywood de zaak met Oliver aan te kaarten.

Winnie Mandela vertelde in de Sowetan dat zij tijdens een bezoek aan haar in aanbouw zijnde ‘paleis’ in Soweto plotseling door twee mannen met mutsen over hun hoofden werd geconfronteerd, die geweren op haar richtten. Toen zij haar herkenden, renden ze weg.²⁸⁶ Burgemeester Nelson Botile van Soweto had gezegd dat mevrouw Mandela haar gas en elektriciteit had betaald, maar dit werd door haarzelf in de krant ontkend. Niet betalen is een vorm van zwart verzet namelijk.

Ik sprak enkele uren met brigadier-generaal Koos van Rensburg, die in Pretoria het persbureau Elite leidt. Hij is een vriend van generaal Hein du Toit. Aardige man, maar er kwam verder

286 Sowetan, 13 mei 1987.

[p. 208]

niets uit. Het enige wat hij wilde toezeggen, was dat hij zou onderzoeken waar fondsen geworven zouden kunnen worden om een film te maken.

15 mei 1987

Holiday Inn, Pretoria

Peter is mee en geniet van het zwembad. We logeren als altijd in Holiday Inn.

De aartsbisschop van Canterbury, Robert Runcie, heeft opgeroepen tot gerichte acties tegen Zuid-Afrika, zoals in de sectoren van de goudhandel en banken. De stakker weet kennelijk niet waar hij het over heeft, in tegenstelling tot de mijnheer van de Shell.

De New Nation wijdt enkele pagina's aan de South African Council of Churches, geleid door dominee Frank Chikane en de kameraden Beyers Naudé, Desmond Tutu en Allan Boesak. Het is me het groepje wel.

Ik denk dat de meeste journalisten stevig leunen op een set waarden en ideologieën. Ze slepen deze ‘bagage’ mee waar ze gaan en staan. Wim Klinkenberg bijvoorbeeld. Wanneer ik naar Moskou ga, stel ik me erop in me niet te laten leiden door de bagage van negatieve gevoelens jegens het communisme, waar ik sinds De Horst aan ben blootgesteld, inbegrepen wat mijn eigen Russische familieleden onder bijvoorbeeld Lenin en Stalin is overkomen. Het heeft geen enkele zin als journalist naar Zuid-Afrika te reizen en als een spoorzoeker te proberen meegebrachte vooroordelen bevestigd te krijgen. Eén zo'n vooroordeel is dat alle mensen gelijk zouden zijn, ongeacht ras, afkomst en input, wat onzin is. Apartheid is een onding, zeker voor mij als Nederlander. In Nederland hebben we er geen begrip voor, hoewel met de ongebreidelde toestroom van vluchtelingen en opportunisten uit andere oorden de raciale status quo wel verandert. Wie in Zuid-Afrika komt, moet eerst begrijpen waar de politiek van apartheid uit is voortgekomen, wat de wortels ervan zijn geweest en tot welk punt deze apartheid het land in 1987 heeft gedreven. Iedere à priori positie is voor een journalist ongepast.

Van Rensburg heeft snel gehandeld.

Om 10:00 uur komt deze vooraanstaand filmer me al ophalen voor een gesprek. Daar kan veel van afhangen.

Het liep anders. Zijn dochter Erika kwam en reed me naar het kantoor

[p. 209]

van haar vader in Sunnyside, een buitenwijk van Pretoria. Jans bleek een geweldige vent. Ik gaf hem een overzicht van wat ik tot dusver in zijn land had gedaan. Daarna zette ik uiteen wat ik met Oliver Stone zou willen doen en dat ik daarvoor een ticket naar Hollywood nodig had plus 5.000 dollar onkostenvergoeding. Hij vertelde met een Frans televisieteam samen te werken aan een film over Zuid-Afrikaanse witch doctors. Een ander project was een film die heette: The Lion that ate Spaghetti. Peter zei later: ‘Die film klinkt niet bepaald aantrekkelijk voor mij. De titel trekt me niet naar de bioscoop om de film te zien. Jou wel?’ Toch geloof ik dat mijn filmplannen via deze man gerealiseerd zullen kunnen worden.²⁸⁷

287 Jaren later zou ik ontdekken dat deze man voor de militaire inlichtingendienst werkte.

16 mei 1987

Johannesburg

Er zijn spanningen tussen Peter en de moeder van Edwin. Gisteren had Peter een heel diner bereid. Toen Edwin met zijn ouders uit Pretoria terugkwam, hadden ze al gegeten. Vanmorgen wilde mevrouw Van Wijk koffie van gisteren opwarmen, waar Peter niet over piekert. Hij vindt dat zij zich niet moet bemoeien met de gang van zaken in huis. Er zitten bij de moeder dezelfde addertjes onder het gras als bij haar enige zoon, Edwin, de vriend van Peter.

