Memoires 1987-A

[p. 7]

Inleiding

In 2004, direct na het overlijden van Willem Oltmans, besloot ik dan eindelijk zijn Memoires te gaan lezen. Beginnend bij 1961 (het toen chronologisch ‘oudste’ verkrijgbare deel bij Papieren Tijger) en gestaag doorlezend (onderwijl delen 1-5 bij antiquariaatsboekhandels zoekend). Inmiddels ben ik ruim veertig delen verder, die allemaal gelezen als een steeds langer wordende blauw-oranje vlag in de boekenkast staan. De obsessie van Oltmans, zijn grote gelijk voor het nageslacht, is mijn fascinatie geworden. En daarmee schijn ik tot een zeer select gezelschap te behoren, in het voorwoord bij deel 40 werd zelfs voor het eerst de term ‘cult’ gebruikt.

Wie Oltmans wilde leren kennen, moest zijn boeken maar lezen, daar stond het allemaal in. Ik hoef geen aanhalingstekens te gebruiken, want wie hem gekend heeft - al is het maar van radio of televisie - hoort het hem zeggen. En in zekere zin is het ook waar. Het staat er waarschijnlijk allemaal in. Helemaal zekerheid bestaat daarover nooit, maar gelet op de verscheidenheid aan onderwerpen per dag - die hem zeker niet altijd in een mooi licht plaatsen - twijfel ik daar eigenlijk niet aan.

Vaak wordt de rode draad van al die delen gevonden in Oltmans' levenslange gevecht tegen de Staat, die hem daadwerkelijk belemmerde in zijn journalistieke werkzaamheden en waarin hij pas laat zijn gelijk kreeg. En daar hebben we wat ik feitelijk beschouw als de kern van al die bladzijden dagelijkse notities: het verschil tussen gelijk hebben en gelijk krijgen. Oltmans had heel vaak gelijk, maar er waren diverse oorzaken voor een gebrek aan erkenning daarvan. Dat begon natuurlijk toen hij als journalist president Soekarno ontmoette en dit ertoe leidde dat Willem de eerste stappen zette buiten de gebaande paden. Tegen de zin van zijn werkgever, tegen de zin van Den Haag waar het spel op de wagen kwam dat in vrijwel alle delen vermeld wordt: ‘het gelazer met Luns’ en ‘de rode knop’.

Oltmans zag terecht, als één van de eersten, wel in dat niet overal in de wereld landen geformatteerd kunnen en mogen worden volgens het Amerikaans democratische principe. Maar in de jaren vijftig behoorde hij tot een onbegrepen voorhoede. De onmogelijkheid om als journalist daadwerkelijk en snel veranderingen te

[p. 8]

bewerkstelligen, leidde ertoe dat hij ook ging ingrijpen in die werkelijkheid, door acteur te worden in de spelende kwesties. Soms opzettelijk, zoals met Indonesië, soms per toeval, zoals bij de moord op Kennedy toen hij in het vliegtuig naast de moeder van Lee Harvey Oswald plaatsnam. Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat juist die actievere rol ertoe leidde dat er nog een tweede waarschuwingslampje ging branden bij hen die de touwtjes in handen hadden (en niet alleen in Den Haag). En dat Oltmans dat - zeker in het begin - veel minder in de gaten had. Maar ook naast de politiek had hij een zeer scherp oog voor ontwikkelingen in de wereld, als een trendwatcher avant la lettre. Tientallen jaren voor het peloton uit schreef hij bijvoorbeeld over Steve Jobs.

Als kroniek hebben zijn dagboeken een grote waarde op meerdere niveaus. Opmerkelijk genoeg zijn ze dat voor Oltmans zelf te weinig geweest als het ging om zijn persoonlijke ontwikkeling, waar hij wel regelmatig op zinspeelde als hij zichzelf vergeleek met andere dagboekschrijvers. Al die dagelijkse notities leidden niet tot een kritisch in de spiegel kijken. Elke strijd begon op niveau één. Ondanks wijze raad van dierbaren om hem heen, kwam hij niet tot datgene wat iedereen weleens te horen krijgt die graag gelijk heeft en wil krijgen: choose your battles. Gelijk is ook een kwestie van gunnen. En de gunfactor had hij zeker niet. In het verlengde daarvan is het verbazingwekkend hoezeer een intelligente persoonlijkheid die zo goed oorzaak-gevolg processen kon inschatten op het wereldtoneel toch zo tegenstrijdig kon handelen in zijn eigen leven, soms in een tijdsbestek van een dag. Zo waren er vaak geldzorgen. En in de loop der jaren komen vaak genoeg brieven van de bank voorbij die daarop duiden. Maar een dergelijke brief was nog niet ontvangen of een financiële meevaller werd direct geschonken aan zijn intieme vrienden, hoewel die zelf een inkomen hadden doch het geld (afgaand op de dagboekaantekeningen) zelden leken te weigeren. Ook noteerde Willem vanaf de jaren tachtig de alarmerende berichten over Aids. Dit weerhield hem er niet van om direct weer een herensociëteit in te duiken voor het nodige anonieme gerollebol. Daarnaast was het opmerkelijk voor een journalist die een belangrijke bijdrage leverde aan de bekendheid van de (milieu-) Club van Rome om voor iedere gelegenheid het vliegtuig te pakken en uiterst inefficiënt de aarde rond te vliegen. Maar enfin, hij maakte overal gemakkelijk contacten tot op het hoogste niveau en stapte er daadwerkelijk op af, waar teveel van zijn collega's zich liever beperkten tot het overschrijven uit buitenlandse kranten.

Een lange reeks boeken is niet voor iedereen een uitdaging. De Openbare Bibliotheek in Amsterdam had na een verschijningspe-

[p. 9]

riode van twintig jaar alle delen Op zoek naar de verloren tijd van Marcel Proust in de kast staan. Je hoefde er geen bibliothecaris te zijn om te weten dat het eerste deel regelmatig werd uitgeleend, het tweede deel al minder vaak en de latere delen het pand aan de gracht nooit verlieten. Bij Oltmans zou het zonde zijn om af te haken na het begin. Ten eerste zijn de delen met jeugdherinneringen in mijn ogen helemaal niet de interessantste delen. Oltmans was geen groot stilist - en dat kon weleens het understatement van het jaar zijn. In die eerste paar delen doet hij vergeefse pogingen dat wel te zijn. En hoewel het als bronmateriaal onmisbaar is, weet ik niet hoe ver ik gekomen zou zijn als ik daarmee was begonnen. Juist die vrijwel ongecensureerde dagelijkse kost, maken het strijdgewoel sterker voelbaar en aantrekkelijk. Bij dit alles - het is vaker opgemerkt - zijn de delen een mooie achterkant van de vaderlandse geschiedenis in de tweede helft van de twintigste eeuw. Ruim voldoende aanleiding om al die delen te willen lezen. Ook als Willem eens geen gelijk had.

Jan Willem Wilkens