Ik zocht en vond Indaba My Children, van Vusamazulu Mutwa. Het is het verhaal, of de vele verhalen, die ouderen aan kinderen vertellen en eigenlijk vat dit boek de tribale geschiedenis, legenden, gebruiken en religieuze overtuigingen van de autochtone bevolking samen. Het boek verklaart veel over hoe het brein van een zwarte functioneert. Vergelijkbaar wellicht met de sprookjes uit het Westen waar blanke kinderen van jongs af aan mee worden opgezadeld.²⁸⁸

The Citizen is van mening dat ‘the sweeping victory’ voor de Nationale Partij te wijten is aan de opgelegde sancties van overzee, waardoor ook de cp steeg tot een ‘force to reckon with’. Iets dergelijks schijnt in 1977 te zijn gebeurd, toen vicepresident Walter Mondale Zuid-Afrika opriep tot one man one vote. De sancties hebben Afrikaners niet handelbaarder gemaakt, maar juist de andere kant opgedreven. Dit land zegt tegen de wereld: ‘Stop telling us what we should do. We don't need your advice, we don't need your interference, and we spurn your pressures. We are going to do what we have to do,

288 Vusamazulu Mutwa, Indaba My Children, Kahn & Averill, Londen, 1985.

[p. 210]

in our own way and for our own reasons. So stop bugging us.’²⁸⁹

Time vroeg zich af hoe het staat met ons ethisch besef.²⁹⁰ Eigenlijk handelt deze reportage over hetzelfde thema als mijn boekje Zaken doen. ‘Hypocrisy, betrayal and greed unsettle the nation's soul.’ Openlijk wordt de vraag gesteld hoe dit komt en wat er tegen te doen is. Geen hond is meer te vertrouwen. Oliver North (Iran-gate), Robert McFarlane (Witte Huis), Michael Deaver (Witte Huis), Ivan Boesky (Wall Street schandaal), Gary Hart (kandidaat Witte Huis betrapt op buitenechtelijke affaire), Clayton Lonetree (de marinier die in Moskou de kgb binnenliet op de ambassade), Jim and Tammy Bakker (oplichters en evangelisten), misschien zelfs Edwin Meese de minister van Justitie en Reagan zelf. Socioloog David Riesman van Harvard noemt het ‘a transition mentality’, wat zou kunnen betekenen dat het allemaal nog veel erger kan worden. Meer dan honderd medewerkers van Ronald Reagan worden reeds op verdenking van corruptie onderzocht. Washington wordt een steeds grotere onbetrouwbare bende en het zal alleen maar erger worden. In West-Duitsland is het al zover dat Michail Gorbatsjov populairder is dan Reagan. Idioot, want ze zijn geen van beide koosjer.

289 The Citizen, 15 mei 1987, redactioneel.

290 Time, 25 mei 1987.

17 mei 1987

Anthony Lewis noemt de wijze waarop de Amerikaanse pers op de loer heeft gelegen om presidentskandidaat Gary Hart erbij te lappen via ‘stakeout journalism’ een voor de pers weinig verheffende vertoning.²⁹¹ Op die manier durft niemand zich meer kandidaat te stellen voor openbare functies. Iedereen heeft toch wel eens iets gedaan wat niet door de beugel kon? William Safire sprak in The New York Times over ‘keyhole journalism’.²⁹² Hij schreef: ‘Every normal person has something intimate to hide.’ Hij sprak over ‘vicious new rules’ onder journalisten om de meest intieme details te publiceren waardoor vrijwel niemand meer veilig is.

Had een nachtmerrie van formaat. Ik droomde dat ik op een eiland was en door twee oude dames in een bos werd gelokt. Toen ze bedreigend werden, heb ik ze in hun auto de afgrond in geduwd. Hierna was ik nergens meer veilig. Overal waar ik ging wachtten moordcommando's, zelfs op Amerbos. Ik her-

291 The New York Times, 5 mei 1987.

292 The New York Times, 11 mei 1987.

[p. 211]

inner me verder niets meer en zelfs dit kostte me veel moeite.²⁹³

Hoe meer ik over deze uithoek van de wereld nadenk, hoe meer ik geneigd ben van mening te zijn dat dit deel van Afrika onder blanke leiding zou moeten blijven. De Sovjets - die zelf enorme racisten zijn, vraag het iedere Afrikaan of Aziaat die in Moskou verblijft - poseren als vrienden van de zwarten, terwijl het ware motief slechts is problemen te veroorzaken voor het Westen. Natuurlijk proberen ze hun fucking marxistisch-leninistische Lebensraum uit te breiden. Maar overal waar communisten neerstrijken, valt binnen de kortste keren de zaak in puin. Ondanks de tekortkomingen en sociale onrechtvaardigheid van het zogenaamde kapitalistische systeem is dat toch de enige manier om landen weer op poten te krijgen. Helaas, want als het communisme werd uitgevoerd zoals het is ontworpen en bedoeld, zou het een onvergelijkelijk meer rechtvaardiger resultaat kunnen opleveren voor ‘alle’ mensen. Voor ons was de ussr een ramp, maar materieel kreeg de bevolking van de Sovjet Unie door communisme over de hele linie een menswaardig bestaan. Dit ten koste van de zogenaamde vrijheid van gedachten, informatie en creativiteit welke in het Westen onbeteugelde nieuwe hoogten heeft bereikt. Intussen heeft de ussr vanuit Bajkonoer in Kazachstan de Energia gelanceerd ‘the world's most powerful rocket, capable of putting a 100-ton space shuttle in orbit,’ aldus The New York Times.²⁹⁴

De voorpagina van The Sunday Star noemt de lange lijst van nieuwste Zuid-Afrikaans miljonairs, naast een overzicht van de inkomens van de bazen van de grootste bedrijven. Je zou mo-

293 Welke film heb ik gezien? Was de droom geïnspireerd door de sabotage vanuit Den Haag?

294 The New York Times, 16 mei 1987, Felicity Barringer.

[p. 212]

gen verwachten dat de superrijken, die fortuinen opbouwen die in geen enkele redelijke verhouding tot hun behoeften staan, zichzelf vrijwillig beperkingen zouden opleggen om de koek geleidelijker en eerlijker te verdelen. Wie heeft een jaarinkomen van tien miljoen dollar nodig? Had Gerrit Jeelof van Philips niet een inkomen van negen ton of een miljoen? Who needs it? In dit opzicht respecteer ik Hendrik die 25 jaar erg hard werkte, alles van de hand deed en vervolgens bescheiden - haast primitief - is gaan leven terwijl hij veel andere mensen bleef helpen.

Ik denk dat wat in het klein moet gebeuren, ook op wereldwijde schaal noodzakelijk is. Namelijk dat de rijke landen met gigantische overschotten veel meer bereid moeten zijn om van overdaad af te zien en vrijwillig hun overvloed met minderbedeelden moeten delen. Op dit moment geven de rijke landen aalmoezen aan de arme broeders in de derde wereld om hun geweten af te kopen (als ze een geweten hebben overgehouden). Ik zou zonder meer Amerbos bereid zijn op te geven en verruilen voor een comfortabele eenpersoons flat. Ik heb in mijn eentje geen vijf kamers en twee badkamers nodig.

Ik had een uitgebreide lunch met Nijenrode-klasgenoot Vic Vernède en zijn vrouw Margriet de Kock, zijn dochter Martina, zijn zoon Scipio en diens vrouw Bridgid Rusell, in de tuin van hun huis in Randburg. Vic vond de grootste vergissing van Den Haag dat het cultureel verdrag met Zuid-Afrika had opgezegd, waardoor ook geen studentenuitwisselingen meer plaats konden hebben.

Bij thuiskomst in Hillbrow was er vlakbij ons flatgebouw een schietpartij tussen zwarten geweest. Er lagen drie dode mannen in een grote plas bloed op straat, terwijl er ook gewonden waren. De Group Areas Act had een duidelijk doel, namelijk de blanke bevolking te vrijwaren van dit soort toestanden. De schietpartij bewijst eigenlijk dat het gewld nu door bewoners van Soweto naar de straten van Johannesburg wordt verplaatst.

18 mei 1987

Hillbrow

[p. 213]

Dat prijkt op de voorpagina van The Star. Ook de altijd waakzame Amerikanen zouden zich hierover ernstige zorgen hierover. Ik begrijp daar niets van. Ik ben volkomen vrij te gaan en te staan waar ik wil en te ontmoeten wie mij goeddunkt. Er wordt me geen strobreed in de weg gelegd en eruit gesmeten worden is niet aan de orde. Ze weten gewoon dat ik hier niet naartoe ben gekomen om wat mis is, of wat wij in het hoge noorden als mis beschouwen, te accentueren als om te bewijzen hoe geweldig we het bij het rechte eind hebben om Klaas de Jonge het land in te zenden met kleefmijnen om blanke boeren op te blazen. Waarom gebeurt hier wat er gebeurt?

In 1959 las ik Hope for South Africa van Alan Paton.²⁹⁵ In die dagen werd de bevolking nog geschat op 3 miljoen blanken en 11 miljoen ‘non-white people’. Nu is het 5 tegen 38 miljoen. Vandaag schrijft The Sowetan dat Paton nu van mening was dat Gatsha Buthelezi ‘the best statesman was the country had at the moment and one of the few politicians able to lead the country out of the political logjam. I have an extremely high opinion of him,’ aldus de schrijver. ‘He is one of the most powerful figures on the political stage, fluent, extremely knowledgeable and impossible to buy. He will only sit down and talk to P.W. Botha if Nelson Mandela is released and our future depends on the relationship between these two men.’ Mijn indruk na wat ik van Buthelezi gezien en gelezen heb, is dezelfde. Het diepgaande verschil tussen hen is dat Buthelezi voor de voortzetting van een vrijemarkteconomie is terwijl Mandela tot over zijn oren in de communistische ‘val’ is verstrikt.

295 Alan Paton, Hope for South Africa, Frederick A. Praeger, New York, 1959.

[p. 214]

Winnie Mandela heeft in de Pollsmoor Prison een gesprek gehad met Mandela en Walter Sisulu. Het onderwerp was de hurencrisis in Soweto, waar de zwarte bevolking weigert ‘rents and utilities’ te betalen uit protest tegen de apartheid. Burgemeester Botile van Soweto houdt vol dat Winnie alles heeft betaald en dus niet uit haar huis gezet zal worden. Zij ontkent dit. Die dame is een onruststoker met waarschijnlijk ook een gebrek aan verstand.

Frontline heeft Winnie op de omslag.²⁹⁶ Onder de kop the new royalty, schrijft Nomavenda Mathiane, een journaliste uit Soweto, dat er de nodige verhalen de ronde doen over de activiteiten en het gedrag van leden van de Mandela Football Club, die schijnt te fungeren als een beschermingsbrigade voor deze ‘Mother of the Nation’.

Het artikel over Michail Gorbatsjov in Newsweek begint met zijn woorden: ‘I believe deeply in what we have begun. I believe deeply. And if I were told that we must stop the process of restructuring, I would never agree. For me, there is no other way.’²⁹⁷ Hij zal doorgaan met perestrojka (hervorming), glasnost (openheid) en demokratizatsiya (democratizering). Gorbatsjov schijnt nog allerminst vast in het zadel te zitten met zijn hervormingsrage, waar ik met Wim Klinkenberg al hopeloos over van mening verschil. Wim ziet Gorbatsjov als een reddende engel, terwijl ik denk dat hij een ramp voor de ussr zal blijken te zijn.²⁹⁸

Vooral Egor Ligachev, de tweede hoogste functionaris in de cpsu en partij-ideoloog, schijnt wel bereid te zijn economische hervormingen door te voeren maar politieke hervormingen zouden rustiger, meer weloverwogen en beperkter dan nu moeten worden bijgeslepen. Ook het staatshoofd Andrei Gromyko, Vladimir Scherbatsky (Oekraïne), premier Nikolai Ryzhkov en Heydar Aliyev zijn van mening dat Gorbatsjov te hard van stapel loopt. Ik heb steeds, sinds dit experiment begon, mijn hart vastgehouden. De ussr is in een zeer onstabiele situatie terecht gekomen.

296 Frontline, april 1987.

297 Newsweek, 25 mei 1987.

298 Onze gezamenlijke vriendin Marina van der Heijden woonde dit twistgesprek bij.

19 mei 1987

Twintig jaar geleden ontmoette ik Peter in Amsterdam. Het lijkt gisteren en het lijkt heel lang geleden. Hij is totaal een deel van mijn leven geworden.

P.W. Botha opent vandaag het parlement dat als gevolg van de

[p. 215]

verkiezingen een nieuwe samenstelling heeft. The Citizen wijdde er een pagina aan.²⁹⁹

Ik lunchte met Solly Rataemane bij Papa Dante in Hillbrow. Ook Hein du Toit arriveerde, omdat ik deze jonge psychiater aan een belangrijk contact wilde helpen, voor het geval er ooit moeilijkheden met het regime zouden zijn. Solly ging perfect om met de situatie. De generaal eveneens. Het klikte meteen tussen hen. Solly vertelde dat Zuid-Afrika 270 blanke psychiaters had, tien tot vijftien Indiërs en een kleurling. Naar zijn mening was er nog steeds geen relevante studie gemaakt over ‘stress related problems for blacks.’ Er was ook geen vergelijkende studie voorhanden van ‘stress for whites compared to stress for blacks.’

Generaal Du Toit wilde weten of zwarte wetenschappers zich geremd voelden door radicale studenten. Solly antwoordde dat dit inderdaad een rol speelde. Omdat ik hem had voorgesteld een serie interviews met zwarte professoren van verschillende disciplines te maken en misschien te bundelen, zei hij grote moeite te hebben om collega's te overtuigen aan dit project mee te doen. Wat me verbaasde, maar dat is weer die ruwe kant van de Afrikaner, was dat Du Toit onomwonden aan Solly vroeg of hij ooit in aanraking met de politie was geweest. Volkomen open antwoordde hij: ‘Ja, één keer in 1977.’ Hij werd toen van iets verdacht waar hij niets mee te maken had. Nadien had hij reizen naar de vs, Denemarken en andere landen gemaakt.

Solly is blijkbaar een Zoeloe, en behalve Engels spreekt hij de Bantoetalen Zoeloe en Xhosa.³⁰⁰ Hij gaf een uiteenzetting over de problemen om patiënten van andere stammen via een tolk te moeten behandelen. ‘You ask a question and there follows a five minute conversation, after which the interpreter says: “The answer is no”.’ Rataemane beklaagde zich er eveneens over dat het gigantische Baragwanath Hospital in Soweto geen psychiatrische kliniek had.

De lunch was uitgelopen. Ik spoedde me naar de Rand University voor een gesprek met professor Nöffke. Hij wees erop dat Richard Nixon in zijn boek The Real War, de oorlog in het Nabije Oosten had vergeleken met het interne conflict in Zuid-Afrika tussen zwart en blank.³⁰¹ Nöffke zou Nixon voor een bezoek in Zuid-Afrika willen ontvangen. Ik antwoordde dat ik eigenlijk in los-vast verband, onbezoldigd research-fellow

299 The Citizen, 20 mei 1987.

300 Vrijwel alle inwoners van Zuid-Afrika zijn twee- of meertalig.

301 Richard Nixon, The Real War, Warner Books, New York, 1980.

[p. 216]

zou willen zijn van het usa Instituut aan Rand om een vlag te hebben waaronder ik me in Zuid-Afrika zou kunnen bewegen. Hier had hij geen bezwaar tegen. Hij gaf me een nummer van het voortreffelijk uitgegeven tijdschrift van zijn instituut. Ik spoedde me terug naar Hillbrow waar ik Peter in de keuken hoorde zingen. Hij was bezig een vismaal te bereiden ‘want het was tenslotte een speciale dag.’³⁰² Om die reden schreef ik ook naar zijn moeder, omdat hij er zelf niet aan toekomt.

302 We kenden elkaar op 19 mei 1987 twintig jaar.

20 mei 1987

Een Mirage van de Iraakse luchtmacht heeft een Exocet-raket op het Amerikaanse fregat Stark, die in open zee lag, afgevuurd waardoor 28 Amerikaanse matrozen werden gedood. President Saddam Hoessein zond Ronald Reagan een telegram dat hij het ongelukkige incident betreurde en hoopte dat de betrekkingen tussen beide landen er niet onder zouden leiden.

Gunnar Myrdal is overleden. Ik herinner me hem uitstekend, evenals zijn vrouw, die vorig jaar overleed.

Bemoeiziek Den Haag heeft bij monde van Hans van den Broek de eeg-landen gevraagd de boycot van investeringen in Zuid-Afrika, plus beperkte sancties, te doen volgen door een ‘advies’ hoe Afrikaners in de toekomst naar oplossingen zouden moeten zoeken.

Ik gaf een exposé over hoe ik over mijn werk in Zuid-Afrika denk en hoe ik het aanpak, voor acht studenten van Du Toit aan de Randse Universiteit. Aardige, belangstellende groep. Du Toit zei dat het uitstekend was gegaan. Hij overhandigde me een envelop met een cheque voor honderd rand. Hij zei ook dat Jans Rautenbach ‘the best deal’ was die hij voor me had kunnen vinden om een film te maken.

Ik voelde dat ik Eduard moest bellen. Ik kreeg hem te pakken. Hij bleek van streek, want er was borstkanker ontdekt bij zijn moeder.

21 mei 1987

The Sowetan kondigt de doodstraf aan voor een necklace-moord.³⁰³ Overzee wordt natuurlijk weer schande geroepen en Pretoria terroriseert die arme zwarten.

Business Day wijdt een groot artikel aan de leider van de conservatieven (cp) Andries Treurnicht, die in het parlement heeft gezegd dat indien zijn club het voor het zeggen had, er ‘a white fatherland of powersharing’ zou komen. Hij achtte het

303 The Sowetan, 21 mei 1987.

[p. 217]

onmogelijk ‘a non racial society for the whole of South Africa’ in het leven te roepen. Er moest een ‘free white nation’ komen met een eigen regering. Ik ben ervan overtuigd dat een op de drie blanken in dit land het met deze inzichten hartgrondig eens is. Treurnicht waarschuwde als een roepende in de woestijn dat de hervormingsplannen van de Nationale Partij zouden leiden tot afstand van macht aan de zwarte meerderheid in het land, met alle gevolgen van dien. Wanneer je je werkelijk inleeft in het voelen en denken van deze Afrikaners, zijn ze uitstekend te begrijpen. Maar de geschiedenis van Afrika en de wereld wijst in een andere richting en de stroom is niet meer te keren.

Een limpet mine, het spul dat Klaas de Jonge ook zo graag het land binnenbracht onder dekking van Hans van den Broek, heeft buiten het gerechtshof in Johannesburg het leven gekost van drie politiemannen en vijftien mensen op straat.³⁰⁴ Het is de vraag of terrorisme in dit land het gewenste doel voor zwarten sneller dichterbij zal brengen, want het polariseert de bevolkingsgroepen alleen maar verder, terwijl de bereidwilligheid om tot een compromis te komen afneemt.

Voor vertrek naar Amsterdam zou ik nog een ontmoeting met Jans Rautenbach hebben om bindende afspraken te maken. Zijn dochter belde dat de bespreking werd afgelast. Ik was geschokt en maakte duidelijk dat ik juist hiervoor mijn vertrek naar Amsterdam had uitgesteld. Rautenbach was plotseling naar Kaapstad vertrokken. Geen tijdige boodschap. Geen excuses. Niets. In paniek belde ik generaal Du Toit die mij met Rautenbach in contact had gebracht. Du Toit vroeg: ‘Wat wilt u dat ik doe?’

‘Misschien kunt u de hulp van Casper Venter van het Information Bureau inroepen,’ zei ik. Dit was moeilijk want Venter

304 The Citizen, 21 mei 1987.

[p. 218]

belde hem nooit terug. Na nog andere pogingen Venter te bereiken, belde deze ook mij niet meer terug. Du Toit belde wel terug met de mededeling dat mijn filmplannen ‘over teveel schijven liepen.’ Maar hij bleef bereid mijn plan te helpen coördineren. Ik benadrukte dat Wim Pretorius dringend had geadviseerd het land niet te verlaten voor er bindende afspraken waren gemaakt. Toen ik hem vertelde wat Rautenbach had geflikt, reageerde hij: ‘Dat is het einde van al je plannen.’ Intussen heb ik besloten niet te vertrekken.

Mijn steun en toeverlaat Pretorius kwam naar het Holiday Inn in zijn oude mini en zat bij de pakken neer. ‘Willem, waarom vergeet je Zuid-Afrika niet? Of ze vertrouwen je niet, of wat er precies aan de hand is weet ik niet, maar ze laten je in ieder geval merken dat ze niets met je willen doen.’ Ik antwoordde dat ik niet van plan was zomaar op te geven en Du Toit of Nöffke te laten schieten. ‘Ik geloof Du Toit ook niet meer,’ aldus Pretorius, directeur van Satour in Amsterdam. Hij was het wel eens dat mijn plannen helemaal niet meer zouden lukken als ik eenmaal in Amsterdam zou zijn.

23 mei 1987

Om 08:30 uur belde Du Toit reeds. Ik zei niet van plan te zijn te vertrekken voor ik wist waar ik aan toe was. ‘Ik bewonder uw volharding,’ zei hij. ‘We moeten een paar boze geesten verwijderen.’

The Citizen komt weer eens met een kop die laat zien hoe het team Lubbers en Van den Broek ‘begaan is’ met het lot van Zuid-Afrika.³⁰⁵ Ze hebben een ontwerpresolutie ingediend bij de eeg om door de ministers van Buitenlandse Zaken in Brussel te laten bespreken. Den Haag zegt erbij: ‘It is not a recipe. It doesn't say do this or do that. We are submitting a number of general principles. They include political unity - meaning no homelands, protection for minority groups, respect for the cultures of the minorities and equality before the law.’

305 The Citizen, 23 mei 1987.

[p. 219]

Ik las dit bericht en dacht: waar halen ze de arrogantie vandaan? Zonder over een minimum aan objectieve informatie te beschikken over dit land, dokteren ze op de apenrots zoiets uit en maken zichzelf wijs ‘een belangrijke’ bijdrage te hebben geleverd. Het is te bespottelijk voor woorden.

De journalist die naar Zuid-Afrika reist, zit in een vicieuze cirkel. Om te beginnen zullen redacties geen geld steken in reizen van verslaggevers die niet ‘bruikbaar’ zijn, dus die geen kopij op bestelling leveren waardoor de redactie niet het risico loopt dat lezers hun abonnement zullen opzeggen. Mijn Amerikaanse lezingenmanager William Colston Leigh zei me eens: ‘Bill, denk eraan, je gehoor wil graag eigen vooroordelen bevestigd zien. De succesvolle spreker vertelt zijn luisteraars wat ze horen willen.’ Ik heb het 25 jaar op het Amerikaanse lezingenpodium uitgehouden omdat ik een strategie had ontwikkeld mijn publiek eerst te vertellen wat ze wilden horen (bijvoorbeeld, dat Nixon een held was) maar dan slaagde ik er geleidelijk aan dikwijls toch in - zoals dit in Indonesië heet putar putar, dus in kringetjes - daarna de meest ongezouten kritiek te lanceren. Soms mislukte de truc en dan werd ik nooit meer teruggevraagd en ging er een vernietigende brief uit naar het lezingenbureau.

De journalist in Zuid-Afrika anno 1987 die ‘bruikbaar’ is en waar een krant dus bereid is om geld in te steken de kostbare reis te maken, kijkt wel uit om niet aan de wensen van de bazen thuis tegemoet te komen, want het zou zijn laatste buitenlandse opdracht zijn. De ‘ervaren journalist’ weet immers exact tot hoever hij kan gaan om zijn ‘gehoor’ niet in de gordijnen te jagen. Ik ben bij deze situatie gedwongen mijn eigen trips naar Pretoria te financieren. Wanneer één artikel over de situatie in dit land, zoals ik die heb ervaren en zie, ongeschonden in nrc Handelsblad zou worden gepubliceerd, zouden ongetwijfeld honderden opzeggingen volgen. Het blijft een kostbare zaak om naar de waarheid te zoeken, en eraan vast te houden door het uitdragen van onplezierige feiten. In Den Haag heeft mij dit sinds 1956 inzake Indonesië, Sukarno en Nieuw-Guinea behoorlijk genekt.

Onderwijl kan ik openlijke financiële steun van Zuid-Afrikaanse zijde niet accepteren omdat ik binnen de kortste keren via de gebruikelijke verraderlijke kanalen tot collaborateur van het apartheidsregime zou worden gebombardeerd. Er zijn volgens generaal Du Toit toch al ‘boze geesten’ - dus Zuid-Afrikaanse autoriteiten die mij wantrouwen - die de gok niet wagen om via mij een televisiefilm met Jans Rautenbach te laten

[p. 220]

maken.³⁰⁶ Bovendien staat als een paal boven water dat ik niet bereid ben - en nooit bereid ben geweest - om me voor iemands karretje te laten spannen, en dat ik alleen feiten presenteer die ik op eigen kracht en met eigen onderzoek heb verzameld.

Ik lees Childhood in South Africa, een boek met essays geschreven door wetenschappelijke onderzoekers.³⁰⁷ Ik ben diep geschokt hoe zij beschrijven wat in dit land al die jaren als de gewoonste zaak van de wereld wordt beschouwd. Ik zou een exemplaar voor de apartheidjuffer in Amsterdam, Conny Braam, moeten kopen en haar erop wijzen dat dit de methode is om Zuid-Afrika te helpen, via wetenschappelijk en objectief onderzoek in plaats van met kleefmijnen en necklacing.

306 Ik had toen nog niet door dat de boze geesten in Den Haag zaten. Iets wat ik pas in 1995 zou ontdekken.

307 Kan het boek niet meer vinden, het moet in Hillbrow zijn achtergebleven. Redactie: Willem bedoelt het boek Growing up in a Divided Society The Contexts of Childhood in South Africa, onder redactie van Sandra Burman en Pamela Reynolds, Raven Press, Johannesburg, 1986.

24 mei 1987

Solly Rataemane belde op vanuit het Hillbrow Hospital. Ik ging er direct heen. Hij gaat naar een conferentie in Luzern van 9 tot 15 oktober rondom het thema ‘Medical Psycho-therapy: transcultural perspectives’. Hij was bereid, zoals ik had gevraagd, voor of na Zwitserland een paar dagen naar Amsterdam te komen. Ik zie het al voor me: Sonja, die een zwarte psychiater uit Soweto, die een internationaal congres heeft bijgewoond, in haar programma in gesprek laat met Conny Braam. Solly vertelde vanmiddag om 16:00 uur een lezing te zullen geven in Hotel Braamfontein. Hij nodigde me uit de bijeenkomst bij te wonen. Toen hij opnieuw een uur te laat arriveerde, vergezeld van enkele zwarte heren zei hij, ‘Willem, some of our people do not want you to be here as a journalist, because they would be afraid to ask questions.’ Ik dacht werkelijk: barst! Per slot van rekening had hij me uitgenodigd. Ik heb een uur zitten wachten. Ik trek mijn handen van Rataemane af.

Koning Mswati iii (19 jaar) van Swaziland heeft op beschuldiging van verraad een minister uit het kabinet, sommige leden van de koninklijke familie, alsmede een voormalige premier laten arresteren. De koning zal zijn adviseurs hebben die in zijn naam handelen. In Den Haag werd Wilhelmina staatshoofd toen zij tien jaar oud was, alhoewel haar moeder koningin Emma, als regentes, tot het achttiende jaar van haar dochter de honneurs waarnam. Maar dat was wel honderd jaar geleden.

[p. 221]

Nu gaat Swaziland door deze fase van opgroeien tot moderne natie.

25 mei 1987

Mangosuthu Buthelezi deed weer glasheldere uitspraken. ‘As long as leaders like Nelson Mandela remain in jail, no blacks - including myself - are free to choose their own destiny.’ Hij zei dit in een toespraak bij de lunch in Durban ter ere van de schrijver Sir Laurens van der Post. Hij zei dat hij zich gaarne beschikbaar stelde om Mandela te dienen wanneer zwarten in Zuid-Afrika werkelijke vrijheid hadden gekregen. Omgekeerd zei hij ervan overtuigd te zijn dat, indien een toekomstige situatie dit vereiste, Mandela eveneens bereid zou zijn het land te dienen als Buthelezi de leiding zou hebben.³⁰⁸

Ik ontmoette in Pretoria Casper Venter. Wat er gebeurd is weet ik niet, maar nu deed ook hij koel en gereserveerd. Het leek wel of al zijn enthousiasme om met mij samen te werken verdwenen was. Hij leek mij zelfs subtiel aan te moedigen maar naar Holland terug te gaan. ‘My hands are tied. Ik kan niets meer doen,’ waren zijn woorden. Ik antwoordde dat ik ervan overtuigd was dat, als ik eenmaal naar Amsterdam zou zijn teruggekeerd, er helemaal nooit meer iets van onze plannen terecht zou komen. Hij had er geen verklaring voor dat Jans Rautenbach plotseling ons plan een film te maken had afgezegd en adviseerde de generaals Du Toit en Van Rensburg te laten uitzoeken hoe de vork in de steel zat.

Ik ontmoette vervolgens Du Toit in de Pretoria Club. Ik vertelde hem nu over Rinus Wijnbeek en zijn informatie over hoe ambassadeur Carsten al tegen mij had geageerd al voor ik ooit in Zuid-Afrika was geweest. Het leek of hem een licht opging. Du Toit was het eens dat indien Carsten ten nadele van mij bij Wijnbeek had geïntervenieerd, dit materiële schade voor mij had betekend. Hij zei al eerder de indruk te hebben gekregen dat Den Haag er tegen was dat ik in Zuid-Afrika werkte. Hij gaf geen verdere bijzonderheden.

Teruggekeerd in Hillbrow telefoneerde Solly Rataemane om zich te verontschuldigen voor wat er gisteren was voorgevallen. Hij zei zelf ook verbaasd te zijn geweest dat zijn vrienden zich tegen mij keerden, want in het verleden had hij wel eens meer buitenlandse bezoekers uitgenodigd. Hij onderstreepte dat er incidenten waren geweest met andere buitenlandse journalisten en dat het voor hen moeilijk was na te gaan wie een

308 The Citizen, 25 mei 1987.

[p. 222]

vriend en wie een vijand was. ‘You could have told them, I am a friend,’ zei ik. Hij antwoordde dat hij ook de positie had kunnen innemen geen lezing te willen geven, indien ik niet werd toegelaten. ‘I found myself in between two devils,’ zei hij. Bovendien moest hij met zijn eigen achterban rekening houden. Ik vertelde hem het incident als hoogst onaangenaam te hebben ervaren en dat ik mij steeds meer afvroeg waarom ik nog in Zuid-Afrika wilde zijn. Hij zei verder dat men niet had gewild dat zijn lezing op de band werd opgenomen, want men dacht dat Solly mij dan de opname zou geven. ‘Do you see in what position I am myself,’ aldus de psychiater.

26 mei 1987

Ik belde generaal Van Rensburg. Nee, hij wist niet wat er was gebeurd. ‘All I did is introduce you to Rautenbach and hope you two would be making a film.’ Had hij dan Rautenbach niet gevraagd of er een kink in de kabel was gekomen? Ik kreeg sterk het gevoel dat hij meer wist dan hij kwijt wilde.

Hans van den Broek liep weer een blauwtje in de eeg. De krachtige resolutie die Den Haag indiende betreffende een ‘declaration of principles’, bestemd voor een ‘post-apartheid Government’ werd door Groot-Brittannië, West-Duitsland en Portugal geblokkeerd. Dat is niet niks en toont voor de zoveelste keer aan wat een armzalig slechte en onzorgvuldig voorbereide diplomatie Den Haag blijft voeren.³⁰⁹

Ik ontmoette Pieter du Plessis op de Randse Afrikaanse Universiteit. Ik legde hem uit wat er rond Rautenbach speelde. Hij wilde slechts zeggen: ‘Vreemd, vreemd.’ Later voegde hij eraan toe: ‘We South Africans have been intimidated all our lives, which has made us inhibited.’

Daarna sprak ik een uur met Carl Nöffke. Hij gaat me helpen bij de publicatie van mijn boekje over racisme in de vs vandaag de dag. Dan kunnen zwarten in dit land lezen dat het ook in de vs nog niet koek en ei is tussen de etnische groepen, terwijl de apartheid daar na de Tweede Wereldoorlog geleidelijk aan werd afgeschaft.

Van Nöffke liep ik naar het kantoor van Du Toit. Hij zei dat Jans Rautenbach geen schuld trof ‘dat hij aldus had gehandeld.’ Ik wilde de zaak niet verder op de spits drijven en vermeed te vragen wat de redenen dan wel waren. Ik wilde het ook liever niet weten omdat ik vooruit wil zien. Du Toit ging akkoord dat ik me permanent in Zuid-Afrika zou gaan vesti-

309 Business Day, 26 mei 1987.

[p. 223]

gen. Hij zei bereid te zijn me daarbij te helpen. ‘Ik zal het op mij nemen om uw belangen hier te coördineren.’

Later liep ik in het restaurant Golden Egg op Pretoria Street in Hillbrow tegen een juist gedemobiliseerde parachutist aan, Stuart Jones. Hij zei later: ‘I thought, when you came in: “there is an interesting man”. Then when I heard you talk ordering your food I noticed your accent.’ Ik nam zelf het initiatief hem te ontmoeten. We gingen ergens koffie drinken. Ik nam hem mee naar de flat en stelde hem aan Peter voor, die hem ook zeer aantrekkelijk vond. Later reden we nog even naar de Randse Universiteit waar we een sapje dronken op het terras en waar ik de eerste serie foto's van hem nam.

Ik had ook een lang telefoongesprek met Rinus Wijnbeek, die bereid was mijn zaak met generaal Du Toit te bespreken. Hij is druk met 22 bezoekende dominees uit Holland, maar vond het een uitstekende gedachte dat ik in Zuid-Afrika kwam wonen. Ook het Oliver Stone project juichte hij toe.

27 mei 1987

Om 08:30 uur ontmoette



ik Stuart Jones in de Golden Egg. Na een kop koffie gingen we rechtstreeks naar Circle Court en de koffer in om hem een massage te geven. Peter had al extra handdoeken klaar gelegd met een briefje.

Ik begon Stuart te masseren terwijl hij op zijn buik lag. Het was voor hem de eerste keer dat hij seksueel contact had met een man. Hij ontspande totaal. Ik kon via mijn vingers voelen hoe heerlijk hij het vond om bekneed te worden. Een stil verlangen dat hij misschien wel duizendmaal gevoeld had tussen de mannen van zijn para-bataljon. Hij had zijn spijkerbroek nog aan, maar na twee keer omdraaien trok ik deze ook uit. Hij deed zijn ogen dicht. Ik begon zijn bruin verbrande torso met olie in te smeren. Ik zag zijn erectie door zijn slip heen. Maar ik liet deze eerst nog met rust. Pas toen ik voelde hoe geil hij van alles was geworden, haalde ik zijn slip van zijn kruis en begon ook daar te oliën. Geleidelijk aan begonnen we te zoenen. Het contact werd steeds intenser. Hij begon zijn spieren te gebruiken. We

[p. 224]

kwamen in een gigantisch nummer terecht waarbij we in ons beider sperma zwommen.

Na een douche reden we naar het Holiday Inn in Sandton voor roereieren. Later keerden we opnieuw terug naar het terras van het Holiday Inn, nu samen met Peter en Edwin. Ik was al een reis naar Amsterdam voor Stuart aan het regelen. Hij was erg lief en zei: ‘It is all a dream. I cannot believe this is happening.’ Hij vroeg of ik vrouwen voorgoed had afgeschreven. ‘Dat kan je wel zeggen,’ antwoordde ik. Hij was op 21 mei 1966 geboren, dus eigenlijk pas 21 jaar geworden. Het jaar dat ik Richard Thieuliette in New York ontmoette, kwam dit piepkuiken dus uit het ei. Hoe is het mogelijk, want hij is inmiddels alweer een afgezwaaide parachutist. Zijn vader overleed toen hij tien jaar was. Het klikte niet met zijn stiefvader.

28 mei 1987

Ik wachtte vergeefs om 08:30 uur in Golden Egg, ging naar huis en schreef Stuart een gemene brief dat ik zijn ticket naar Amsterdam zou annuleren. Ik wilde het in de bus gaan stoppen bij zijn broer in Hillbrow, waar hij logeert. Toen ik de lift uitkwam, was hij juist gearriveerd in een groenachtige broek, donkerblauw (wijd) shirt en een jack met gekleurde voering. We went straight to bed. It was heaven.

We hadden een uur lang intense seks met ups and downs, waarbij ook een 69 aan de beurt kwam zonder dat we nog klaar kwamen. Stuart is een perpetual kisser. Toen we uiteindelijk spoten, viel het me eigenlijk - tot mijn verbazing - op dat ik meer sperma produceerde dan hij, zelfs aanzienlijk meer. Hij nam een douche. Ik bracht hem weg tot het einde van Pretoria Street waar we elkaar een hand gaven. The kid wandelde weg en ik staarde hem na. Hij loopt lekker. I brooded, I brooded a lot.

Smuts International Airport

Ik ben nog met Peter naar het terras in Sandton geweest. Hij hielp me later pakken. Het werd een erg emotioneel afscheid, als altijd met Peter.

Johannesburg - Amsterdam

De 22 dominees die onder de hoede van Rinus Wijnbeek waren geweest, zitten aan boord. Rinus heeft ze mee naar Soweto en het Kruger Park genomen. Ze zijn het erover eens dat de publiciteit in Holland aan het misdadige grenst wanneer over Zuid-Afrika wordt gesproken. Ik probeerde uit te leggen dat

[p. 225]

hetzelfde voor Suriname gold. Ze hadden ook een gesprek gehad met ambtenaren van de inlichtingendiensten. Het zou niet ‘waterdicht’ te bewijzen zijn dat de ambassade in Pretoria onder een hoedje met Klaas de Jonge had geopereerd. Een dominee was wel in het gebouw geweest waar De Jonge zich bevindt, maar mocht hem niet ontmoeten.

Ik lees een gesprek met Alice Miller.³¹⁰ Zij bepleit andermaal dat ‘what we need is a total revision of the methods of child rearing and our traditional view about it.’ Precies waar ik al jaren met Delgado over heb gesproken. Er gebeurt natuurlijk niets.

310 OMNI, maart 1987.